ਕੋਵਿਡ-19 ਕਾਰਨ ਹੋਈਆਂ ਮੌਤਾਂ : ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਸਬਕ - ਡਾ. ਅਰੁਣ ਮਿੱਤਰਾ

ਸੰਸਾਰ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾ (WHO) ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੋਵਿਡ-19 ਕਾਰਨ 47 ਲੱਖ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ, ਦੁਖਦਾਈ ਅਤੇ ਘਿਨੌਣੀ ਹੈ। ਰਿਪੋਰਟ ਮੁਤਾਬਕ ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕੋਵਿਡ ਕਾਰਨ ਹੋਈਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ 1.5 ਕਰੋੜ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚੋਂ 1/3 ਹਿੱਸਾ ਮੌਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਸਰਵੇਖਣਾਂ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮਹਾਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਹੋਈਆਂ ਮੌਤਾਂ 25 ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਨ। ਲੈਂਸੇਟ ਨੇ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜਨਵਰੀ 2020 ਤੋਂ ਦਸੰਬਰ 2021 ਦਰਮਿਆਨ ਕੋਵਿਡ ਕਾਰਨ ਹੋਈਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਲਗਭਗ 40.7 ਲੱਖ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਲਗਭਗ ਪੰਜ ਲੱਖ ਮੌਤਾਂ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾ ਜਾਂ ਲੈਂਸੇਟ ਦੁਆਰਾ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਾ ਮਾਡਲ ਨੁਕਸਦਾਰ ਹੈ।
     ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਜੋ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਮੁਲਕ ਦੀ ਸਿਹਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਕੋਵਿਡ-19 ਦੀ ਦੂਜੀ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਤਾਂ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ। ਦੁਰਪ੍ਰਬੰਧ ਜੱਗ-ਜ਼ਾਹਿਰ ਸੀ। ਆਕਸੀਜਨ, ਬਿਸਤਰੇ, ਦਵਾਈਆਂ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਆਕਸੀ-ਮੀਟਰਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨੇ ਦਹਿਸ਼ਤ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਦਵਾਈਆਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਵੇਚੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕਈ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਸਿਹਤ ਸੰਕਟ ਵਿਚ ਖ਼ੂਬ ਪੈਸਾ ਕਮਾਇਆ। ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਖੇਤਰ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਰੋਗੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਨਾਮ ਦੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਡਾਕਟਰਾਂ, ਨਰਸਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿਹਤ ਕਰਮੀਆਂ ਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਤੇ ਸਖਤ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ। ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਮੁਤਾਬਕ 1600 ਤੋਂ ਵੱਧ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਬਲਿਦਾਨ ਦਿੱਤਾ।
      ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਜਦੋਂ ਮੌਤਾਂ ਕੋਵਿਡ-19 ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਕਾਰਨ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਸਹਿ-ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਕਈ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਮੌਜੂਦ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕੈਂਸਰ, ਗੁਰਦੇ ਜਾਂ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ, ਸ਼ੂਗਰ ਆਦਿ ਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵੀ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਮੌਤ ਹੋਈ। ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਅੰਕੜੇ ਇਕੱਠੇ ਰੱਖਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕੋਵਿਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਮਿਆਦ ਵਿਚ ਦਿਲ ਅਤੇ ਤੰਤੂ ਸਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਉਹ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕੇ। ਕੋਵਿਡ ਕਾਰਨ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ੂਗਰ ਵਧ ਗਈ। ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਪੇਚੀਦਗੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਜਿਵੇਂ ਮਯੂਕਰ ਨਾਮਕ ਉੱਲੀ ਦੀ ਸੰਕਰਮਣ ਬਿਮਾਰੀ ਜੋ ਘਾਤਕ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ।
     ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਭੋਜਨ ਲਈ ਤਰਸਦੇ ਰੋਂਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਝਲਕਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਤਾਜ਼ਾ ਹਨ। ਲੋਕ ਸੈਂਕੜੇ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੈਦਲ ਚੱਲ ਕੇ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਸਥਾਨਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ। ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਹਾਦਸਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਪੈਦਲ ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਥੱਕ ਹਾਰ ਕੇ ਰੇਲਵੇ ਪਟੜੀਆਂ ਤੇ ਸੌਂ ਰਹੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਰੇਲਗੱਡੀ ਹੇਠਾਂ ਦੱਬ ਕੇ ਮਰ ਗਏ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਮਹਾਨਗਰਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ਰੀਬ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਕੋਲ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਰਹਿਣ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੀ। ਐੱਨਜੀਓਜ਼, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੁੱਖ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਰਾਸ਼ਨ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੱਕਿਆ ਪਕਾਇਆ ਭੋਜਨ ਵੀ ਦਿੱਤਾ। ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਪਰਤ ਰਹੇ ਪੈਦਲ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਭੈੜਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟਿਆ ਮਾਰਿਆ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ 7500 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਭੋਜਨ ਦੀ ਸੁੱਰਖਿਆ ਦੀ ਮੰਗ ਦੇ ਉਲਟ ਸਿਰਫ 5 ਕਿਲੋ ਅਨਾਜ ਅਤੇ ਇਕ ਕਿਲੋ ਦਾਲ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਦੀ ਕੀਮਤ ਲਗਭਗ 225 ਰੁਪਏ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਫੈਲੀ ਭੁੱਖਮਰੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਵਧਿਆ।
       ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟ ਅਤੇ ਕਬਰਿਸਤਾਨ ਬਹੁਤ ਜਿ਼ਆਦਾ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਜਾਂ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਦਿਨ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਕੋਈ ਔਖਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਪਰ ਡਿਜੀਟਲ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਡੇਟਾ ਨਹੀਂ। ਜਦੋਂ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਰੇ ਸੰਸਦ ਵਿਚ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅੰਕੜੇ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
       ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਜਨਮ ਅਤੇ ਮੌਤ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਜੇ ਵੀ ਸਹੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਹੈ, ਖਾਸਕਰ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਮੌਤਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਅਮੀਰ ਤਬਕੇ ਕੋਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਿਣਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਧਨ ਵੀ ਹਨ ਪਰ ਗਰੀਬ ਅਤੇ ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਕਮੀ ਵਿਚ ਰਜਿਸਟਰੇਸ਼ਨ ਕਰਵਾਉਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਹਨ।
       ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਸਬਕ ਹਨ। ਸਾਡੀ ਸਰਕਾਰ ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ 5 ਟ੍ਰਿਲੀਅਨ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਬਣਨ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਦਾ ਡਿਜੀਟਲੀਕਰਨ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਇਹ ਡੇਟਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਸਹੀ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤੋਂ ਭੱਜਣਾ ਹੈ।
     ਸਾਨੂੰ ਫ਼ੌਤ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰਜਿਸਟਰੀ ਕਰਨ ਦਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤਰੀਕਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਝੂਠ ਦਾ ਚਿਤਰਨ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਤੋਂ ਬਚਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਤਾਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਵਿਚ ਅਸਫਲਤਾ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 1918-19 ਵਿਚ ਸਪੈਨਿਸ਼ ਫਲੂ ਮਹਾਮਾਰੀ ਦੌਰਾਨ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਲਗਭਗ 5 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ 1.25 ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਜੋ ਲਗਭਗ 1/4 ਹਿੱਸਾ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਭਾਰਤੀ ਸਨ ਪਰ ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਸੰਸਾਰ ਯੁੱਧ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਹਮਦਰਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਹੈ, ਜੇ ਹੁਣ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿਚ 1/3 ਹਿੱਸਾ ਮੌਤਾਂ ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਸੰਪਰਕ : 94170-00360