ਪਰਾਲੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਕੀ ਹੋਵੇ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਨੂਰਪੁਰ
ਮਿੱਟੀ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਤੋਂ ਹੋਈ ਵੱਟਕ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਅਖੌਤੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਭਰਮ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਭਰਮ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਬੇਹੱਦ ਘਾਤਕ ਸਾਬਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜ਼ਰਖੇਜ਼ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਹੁਣ ਜ਼ਹਿਰ ਦੀ ਫਸਲ ਉੱਗਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਪਲੀਤ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਖੇਤੀ ਸਬੰਧੀ ਕੋਈ ਠੋਸ ਅਤੇ ਉਸਾਰੂ ਨੀਤੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਝੋਨੇ ਕਣਕ ਦੇ ਫਸਲੀ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਪਏ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ 50 ਤੋਂ 150 ਫੁੱਟ ਤੱਕ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਇਸ ਤੋਂ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੰਨ੍ਹ ਰਹੇ ਹਾਂ।
ਸਾਡੇ ਆਬੋ-ਹਵਾ ਪਲੀਤ ਹੋਣ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਹਰ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਨਾੜ ਜਾਂ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਹਵਾ ਵਿਚ ਫੈਲਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਧਰਤੀ ’ਚੋਂ ਆਨਾਜ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ ਇਉਂ ਲੂਹ ਸੁੱਟਣਾ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਜਾਇਜ਼ ਨਹੀਂ। ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਗਿੱਲੀ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਹੀ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਦੋ ਦੋ ਦਿਨ ਧੁਖਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਘਣੇ ਧੂੰਏਂ ਨਾਲ ਕਈ ਵਾਰ ਹਾਦਸੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਘਾਤਕ ਗੈਸਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਾਰਬਾਨ ਡਾਇਆਕਸਾਈਡ, ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ ਆਦਿ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹਵਾ ਵਿਚ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਹਵਾ ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਾਹ ਦਮੇ ਦੇ ਰੋਗੀਆਂ ਲਈ ਮਾਰੂ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਖੇਤੀ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਲਾਈ ਅੱਗ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਨੁਕਸਾਨ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਿਸਾਨ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਵਾਧੂ ਖਰਚੇ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਬਾਰੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸੁਚੇਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਨਾੜ ਜਾਂ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਿੱਤਰ ਕੀੜੇ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਪੰਛੀ ਜੋ ਖਤਰਨਾਕ ਕੀੜੇ ਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਦਮ ਘੁਟਣ ਨਾਲ ਮਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਦੂਰ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵੱਲ ਉੱਡ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਖੇਤੀ ਵੰਨ-ਸਵੰਨਤਾ ਘਟੀ ਹੈ, ਕੁਝ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਲੋਪ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਖੇਤੀ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਜੈਵਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਾਲੇ ਕੀੜੇ ਮਰਨ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਖੇਤੀ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਧੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਸਦਕਾ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੋਰ ਵਧੀ ਹੈ। ਇਉਂ ਨਾੜ ਜਾਂ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਲਾਈ ਅੱਗ ਜਿੱਥੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਲਈ ਘਾਤਕ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਹੋਰ ਖਰਚਿਆਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਤੀਜਾ, ਇਸ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਸ਼ਕਤੀ ਘਟਦੀ ਹੈ।
ਕੁਝ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਸਾਡੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਫਿਕਰਮੰਦ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ। ਹੁਣ ਕੁਝ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰਜੀਹਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ਕੰਮ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੰਗਰੂਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਭੁੱਟਾਂ ਕਲਾਂ ਵਿਚ ਪਰਾਲੀ ਤੋਂ ਸੀਐੱਨਜੀ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਪਲਾਂਟ ਲਾਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਪਲਾਂਟ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੰਪਰੈਸਡ ਬਾਇਓ ਗੈਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਵਿਚ ਬਿਨਾ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਇਆਂ ਅਤੇ ਬਿਨਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੀਤਿਆਂ ਪਰਾਲੀ ਗਾਲ ਕੇ ਸੀਐੱਨਜੀ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਹ ਚੰਗੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਹੋਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗਾਂ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰੇ ਤਾਂ ਕਿ ਖੇਤੀ ਦੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਚਰੇ ਦਾ ਨਿਬੇੜਾ ਸੌਖੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕੇ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਆਮਦਨ ਤੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਵੀ ਮਿਲੇ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਕਈ ਪੈਂਤੜੇ ਅਪਣਾਏ ਗਏ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਕਾਰਗਰ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਹੈਪੀ ਸੀਡਰ, ਸੁਪਰ ਸੀਡਰ ਅਤੇ ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਆਏ ਸਮਾਰਟ ਸੀਡਰ ਵੀ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹਨ। ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਕੋਲ ਵੱਡੇ ਟਰੈਕਟਰ ਨਹੀਂ, ਨਾ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਇੰਨਾ ਸਰਮਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਖਰਚੇ ’ਤੇ ਪਰਾਲੀ ਬਿਲੇ ਲਾਉਣ। ਇਹਦੇ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਏ ਬਗੈਰ ਸਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਕਿਸਾਨ ਹਨ ਜੋ ਕਣਕ ਝੋਨੇ ਦੇ ਨਾੜ ਨੂੰ ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦੇ। ਸਰਕਾਰ ਮਿਸਾਲ ਬਣ ਰਹੇ ਅਜਿਹੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰੇ।
ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਸਾਨੂੰ ਯੁੱਗਾਂ ਤੋਂ ਪਾਲਦੀ ਆਈ ਹੈ। ਇਹ ਰਿਜ਼ਕ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਨਸਲ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਮੌਕੇ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਬੇਕਦਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਪਰਤ ਚਾੜ੍ਹ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਟਨਾਂ ਦੇ ਟਨ ਜ਼ਹਿਰਾਂ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਆਬੋ-ਹਵਾ ਵਿਚ ਖਪਤ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਫਲਸਰੂਪ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਹਸਪਤਾਲ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕੈਂਸਰ, ਹੈਪੇਟਾਈਟਸ ਬੀ ਤੇ ਸੀ, ਦਮਾ, ਸ਼ੁਕਰਾਣੂਆਂ ਦੀ ਘਾਟ, ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੁਖਾਰ, ਸ਼ੂਗਰ, ਯੂਰਿਕ ਐਸਿਡ, ਹਾਰਟ ਅਟੈਕ, ਲਿਵਰ ਸਿਰੋਸਸ ਵਰਗੇ ਰੋਗ ਫੈਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਇਕੱਲੇ ਕੈਂਸਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਇਸ ਤੋਂ ਰਾਹਤ ਲਈ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਕੱਢ ਰਹੇ ਹਨ। ਮਹਿੰਗੇ ਇਲਾਜ ਨੇ ਕੁਝ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਘਰ ਦੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਵੀ ਵਿਕਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ।
ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਭਾਵੇਂ ਤਕਨੀਕ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ ਹੈ ਪਰ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦੇ ਯਤਨ ਨਾਕਾਫੀ ਹਨ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸਾਨ ਪਰਾਲੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਕੇ ਹੋਰ ਸੂਬਿਆਂ ਜਿੱਥੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ, ਨੂੰ ਵੇਚ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਨੂੰ ਗੱਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਮਿੱਲਾਂ ਵਿਚ ਵੇਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸੂਬੇ ਵਿਚ ਗੱਤਾ ਮਿੱਲਾਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕੁ ਹਨ? ਪਰਾਲੀ ਅਤੇ ਨਾੜ ਸਾੜਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਜਿੱਥੇ ਕਾਨੂੰਨ ਸਖਤੀ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸੁਹਿਰਦ ਹੋਣ ਅਤੇ ਯੋਗ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਸਾਜ਼ਗਾਰ ਹਾਲਾਤ ਲਈ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿੱਤੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਦੇ ਜਿਊਣ ਦੀ ਹਰ ਸਰਗਰਮੀ ਸਿਰਫ ਮੁਨਾਫੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਅੱਜ ਹਾਲਾਤ ਇਹ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟ ਗਏ ਹਾਂ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਲਈ ਜਿਊਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਾਂ। ਕੁਦਰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਡਾ ਇਹ ਵਿਹਾਰ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਲਈ ਘਾਤਕ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਹਰ ਸਮੇਂ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਣ ਲਈ ਤਤਪਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਲਈ ਸੜਕਾਂ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਚੌਰਾਹਿਆਂ ’ਤੇ ਲੰਗਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਮੇਲੇ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਅਸੀਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਬਾਰੇ ਓਨੇ ਗੰਭੀਰ ਨਹੀਂ। ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਸਾਫ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਅੱਗੇ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸੰਸਥਾ ਬਣੇ ਜੋ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਪਰਾਲੀ ਜਾਂ ਨਾੜ ਨੂੰ ਅੱਗ ਨਾ ਲਾਉਣ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰੇਰੇ।
ਪਰਾਲੀ ਸਾੜਨਾ ਗਲਤ ਰਵਾਇਤ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਖਤਰਨਾਕ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਸਭ ਨੇ ਇਕ ਦਿਨ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਸਾਡੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਕੋਲ ਜੇ ਪੈਸਾ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੂਝ ਸਿਆਣਪ ਨਾਲ ਹੋਰ ਕਮਾ ਲੈਣਗੀਆਂ ਪਰ ਜੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਗੰਧਲਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਡੀ ਸੋਚ ’ਤੇ ਅਫਸੋਸ ਹੀ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕਰਨਗੀਆਂ। ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲੀ ਹਰ ਗਤੀਵਿਧੀ ਖਿਲਾਫ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
ਸੰਪਰਕ : 98550-51099
