ਪਿਆਰੇ ਗਿੱਪੀ ਜੀਓ, ਹੁਣੇ ਥੁਆਡੀ ਫਿਲਮ 'ਅਰਦਾਸ ਕਰਾਂ' ਦੇਖ ਕੇ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਇਸਨੂੰ ਇਕੱਲੀ ਫਿਲਮ ਆਖਣ ਹੀ ਨਾਲ ਹੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀ। ਇੱਕ ਫਲਸਫਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਕੌਂਸਲਿੰਗ ਵਾਂਗ ਹੈ ਤੇ ਰੀਲੈਕਸੇਸ਼ਨ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇਰੀ ਫਿਲਮ। ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ, ਉਹੀ ਡਾਇਰੀ ਰੂਪੀ ਚਿੱਠੀ ਦੇ ਪੰਨੇ ਬਣ ਗਏ। ਗਾਇਕ ਤੇ ਅਦਾਕਾਰ ਤਾਂ ਤੂੰ ਹੈ ਈ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਸਫਲ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਵੀ ਬਣ ਗਿਆ ਏਂ...ਮੁਬਾਰਕਾਂ ਕਬੂਲ ਕਰ ਆਪਣੇ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਘੁਗਿਆਣੇ ਵੱਲੀਓਂ। ਦੋਹਤਿਆਂ 'ਤੇ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਡਾਹਢਾ ਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦੈ, ਸੋ ਭਾਈ, ਜਦ ਦੋਹਤਰਵਾਨ ਹੁਨਰਮੰਦ ਜਾਂ ਗੁਣੀਂ ਨਿੱਕਲ ਆਉਣ ਤਾਂ ਇਹ ਮਾਣ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧ ਜਾਂਦੈ। ਮੈਂ ਖੁਦ ਆਪਣੇ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਸ਼ਰੀਂਹ ਵਾਲੇ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹੋ-ਜਿਹਾ ਅਹਿਸਾਸ ਮੈਨੂੰ ਅਕਸਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਤੇਰੀ ਫਿਲਮ ਦੇਖਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਤੇਰਾ ਨਾਨਕਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਯਾਦ ਆਈ ਗਿਆ। ਤੇਰੇ ਨਾਨਾ ਸ੍ਰ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿਭਾਗ  ਵਰਗੇ ਮਹਿਕਮੇ ਦੇ ਉੱਪ ਮੁੱਖੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਤੇ ਚੰਡੀਗੜ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚਿੱਟੀ ਦਸਤਾਰ ਤੇ ਚਿੱਟੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਦਾਹੜੇ ਵਿਚ ਸਜੇ ਹੋਏ, ਨੇਕੀ ਤੇ ਈਮਾਨਾਦਰੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਏ ਰਹੇ। ਜਦ ਕਦੀ ਮਿਲਦੇ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੁੰਦੇ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਪਿੰਡੋਂ ਬੱਸ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਮਿਲ ਗਏ। ਚੰਡੀਗੜ ਨੂੰ ਮੁੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ ਤੇ ਟਿਕਟ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹੀ ਆਪਣਾ ਫੋਨ ਨੰਬਰ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਤੇਰੀ ਕਲਾਕਾਰੀ ਦੇ ਵਿਗਸਣ ਬਾਰੇ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ। ਤੇਰੇ ਮਾਮਾ ਸ੍ਰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੇਟੇ ਗਿੱਪੀ ਬਰਾੜ ਤੇਰੇ ਵੱਡੇ ਭਾਈ ਸਿੱਪੀ ਹੁਰਾਂ ਨਾਲ 2011 ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਆਰਸਟੇਲੀਆ ਫੇਰੀ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵੀ ਇਹ ਫਿਲਮ ਦੇਖਦਿਆਂ ਤਾਜ਼ੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਨੇ।
ਫਿਲਮਾਂ ਬਹੁਤ ਬਣ ਰਹੀਆਂ ਨੇ। ਵੇਖੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਨੇ। ਨਾਵਾਂ ਤੇ ਨਾਮਣਾ ਕਮਾ ਰਹੀਆਂ ਨੇ। ਕਈ ਰੱਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਦਰਸ਼ਕ ਛੇਤੀ ਹੀ ਭੁੱਲ-ਭੁਲਾ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੂੰਹੋਂ-ਮੂਹੀਂ ਆਖਣ ਤੇ ਅੱਖੋਂ-ਅੱਖੀਂ ਦੇਖਣ-ਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਮੇਰੀ ਦੇਖੀ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮ ਪਹਿਲੀ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਦੇਖ ਆਇਆ, ਅਗਲੇ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਈ ਦੇਖਣ ਜਾਹ ਜ਼ਰੂਰ...ਦਰਸ਼ਕ ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਦੱਸਾਂ ਪਾ ਰਹੇ ਸੁਣ-ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਉਹ ਕਲਾ ਹੀ ਕੀ, ਜੋ ਦਰਸ਼ਕ ਜਾਂ ਸ੍ਰੋਤੇ ਨੂੰ ਹੱਸਣ ਨਾ ਲਾਵੇ।ਰੋਣ ਨਾ ਲਾਵੇ ਤੇ ਸੋਚਣ ਨਾਲ ਲਾਵੇ?ਉਹ ਕਿਤਾਬ ਹੀ ਕੀ, ਜਿਹਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਉਂਗਲੀ ਫੜ ਕੇ ਪਾਠਕ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤੁਰੇ! ਨਿੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ 'ਪੁੱਤ ਜੱਟਾਂ ਦੇ' ਫਿਲਮ ਫਰੀਦਕੋਟ ਸਿਨੇਮੇ ਦੇਖੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਇੱਕ ਸਿਨੇਮੇ ਗਿਆ ਫਿਲਮ ਦੇਖਣ, ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੁਝ ਲੇਖਕ-ਵਿਦਵਾਨ ਵੀ ਸਿਨੇਮੇ ਬੈਠੇ ਨਿਗਾ ਪੈ ਗਏ। ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਖਾਸ ਲੱਗੀ ਕਿ ਬੜੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਸਿਨੇਮੇ ਵਿਚ ਏਨੀ ਭੀੜ ਤੱਕੀ। ਬਜ਼ੁਰਗ ਬਾਪੂ, ਬੇਬੇਆਂ, ਨਿਆਣੇ ਤੇ ਮਾਪੇ, ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਫ਼ਿਲਮੀ ਹੋਵੇ! ਆਖਿਰ ਕੀ ਅਜਿਹੀ ਖਿੱਚ ਹੈ? ਹਰੇਕ ਦਰਸ਼ਕ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਗਿੱਲੀਆਂ ਸਨ ਭਾਈ...। ਕੀ ਨਿਆਣੇ, ਕੀ  ਸਿਆਣੇ, ਸੱਭੇ ਸਾਹ ਰੋਕ ਕੇ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੀ ਲੱਭ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ? ਅਜਿਹੇ ਸਵਾਲ ਬੜੇ ਅਹਿਮ ਨੇ। 'ਬਹੁਤ ਕੁਛ' ਸੀ। ਅੱਖਾਂ ਏਸ ਲਈ ਗਿੱਲੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਸੁੱਚਤਾ ਤੇ ਸੂਖਮਤਾ ਭਰੇ ਜਜ਼ਬਾਤ ਧੜਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੁੱਠੀ 'ਚੋਂ ਕੁਝ ਕਿਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਰੇਤੇ ਵਾਂਗ।
ਗੁਰਪੀ੍ਰਤ ਘੁੱਗੀ ਦਾ ਮੈਂ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਬੇਲੀ ਹਾਂ, ਜਦ ਉਸਨੇ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਕੇਂਦਰ ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ  ਓਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਗਾਸੋ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਉਤੇ ਬਣੇ ਲੜੀਵਾਰ ਸੀਰੀਅਲ 'ਬੁਝ ਰਹੀ ਬੱਤੀ ਦਾ ਚਾਨਣ' ਵਿਚ ਬੁਲਾਰੇ ਸਾਧ ਦਾ ਰੋਲ ਏਨੀ ਕਲਾਤਮਿਕਤਾ ਤੇ ਪੁਖਤਗੀ ਨਾਲ ਨਿਭਾਇਆ ਸੀ ਕਿ 'ਘੁੱਗੀ ਘੁੱਗੀ' ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਹੱਸਣ-ਹਸਾਉਣ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਗੰਭੀਰਤਾ ਦਾ ਪੱਲਾ ਛਡਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਬਾਅਦ ਉਹਨੇ ਇਸ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਵੀ ਇਉਂ ਹੀ ਕੀਤੈ। ਏਸ ਘੁੱਗੀ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ, 'ਮੈੋਜ਼ਿਕ ਸਿੰਘ' ਕਮਾਲ ਹੈ। ਇਹ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਵਰੋਸਾਇਆ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ। ਬੰਦੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਸੁਣੇ, ਫਿਲਮ ਦਾ ਇੱਕ ਇੱਕ ਡਾਇਲਾਗ ਕੋਈ ਸਨੇਹਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਰਾਣਾ ਰਣਬੀਰ ਸਾਹਿਤਕ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਕਸਰ ਨਹੀਂ ਛਡਦਾ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਲਿਖਣ ਵਿਚ। ਵਿਅੰਗ ਵੀ ਗੁੱਝਾ ਹੈ। ਮਸਖਰੀ ਵੀ ਹੈ। ਉਦਰੇਵਾਂ, ਝੋਰਾ, ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਹਾਸਾ ਤੇ ਰੋਣਾ...ਸਭ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਨੇ। ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਦਿਲੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਘੁੱਗੀ ਦਾ ਰੋਲ। ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਿਮ ਤੇ ਸਿੱਖ, ਤਿੰਨਾ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਮਲਕੀਤ ਰੌਣੀ ਆਸ ਤੋ ਵੱਧ ਨਿਭਿਆ ਹੈ। ਸੋ, ਪਿਆਰੇ ਵੀਰ, ਲਗੇ ਰਹੋ ਮੁੰਨਾ ਭਾਈ...। ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਤੇਰੇ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਘੁਗਿਆਣੇ,ਆਪਣੇ ਕੋਠੇ 'ਦੀ ਛੱਤ 'ਤੇ ਡੱਠੇ ਬੈਂਚ ਉਤੇ ਬੈਠਾ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

94174-21700

2019-08-08

ਜੰਮੂ ਨੂੰ ਜਾਂਦਿਆਂ...(1)

12 ਮਈ, 2019, 11 ਵਜੇ ਸਵੇਰੇ। ਜੰਮੂ ਜਾ ਰਿਹਾਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ, ਪਠਾਨਕੋਟੋਂ ਰੇਲੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹਾਂ। ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਲੰਘਿਆ ਸਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਠਾਨਕੋਟ ਵਿਚਦੀ...ਪਾਲਮਪੁਰੋਂ ਮੁੜਦਿਆਂ ਪਰ ਰਾਤ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਕੱਟੀ ਹੈ ਏਥੇ। ਪਠਾਨਕੋਟ ਭੋਲਾ-ਭਾਲਾ ਜਿਹਾ ਸ਼ਹਿਰ ਲੱਗਿਐ, ਸਾਦ-ਮੁਰਾਦਾ ਜਿਹਾ...ਏਹਦੀ ਹਰੇਵਾਈ ਨੇ ਮਨ ਮੋਹ ਲਿਐ...ਪ੍ਰਸੰਨ ਹਾਂ ਮੈਂ ਡਾਇਰੀ ਲਿਖਦਿਆਂ। ਕੂਕਾਂ ਮਾਰਦੀ ਰੇਲ ਦੌੜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਸਿਰਪੱਟ...ਸੁਸਤੀ ਮਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਰੇਲ, ਸਗੋਂ ਚੁਸਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਵਾਟ ਮੁਕਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਠਾਨਕੋਟ ਨਾਲ ਪੈਂਦੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਪਿੰਡ ਦੇਖ ਰਿਹਾਂ...ਸਟੇਸ਼ਨ ਉਤੇ ਪੁੱਜਾ ਸਾਂ, ਤਾਂ ਦੋ ਕਾਰਨਾ ਕਰਕੇ ਮਨ ਖੱਟਾ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਦੱਸਾਂਗਾ...ਦੂਜਾ ਨਹੀਂ।
ਬੈਠਾ ਸਾਂ ਸੀਮਿੰਟ ਦੇ ਥੜ੍ਹੇ 'ਤੇ। ਇੱਕ ਕਮਲੀ ਕੁੜੀ ਲਿੱਬੜੀ-ਤਿੱਬੜੀ...ਕੂੜੇਦਾਨ ਫੋਲਦੀ ਫਿਰਦੀ ਸੀ। ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸਫਾਈ ਸੇਵਿਕਾ ਹੋਵੇਗੀ...ਪਰ ਨਹੀਂ...ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸਫਾਈ ਸੇਵਕ ਤਾਂ ਅੱਜਕਲ ਸੱਜ-ਧੱਜ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਵਧੀਆ ਵਰਦੀਆਂ ਤੇ ਬੂਟ ਪਾਉਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੀ ਪਲੇਟ ਵੀ ਜੇਬੀ ਉਤੇ ਚਮਕ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਕਸਰ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਦੇਖ ਕੇ ਕਿ ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਹੁਣ ਕੁਝ 'ਅੱਛਾ ਅੱਛਾ' ਹੋਣ ਲੱਗਿਐ। ਪਰ ਇਹ ਬੇਚਾਰੀ ਤਾਂ ਕੂੜੇਦਾਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਬਚਿਆ-ਖੁਚਿਆ ਜੂਠਾ-ਮੀਠਾ ਭੋਜਨ ਲੱਭ ਰਹੀ ਹੈ ਢਿੱਡ ਭਰਨ ਵਾਸਤੇ। ਕੀ ਹੋ ਰਿਹੈ ਏਥੇ 'ਅੱਛਾ ਅੱਛਾ'...? ਕਿੰਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੂਠ ਖਾ ਕੇ ਢਿੱਡ ਨੂੰ ਝੁਲਕਾ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਮੇਰੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ...? ਵਾਹ ਮੇਰੇ ਡਿਜ਼ੀਟਲ ਇੰਡੀਆ...ਤੇਰੀਆਂ ਰੀਸਾਂ ਕੌਣ ਕਰੇ...ਤੇਰੀਆਂ ਤੂੰ ਹੀ ਜਾਣੇ! ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਇਹ ਬੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਮੇਰੇ ਸੁਣਨ ਜੋਕਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਹੀ ਨਿੱਕਲੇ।

ਉਸਨੂੰ ਦੋ ਕੂੜੇਦਾਨ ਖਾਲੀ ਮਿਲੇ,ਤੀਜੇ 'ਚੋਂ ਇੱਕ ਫਟਿਆ ਜਿਹਾ ਲਿਫਾਫਾ ਚੁੱਕ ਉਹ ਮੁਸਕ੍ਰਾ ਪਈ ਤੇ ਤੇਜ਼-ਤੇਜ਼ ਤੁਰਦੀ ਟੂਟੀਆਂ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਈ। ਮੈਂ ਦੇਰ ਤੀਕ ਉਹਨੂੰ  ਤੁਰੀ ਜਾਂਦੀ ਨੂੰ ਵੇਂਹਦਾ ਰਿਹਾ। ਕੀ ਬਣੂੰ ਇਹਦਾ ਵਿਚਾਰੀ ਦਾ? ਇਵੇਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦਿਨ, ਰਾਤ-ਬਰਾਤੇ ਭੁੱਖੀ ਪਿਆਸੀ ਜਾਂ ਬੀਮਾਰ ਹੋਈ ਕਿਸੇ ਅੰਨੀ੍ਹ ਰੇਲ ਹੇਠਾ ਆ ਕੇ ਮਰ-ਖਪ ਜਾਵੇਗੀ...ਕਰਮਾਂ ਮਾਰੀ। ਇਹਦੇ ਮਾਂ-ਪਿਓ ਜਾਂ ਘਰ ਦੇ ਹੋਰ ਜੀਅ ਕਿੱਥੇ ਹੋਣਗੇ? ਹੋ ਸਕਦੈ ਨਾ ਹੋਣ...ਜੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਸਾਂਭ ਲੈਂਦੇ। ਕਿੱਥੇ-ਕਿੱਥੇ ਕਿੰਨੀ ਦੁਨੀਆਂ, ਮੇਰੇ ਇਸ ਡਿਜ਼ੀਟਲ ਮੁਲਕ ਦੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਇੰਝ ਹੀ ਤੁਰੀ ਫਿਰਦੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਮੁਲਕ ਦਾ ਮੁਖੀ ਨਿੱਤ ਬੋਲਦੈ ਟੀਵੀ ਚੈਨਲਾਂ 'ਤੇ ਕਿ ਆਜ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਭਾਰਤ ਕੀ ਤਰਫ਼ ਦੇਖ ਰਹੀ ਹੈ...ਭਾਰਤ ਕੀ ਤਾਕਤ ਕਾ ਲੋਹਾ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਮਾਨ ਰਹਾ ਹੈ ਆਜ...ਦੁਨੀਆ ਚਾਹਤੀ ਹੈ ਕਿ ਵੋ ਭਾਰਤ ਕੀ ਰੀਸ ਕਰੇ...ਹਮ ਸਭੀ ਕੋਈ ਭੋਜਨ ਦੇਂਗੇ...ਸੋਨੇ ਕੇ ਲੀਏ ਛਤ ਦੇਂਗੇ...ਉਨਕੇ ਬੈਂਕ ਖਾਤੇ ਮੇਂ ਲਾਖੋਂ ਡਾਲੇਂਗੇ...ਹਮਾਰੇ ਮੁਲਕ ਮੇਂ ਕੋਈ ਭੂਕਾ ਨਹੀਂ ਮਰੇਗਾ...।"
                                   """""""'
ਬਚੇ-ਖੁਚੇ ਭੋਜਨ ਵਾਲਾ ਲਿਫਾਫਾ ਚੁੱਕੀ ਜਾਂਦੀ ਵੇਖ...ਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਮਨ ਵਿਚ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਆਖਾਂ...ਏਹ ਸੁੱਟ੍ਹ ਦੇ ਉਥੇ ਈ...ਜਿੱਥੋਂ ਚੁੱਕਿਐ...ਅਹਿ ਲੈ ਪੈਸੇ ਤੇ ਸੁੱਚਾ ਭੋਜਨ ਖਾ ਲੈ...। ਕੀ ਪਤਾ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕਹੇ ਲੱਗੇਗੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ! ਮੈਨੂੰ ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਬੈਠੇ ਮੁਸਾਫਿਰ ਕੀ ਸੋਚਣਗੇ...ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਵੀ ਏਹਦੇ ਵਰਗਾ ਕੋਈ ਕਮਲਾ-ਰਮਲਾ ਹੈ? ਕੋਈ ਕਹੇਗਾ ਆ ਗਿਐ ਵੱਡਾ ਦਾਨੀ...ਵਿਖਾਵਾ ਕਰਦਾ ਫਿਰਦੈ...! ਚੁੱਪ ਬੈਠਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ! ਜੰਮੂ ਜਾਣ ਦਾ ਚਾਅ ਮੈਲੇ ਕੁਰਤੇ ਵਾਂਗਰ ਧੋਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਰੇਲ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਉਹ ਖਿੱਚ੍ਹ ਨਹੀਂ ਰਹੀ...ਜੋ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਘਰੋਂ ਤੁਰਨ ਵੇਲੇ ਸੀ। ਉਦਾਸ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਨੇੜੂ ਜਾਂ ਸਕਾ-ਸੋਧਰਾ ਇਹੋ-ਜਿਹੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਹੋਵੇ...ਤਾਂ ਫਿਰ...? ਮਰੀਅਲ ਜਿਹੀ ਕੂਕ ਵੱਜੀ ਹੈ ਰੇਲ ਦੀ, ਮੁਸਾਫਿਰ ਹਿੱਲਣ-ਜੁੱਲਣ ਲੱਗੇ ਨੇ...ਦੂਰੋਂ ਰੇਲ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। (ਬਾਕੀ ਅਗਲੇ ਹਫਤੇ)

94174-21700                           

22 ਜੂਨ, 2019, ਤਪਦਾ-ਸੜਦਾ ਤੇ ਲੋਅ ਨਾਲ ਲੂੰਹਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦਿਨ! ਤੱਤੀ ਹਨੇਰੀ...ਬਰਬਰ ਉਡ ਰਹੀ ਹੈ ਖੇਤਾਂ 'ਚੋਂ...। ਮੀਂਹ ਕਣੀ ਦਾ ਨਾਮੋ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਕਿਧਰੇ! ਸੜਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ...ਠੰਢਕ ਭਾਲਦੀਆਂ, ਖੁਸ਼ਕੀ ਮਾਰੇ ਚਿਹਰੇ ਲੂਸੇ ਹੋਏ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਭੱਠੀ ਵਿਚ ਝਾਕਦਾ ਮੂੰਹ ਸੇਕ ਕੇ ਮੁੜਿਆ ਹੋਵੇ! ਮੁੱਕਣ 'ਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ, ਲੰਮੇਰੇ ਤੋਂ ਲੰਮੇਰਾ ਹੋਈ ਜਾਂਦੈ ਇਹ ਦਿਨ...।
ਸੁਖਚੈਨ ਦੇ ਰੁੱਖ ਨੂੰ 'ਚੈਨ' ਨਹੀਂ, ਦੂਜਿਆ ਨੂੰ 'ਸੁਖ' ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਸੁਖਚੈਨ 'ਸੁਖ' ਭਾਲਦੈ ਪਿਆ ਲਗਦੈ। ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਹਨਾਂ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਮਾਮਾ ਜੱਗੂ ਆਇਆ ਸੀ, ਮਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ... ਤੇ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਲਿਫਾਫਿਆਂ ਵਿਚ ਸੁਖਚੈਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਬੂਟੇ ਲਈ ਆਇਆ ਸੀ। ਬੜੇ ਚਾਓ ਨਾਲ ਕੱਚੇ ਵਿਹੜੇ 'ਚ ਲਗਾ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਮੈਂ, ਦੋ ਸੜ ਗਏ,ਇੱਕ ਇਹ ਬਚ ਗਿਆ ਤੇ ਬੜੇ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਫੈਲਰ ਗਿਆ। ਸੁਹਣੀ ਜਵਾਨੀ ਚੜ੍ਹਿਐ ਹਰਾ-ਕਚੂਚ ਸੁਖਚੈਨ! ਦੋ ਮੰਜੇ ਡਾਹੁੰਣ ਜੋਕਰੀ ਛਾਂ ਤੇ ਥਾਂ ਦਿੰਦੈ। ਇਹਦੇ ਸੁੱਕ-ਮੜੁੱਕੇ ਪੱਤੇ ਹੇਠਾਂ ਗਿਰੇ ਦੇਖ ਅੱਜ ਇਹਦੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਟੋਹਣ ਨੂੰ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ...ਕਦੇ ਕਦੇ ਇਹਦੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਟੋਂਹਣਾ ਚੰਗਾ-ਚੰਗਾ ਲਗਦੈ। ਪਰ ਅੱਜ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਬੜਾ ਬੋਰਿੰਗ ਦਿਨ ਹੈ, ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰਾ...ਮੁੱਕਣ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਭੈੜਾ।
                            ""'   """    ""'   ""'
12 ਜੁਲਾਈ, 2019 ਦੀ ਦੁਪਿਹਰ। ਕਈ ਦਿਨ ਹੋ ਗਏ ਨੇ ਪਿੰਡ ਆਏ ਨੂੰ। ਆਇਆ ਸਾਂ ਕਿ ਹੁਣ ਤੀਕ ਮੀਂਹ੍ਹ ਦਾ ਮੂੰਹ ਏਧਰ ਨੂੰ ਹੋ ਹੀ ਜਾਊ,ਪਿੰਡ ਫੋਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਿਆ, ਹੋ ਸਕਦੈ ਕਣੀਆਂ ਆ ਗਈਆਂ ਹੋਣ, ਵਿਹੜੇ 'ਚ ਖੜ੍ਹੇ ਰੱਖਾਂ ਨੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰ ਲਿਆ ਹੋਣੈ। ਲੂਅ ਨਾਲ ਝੁਲਸਦੇ ਸਬਜੀਆਂ ਦੇ ਬੂਟਿਆਂ ਤੇ ਕੱਦੂਆਂ, ਤੋਰੀਆਂ ਤੇ ਤਰਾ੍ਹਂ ਦੀਆਂ ਵੇਲਾਂ ਨੇ ਕੰਨ ਚੁੱਕ ਲਏ ਹੋਣੇ! ਸੁਖਚੈਨ, ਨਿੰਮੜੀ ਤੇ ਨਿੰਬੂ ਦਾ ਬੂਟਾ ਵੀ ਪ੍ਰਸੰਨ ਚਿਤ ਹੋਣਗੇ... ਪਰ ਨਹੀਂ...ਸਭ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਧੁਆਂਖੇ ਹੋਏ ...ਕੜਕਦੀ ਧੁੱਪ ਵਿਚ। ਬੰਦੇ-ਬੁੜ੍ਹੀਆਂ, ਪਸੂ-ਪੰਛੀ ਤੇ ਵਣ-ਵੇਲਾਂ ਕਣੀਆਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਬਿਹਬਲ ਹੋ ਰਹੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਨੈ। ਰੱਬ ਨੂੰ ਕੋਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹੈ...ਡਾਹਢੀ ਬੇਸਬਰੀ ਨਾਲ। ਕੁਦਰਤੀ ਹਵਾ ਦੇ ਠੰਢੇ ਬੁੱਲੇ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਹਰ ਕੋਈ ਤਰਸ ਗਿਆ ਜਾਪਦਾ  ਹੈ। ਭਾਈ ਜੀ ਗੁਰਦਵਾਰਿਓਂ ਨੇ ਸਪੀਕਰ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਭਾਈ ਅੱਜ ਮੀਂਹ ਪੁਵਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਟੀਆਂ ਪਾਉਣੀਆਂ ਨੇ ਸੋ...ਬੀਬੀਆਂ-ਮਾਈਆਂ ਤੇ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਐ ਕਿ ਰੋਟੀਆਂ ਵੱਧ ਪਕਾ ਰੱਖਣ...ਸੇਵਾਦਰ ਲੈਣ ਆਉਣਗੇ ਭਾਈ...।
                             """"   """   """
ਖੇਤਾਂ ਕੋਲ ਦੀ ਲੰਘਦਾ ਹਾਂ, ਝੋਨਾ ਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹੈ ਦਬਾ-ਦਬ! ਝੋਨੇ ਦੇ ਸੰਘ ਦਾ ਸੋਕਾ ਬੰਬੀਆਂ-ਮੋਟਰਾਂ ਤੇ ਖਾਲਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਮੁਕਾ ਸਕਦਾ, ਇਹ ਤਾਂ ਅੰਬਰੀਂ ਕਣੀਆਂ ਦੇ ਵੱਸ ਹੀ ਹੈ। ਸੱਚੀਓਂ ਸੜੇਵਾਂ ਹੁੰਦੈ...ਜਦ ਖਬਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿਧਰੋਂ ਕਿ ਫਲਾਣੀ ਥਾਂਵੇਂ ਮੀਂਹ ਪੈ ਗਿਐ...ਅਸੀਂ ਕੀ ਤੇਰੇ ਮਾਂਹ ਮਾਰੇ ਨੇ ਇੰਦਰ ਦੇਵਤਾ! ਐਧਰ ਵੀ ਭੇਜਦੇ ਚਾਰ ਕਣੀਆਂ, ਵਾਰੇ ਨਿਆਰੇ ਹੋ ਜਾਵਣ। ਤਪਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸੀਨੇ ਠੰਢਕ ਪੈ ਜਾਵੇ। ਖੁੱਡਾਂ-ਖੁਰਲਿਆਂ ਵਿਚ ਸਹਿਕ ਰਹੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਤੇ ਲੁਕ ਕੇ ਠੁਮਕ ਗਏ ਪੰਛੀਆਂ-ਪੰਖੇਰੂਆਂ ਦਾ ਮਨ ਮੌਜ ਵਿਚ ਆ ਜਾਵੇ! ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਕੋਈ ਕੋਈ ਪੰਛੀ ਚਹਿਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸਿਰੀ ਚੁਕਦਿਆਂ ਹੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਧਰੇ ਦੁਬਕ ਗਿਆ ਹੈ। ਆਥਣ ਵੀ ਗਰਦੋ-ਗੁਬਾਰ ਲੱਦੀ। ਘਸਮੈਲਾ ਆਸਮਾਨ ਤੇ ਫਿੱਕੇ ਤਾਰੇ। ਆਸਮਾਨ ਵੱਲ ਵੇਂਹਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਚੇਹਰੇ। ਕੋਈ ਅਰਦਾਸਾਂ ਕਰਦੈ। ਕੋਈ ਸੁਖਣਾ ਸੁਖਦੈ...ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਚਾਰ ਕਣੀਆਂ ਖਾਤਰ । ਕਿੰਨਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਬੰਦੇ ਲਈ ਮੀਂਹ ਦਾ। ਇਕੱਲੇ ਬੰਦੇ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਭਨਾਂ ਲਈ...ਸੋਚਦਾ  ਹਾਂ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਤੱਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦ ਏਧਰ ਕਿਤੇ ਡੂੰਘਾ ਜਿਹਾ ਲਿਸ਼ਕਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਦਾਦੀ ਨੇ ਆਖਣਾ, '' ਅੱਜ ਵਰ੍ਹ ਕੇ ਰਹੂ...ਲਾਹੌਰੋਂ ਉਠਿਆ ਬੱਦਲ ਸੁੱਕਾ ਨੀ ਜਾਂਦਾ...ਬਾਲਣ-ਬਿਸਤਰਾ ਤੇ ਭਾਡੇ૶ਟੀਂਡੇ ਅੰਦਰ ਕਰ ਲਓ...।"
ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਮੱਥਾ ਕਾਲਾ ਹੈ ਸੁੰਨ ਭਰਿਆ। ਮੂੰਹ ਪਾਸੇ ਕਰਿਆ।  ਮੋਢੇ ਬੈਗ ਲਟਕਾਈ ਜਦ ਘਰ ਵੜਿਆ ਸਾਂ, ਚੁਬਾਰੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸਾਂ, ਤਾਂ ਗੁਆਂਢ ਵਿਚ ਖਲੋਤੀ ਭਰੀ-ਭੁਕੰਨੀ ਨਿੰਮ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਨਿਹੋਰੇ ਨਾਲ ਆਖਿਆ ਸੀ, '' ਆਪ ਆ ਗਿਆੈ, ਠੰਡੇ ਥਾਵੋਂ...ਠੰਢੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਲੈ ਕੇ...ਚਾਰ ਕਣੀਆਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਵੀ ਲੈ ਆਉਂਦਾ ਨਿਰਮੋਹਿਆ...?" ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੇ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਈ ਆਗਿਆ ਵੰਤੀ ਦੀ ਲਾਈ ਇਹ ਨਿੰਮ ਹੁਣ ਫੈਲਰ-ਪਸਰ  ਗਈ ਹੈ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ... ਪਰ ਤਾਈ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਕੱਲ-ਮੁਕੱਲੀ ਤੇ ਉਦਾਸ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ...ਕੋਈ ਇਹਦੀ ਛਾਂ ਲੈ ਕੇ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸਿਵਾਏ ਇੱਕ ਗਾਂ ਦੇ...! ( ਰਾਤ 8 ਵਜੇ)

94174-21700

ਸੇਖੇ ਨੂੰ ਮੈਂ 'ਤਾਇਆ' ਆਖ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦਾ ਹਾਂ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਹੀ। ਇਸ ਨਿਬੰਧ ਵਿਚ ਵੀ ਮੈਂ 'ਤਾਇਆ' ਹੀ ਆਖਾਂਗਾ। ਟੋਰਾਂਟੋ ਵਾਲੇ ਬਲਜਿੰਦਰ ਤੇ ਸਰ੍ਹੀ ਵਾਲੇ ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸੇਖੇ ਨੇ ਕੋਈ ਠੇਕਾ ਨਹੀਂ ਲੈ ਰੱਖਿਆ ਕਿ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ 'ਸੇਖਾ' ਸਿਰਫ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹੀ 'ਤਾਇਆ' ਹੈ, ਉਹ ਮੇਰਾ ਤੇ ਗੁਰਮੀਤ ਕੜਿਆਲਵੀ ਦਾ ਵੀ ਤਾਇਆ ਹੈ। ਤਾਏ ਸੇਖੇ ਦੀ ਸੰਗਤ ਸੁਖ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਂਤ, ਸਹਿਜ, ਸਿਆਣੀ ਤੇ ਸੁਹਣੀ ਜਿਹੀ ਸੰਗਤ! ਉਹਦਾ ਘੱਟ ਬੋਲਣਾ ਤੇ ਵੱਧ ਸੁਣਨਾ, ਚੰਗਾ-ਚੰਗਾ ਲਗਦੈ। ਮਿੰਨ੍ਹਾਂ-ਮਿੰਨ੍ਹਾ ਮੁਸਕ੍ਰਾਉਣਾ ਤੇ ਤੇਜ਼-ਤੇਜ਼ ਤੁਰਨਾ ਵੀ। ਉਹ ਲੰਮੀਆਂ ਲਾਂਘਾਂ ਭਰ-ਭਰ ਤੁਰਦੈ। ਸਰ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨ੍ਹੀਆਂ ਹੀ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਉਹਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤੁਰਿਆ ਹਾਂ ਲੰਬੀ ਵਾਟ ਤੀਕਰ। ਉਹ ਹਫ਼ਦਾ ਨਹੀਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਡਾਹੀ ਦਿੰਦੈ। (ਹੁਣ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਤੁਰਨ ਸਪੀਡ ਘੱਟ ਕੀਤੀ ਹੋਣੀ, ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ 'ਤੇ)।
ਮੈਂ ਜਦ ਵੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਗਿਆ ਹਾਂ 2001 ਤੋਂ 2014 ਤੱਕ, ਤਾਂ ਤਾਏ ਸੇਖੇ ਦੇ ਘਰ ਟਿਕਾਣਾ ਹੁੰਦੈ, ਉਹ ਹਰ ਥਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਜਾਂਦੈ, ਜਿਵੇਂ ਘਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿਆਣੇ ਨਾਲ ਜਾਈਦੈ ਹੁੰਦੈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਤੇ ਸੰਭਾਲ ਵਜੋਂ। ਉਹਨੇ ਘਰੋਂ ਕਿਤੇ ਨਾ ਵੀ ਜਾਣਾ ਹੋਵੇ, ਤਦ ਵੀ ਬਣ-ਠਣ ਕੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਟੌਹਰ ਨਾਲ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਤੇ ਬੂਟ ਲਿਸ਼ਕਾ ਕੇ। ਉਹਦਾ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਪੋਤਾ ਪਿੰਦਰ ਸੱਤ ਅੱਠ ਸਾਲ ਦਾ, (ਨਵਰੀਤ ਸੇਖਾ ਦਾ ਮੁੰਡਾ) ਮੇਰਾ ਬੇਲੀ ਬਣ ਗਿਆ, ਤੇ ਮੇਰੀ ਤੂੰਬੀ ਨਾਲ ਖੜਮਸਤੀਆਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪਿੰਦਰ ਨੇ ਤੂੰਬੀ ਉਤੇ ਆਪਣੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਪੋਟੇ ਸਿੱਧੇ ਕਰ ਲਏ। ਵਧੀਆ ਤੂੰਬੀ ਵਜਾਈ ਤੇ ਕਈ ਇਨਾਮ ਵੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ। ਤਾਇਆ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਦਸਦਾ ਸੀ ਕਿ ਤੈਂ ਪਿੰਦਰ ਨੂੰ ਜਾਗ ਲਾਈ ਤੇ ਗੋਰੇ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਹੋਗੇ ਉਹਦੀ ਤੂੰਬੀ ਤੋਂ।
 ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਆਪੇ ਟਾਈਪ ਕਰਦੈ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ। ਕਿਸੇ ਉਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹਦਾ ਕਹਾਣੀ-ਨੁਮਾ ਮਜ਼ਮੂਨ ਪੜ੍ਹਿਆ ਉਸਤਾਦ ਲਾਲ ਚੰਦ ਯਮਲੇ ਜੱਟ ਬਾਬਤ, 'ਤ੍ਰਿਸ਼ਕੂ' ਵਿਚ ਛਪਿਆ ਸੀ। ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਤਾਇਆ ਏਸ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਯਮਲਾ ਜੀ ਬਾਰੇ ਛਪ ਰਹੀ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਵਰਤ ਲਵਾਂ? ਤਾਂ ਉਹ ਹੱਸਿਆ, ''ਭਤੀਜ, ਏਹ ਵੀ ਕੋਈ ਪੁੱਛਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਐ?"
ਤਾਏ ਸੇਖੇ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਵਾਂਗ ਉਹਦੀ ਲਿਖਤ ਵੀ ਸਹਿਜ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੰਜਮ ਭਰਪੂਰ। ਕਿਤੇ ਵੀ ਛਪੀ ਉਹਦੀ ਲਿਖਤ ਦਾ ਕੋਈ ਹਿੱਸਾ ਨਜ਼ਰ ਪੈ ਜਾਏ, ਮੈਂ ਛਡਦਾ ਨਹੀਂ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਹਦਾ ਨਾਵਲ 'ਭਗੌੜਾ' ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਅਜੀਤ ਵੀਕਲੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਪਦਾਕ ਡਾ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਟੋਰਾਂਟੋ  ਲੜੀਵਾਰ ਛਪਣ ਲਈ ਰਿਕਮੈਂਡ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਦ ਉਹ ਛਪਿਆ ਤਾਂ 'ਸੇਖਾ ਸੇਖਾ' ਹੋ ਗਈ। ਦਿਨ ਵਿਚ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਫੋਨ 'ਤੇ ਫੋਨ ਆਈ ਜਾਣ। ਤਾਇਆ ਪ੍ਰਸੰਨ ਸੀ ਪਾਠਕਾਂ ਪਾਸੋਂ ਮਿਲ ਦਾਦ ਤੋਂ। ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜ ਸੌ ਡਾਲਰ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਉਸਨੂੰ ਭੇਜਿਆ। 'ਦੁਨੀਆਂ ਕੈਸੀ ਹੋਈ' ਉਸਦੀ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਤੇ ਬੀਸੀ ਵਿਚ ਬੇਰੀ ਤੋੜਨ ਵਾਲੇ ਬਜੁਰਗਾਂ ਬਾਰੇ। ਉਦਾਸ ਵੀ ਹੋਇਆ ਸਾਂ। ਤਾਏ ਸੇਖੇ ਨੇ ਇਸ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਲਿਖਣ ਕਲਾ ਦੀ ਸਿਖਰ ਛੁਹਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ 'ਸਿਮਰਤੀਆਂ ਦੀ ਲਾਲਟੈਨ' ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪੇਂਡੂ ਬਚਪਨ ਦੇ ਝਲਕਾਰੇ ਵੀ ਪਏ ਤੇ ਤਾਏ ਸੇਖੇ ਦੇ ਸਾਦ-ਮੁਰਾਦੇ, ਔਖੇ-ਸੌਖੇ ਪੇਂਡੂ ਮਲਵੱਈ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਪੜੑਿਦਆਂ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਲੋਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਸਾਂ।
ਤਾਇਆ ਸੇਖਾ ਸਾਊ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਹੈ।ਢਕਵੰਜੀ ਨਹੀਂ। ਮੋਖੌਟੀਆ ਨਹੀਂ। ਤਿਕੜਮੀਂ ਨਹੀਂ। ਜੁਗਾੜੀ ਨਹੀਂ। ਹਿਰਖੀ ਨਹੀਂ। ਹਮਦਰਦ ਹੈ। ਈਰਖਾਲੂ ਨਹੀਂ। ਦਿਆਲੂ ਹੈ। ਦਾਨਿਸ਼ਵਰ ਹੈ। ਦਿਲ ਦਰਿਆ ਹੈ। ਮਹਿਫਿਲ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚੁਭਦਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸ਼ੋਭਦਾ ਹੈ। ਲੋੜ ਪਵੇ ਤਾਂ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਟਿੱਪਣੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਸੁਣਦਾ ਹੈ ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ। ਹੱਸਦਾ ਹੈ ਲੋੜ ਜੋਕਰਾ। ਕਿਸੇ ਦੀ ਖਿੱਲੀ ਉਡਾਣਾ ਉਹਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ। ਉਸਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਹਿਜ ਸਹਿਜ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ।
ਆਥਣ ਮੁੱਕੀ ਤੇ ਰਾਤ ਬੋਲੀ, ''ਮੈਂ ਆਈ...।"  ''ਆਜਾ ਭਤੀਜ, ਘੁਟ-ਘੁਟ ਰੱੈਡ ਵਾਈਨ ਪੀਈਏ ਤੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰੀਏ।" ਉਹਦੇ ਕਮਰੇ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਮੁਸਕਾਉਣ ਲਗੀਆਂ। ਸਾਰੀ ਸਰੀ੍ਹ ਰਾਤ ਵੱਲ ਸਰਕਣ ਲੱਗੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਪਰਦੇਸ ਵਿਚ ਹਾਂ, ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਾਲੇ ਘਰ ਵਿਚ ਹਾਂ। ਤਾਏ ਦੀ ਹਸਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਛਾਵਾਂ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਮਨ ਟਿਕਾਓ ਵਿਚ ਹੈ। ਥੋੜੇ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਟੋਰਾਂਟੋ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਹੈ ਪਰ ਤਾਏ ਕੋਲੋਂ ਜਾਣ ਨੂੰ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਮੇਰੇ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਨਰਾਜ਼ ਨੇ ਕਿ ਤਾਏ ਘਰ ਡੇਰਾ ਲਈ ਬੈਠਾ, ਮਿਲਦਾ ਨਹੀਂ ਸਾਨੂੰ। ਤਾਏ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਹਾਂ ਡਾਇਰੀ ਦਾ ਪੰਨਾ ਲਿਖ ਰਿਹਾਂ, ਮੁਸਕਰਾ ਰਿਹਾ ਤਾਇਆ ਤੇ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਭਤੀਜ ਦੀ ਕਲਮ ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਹਿੱਕ ਉਤੇ ਮੇਲ੍ਹਦੀ ਪਈ ਹੈ।
''ਚੱਲ ਤਾਇਆ ਰੋਟੀ ਖਾਈਏ...।" ਅਸੀਂ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਨ ਲਗਦੇ ਹਾਂ। ''ਤਾਇਆ, ਤੂੰ ਸਦਾ ਖੁਸ਼ ਰਹਵੇਂ ਤੇ ਮੌਜਾਂ ਮਾਣੇਂ।" ਭਤੀਜ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਤਾਏ ਵਾਸਤੇ ਅਸੀਸ ਨਿੱਕਲੀ ਹੈ।
 (ਲਿਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਲੰਬੇ ਰੇਖਾ-ਚਿਤਰ ਵਿਚੋਂ)

ਨਵਦੀਪ ਗਿੱਲ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਬਰਨਾਲੇ ਕੱਚਾ ਕਾਲਜ ਰੋਡ ਹਰੀ ਕਬਾੜੀਏ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਮੂਹਰੇ ਮਿਲਿਆ, ਮੇਰੀ ਕਿਤਾਬ ਛਪ ਰਹੀ ਸੀ ਮੇਘ ਰਾਜ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਘਰ ਵਿਸ਼ਵ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਵੱਲੋਂ। ਮੈਂ ਕਈ-ਕਈ ਦਿਨ ਬਰਨਾਲੇ ਮਿੱਤਰ ਹੁਰਾਂ ਦੇ ਘਰ ਰੁਕਦਾ,ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਪਰੂਫ ਪੜ੍ਹਨ ਤੇ ਆਥਣੇ ਤੁਰਨ-ਫਿਰਨ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਾ, ਅਣਖੀ ਜੀ, ਗਾਸੋ ਤੇ ਪ੍ਰੋ.ਰਾਹੀ ਹੁਰਾਂ ਦੇ ਦੀਦਾਰ ਕਰਦਾ। ਨਵਦੀਪ ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ, ਉਦੋਂ ਉਹ ਬਰਨਾਲੇ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸੋਝੀ ਰੱਖਣ ਕਾਰਨ ਉਸਨੂੰ ਲੇਖਕਾਂ, ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਤੇ ਕਲਾ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ-ਗਿਲਣ ਲਈ ਲਿਲ੍ਹਕ ਜਿਹੀ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ । ਗੋਲ-ਮਟੋਲ ਜਿਹਾ 'ਪਿਆਰਾ ਬੱਚੂ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੋਲ-ਬਾਣੀ ਤੇ ਅਪਣੱਤ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਤੇ ਹੱਸ-ਹੱਸ ਕੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਲਬਾ-ਲਬ ਗੱਲਾਂ ਮਾਰਦਾ।ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਉਹਦੇ ਮਿਡਲ ਤੇ ਖੇਡਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੇ ਲੇਖ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪੈਣ ਲੱਗੇ। ਪਾਠਕ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗੇ, ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਛਾਪਣ ਲੱਗੀਆਂ ਤੇ ਉਹਦਾ ਹੌਸਲਾ ਵਧਣ ਲੱਗਿਆ। ਉਹਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮਿਲਣੀ ਤੋਂ ਹੀ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹਦੇ 'ਚ ਕਲਮ ਤੇ ਕਲਾ ਪ੍ਰਤੀ ਲਗਨ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੱਚੀ ਲਗਨ ਦੀ ਦਰੁੱਸਤ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ। ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਵਧਾਊ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ। ਫੇਰ ਬੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਮੇਲ-ਗੇਲ ਨਾ ਹੋਇਆ, ਅਖ਼ਬਾਰੀ ਲਿਖਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਮਿਲਦਾ।
ਨਵਦੀਪ ਗਿੱਲ ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆ। ਉਹਨੇ ਕੋਈ ਲਿਖ਼ਤ ਪੜ੍ਹਕੇ ਫੋਨ ਘੁਮਾਇਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਵਿੱਚ ਸਬ ਐਡੀਟਰ ਜਾ ਲੱਗਿਆ ਸੀ। ਕਦੇ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਦਾ ਨਿਊਜ਼ ਰੂਮ ਤੇ ਸਬ ਐਡੀਟਰ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਆਉਂਦੀ ਤੇ ਕਦੇ ਮੇਘ ਰਾਜ ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਗਲੀ 'ਚ ਮਿਲਿਆ ਉਹ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਤੇ ਜਗਿਆਸੂ ਗੋਲ-ਮਟੋਲ ਬੱਚੂ। ਫਿਰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕ ਸੰਪਰਕ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸੂਚਨਾ ਤੇ ਲੋਕ ਸੰਪਰਕ ਅਫ਼ਸਰ ਲੱਗ ਗਿਆ ਹੈ।
ਇੱਕ ਦਿਨ ਬਾਪੂ ਜੱਸੋਵਾਲ ਦੇ ਘਰ ਮਿਲ ਗਿਆ, ਜਦ ਮੈਂ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।ਗੱਲਾਂ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿਆਣੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਸਿਆਣਿਆਂ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੁਆਕਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ! ਦਿਲ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੈ। ਹੋਰਨਾਂ ਕਈ ਬਰਨਾਲਵੀਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਮਿਸਕ-ਮੀਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਵੀ ਮੋਹ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਰੱਤੀ ਭਰ ਵੀ ਇਸ ਮੋਹ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਖੋਟ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਮੈਂ ਕਦੀ ਨਿੱਕਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਦਬਕਾ ਵੀ ਮਾਰ ਲਵਾਂ, ਤਾਂ ਅੱਗੋਂ ਹੱਸੀ ਜਾਏਗਾ ਤੇ ਹਸਾਈ ਜਾਏਗਾ।ਹੁਣ ਉਸਦੀ ਪੁਸਤਕ 'ਨੌਂਲੱਖਾ ਬਾਗ਼' ਦਾ ਖਰੜਾ ਪੜ੍ਹਨ ਤੇ ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਲਿਖਣ ਲਈ ਹੁਕਮ ਲਾ ਗਿਆ ਤੇ ਵੱਡੇ ਭਾਈ ਨੂੰ ਦਬਕਾ ਗਿਆ। ਦਿਨ ਵੀ ਸਾਰੇ ਤਿੰਨ ਦਿੱਤੇ। ਖ਼ੈਰ ਨਵਦੀਪ ਦੇ 'ਨੌਂਲੱਖੇ ਬਾਗ਼' ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਪਾਵਾਂ ਪਰ ਇਹ ਬਾਤਾਂ ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਮਾਂ ਦੇ ਲਾਡਲੇ ਸ਼ੇਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ 9 ਹਸਤੀਆਂ ਬਾਬਤ ਏਨੀ ਦਿਲਚਸਪ ਤੇ ਭਰਪੂਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਕੇ 'ਨੌਂਲੱਖਾ ਬਾਗ਼' ਖੂਬ ਸ਼ੰਗਾਰ ਗਿਆ ਹੈ, ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਨੌਂ ਲੱਖੇ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਜੀਵਨੀਆਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਮਾਣ ਮੱਤੀਆਂ ਹਸਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹਸਤੀਆਂ ਦੇ ਨਵਦੀਪ ਖਾਸਾ ਲਾਗੇ-ਲਾਗੇ ਹੈ। ਇਸਨੇ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹਵਾਲਾ ਪੁਸਤਕ ਵੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਖੋਜੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਬਾਰੇ ਕਿਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਖਾਸੀ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਿੱਧ ਹੋਵੇਗੀ।
'ਨੌਂਲੱਖੇ ਬਾਗ਼' ਨੂੰ ਸ਼ੰਗਾਰ ਲੱਗਿਆ ਨਵਦੀਪ ਨੇ ਰਤਾ ਘੌਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਕਿਰਸ-ਕੰਜੂਸੀ। ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਡੁੱਲ੍ਹਾ ਤੇ ਦਿਲਚਸਪ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਹਰੇਕ ਬਾਰੇ। ਨਾਲ-ਨਾਲ ਯਾਦਮਈ ਟੋਟਕੇ ਵੀ ਪਰੋਸੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਪਾਠਕ ਲਈ ਲਿਖਤ ਰਵਾਂ ਬਣੀ ਰਹੇ। ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਨੌਂ ਲੱਖਿਆਂ ਦੇ ਮੈਂ ਵੀ ਨਵਦੀਪ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਧ ਤੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਨੇੜ੍ਹੇ-ਤੇੜ੍ਹੇ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਤੇ ਹਾਂ ਵੀ।ਬਾਪੂ ਜੱਸੋਵਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਣਖੀ ਜੀ, ਗਾਸੋ ਜੀ, ਪਿੰ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ, ਸਮਸ਼ੇਰ ਸੰਧੂ, ਜੌੜਾ ਜੀ, ਭੱਠਲ ਜੀ ਤੇ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਬਾਪੂ ਸਰਵ ਸਾਜਾ ਗੁਰਭਜਨ ਗਿੱਲ ਜੀ, ਸਾਰੇ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਜਗਤ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ 'ਧੁਨੰਤਰ' ਹਨ। ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀ ਸਮੱਗਰੀ ਮੈਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਿਆਰੀ-ਪਿਆਰੀ ਤੇ ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਲੱਗੀ ਹੈ।

ਬੰਦੇ ਬੋਲਦੇ ਸੁਣਦਾ ਹਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਹਿਜ-ਸੁਭਾਵਕ ਬੋਲੇ ਬੋਲਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਕਢਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਕਿਹੜੇ 'ਕੋਸ਼' ਵਿਚ ਦਰਜ ਹੋਊ? ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੁਛਦਾ ਹਾਂ। ਚੰਗੀਆਂ-ਭਲੀਆਂ ਬੁੜ੍ਹੀਆਂ  ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਕਮਲੀ ਗੱਲ ਕਰਦੀਆਂ-ਕਰਦੀਆਂ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਿਆਣੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਕਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਸੁੱਝੀ ਹੋਊ, ਕਿੱਥੋਂ ਸੁੱਝੀ ਹੋਊ? ਸੁਣੇ-ਸੁਣਾਏ ਸ਼ਬਦਾਂ ਬਾਬਤ ਸੋਚਣਾ,ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਖੇਡ੍ਹਣਾ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਰਿੜਕਣਾ, ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਤੇ ਹੱਸਣਾ ਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਤੇ ਰੋਣਾ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਮੇਰਾ। ਪਿੰਡ ਆਇਆ ਹੋਵਾਂ ਤਾਂ ਸੱਥ 'ਚ ਗੇੜੀ ਲਾਉਣੀ ਖੁੰਝਾਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਬਥੇਰਾ ਕੁਛ ਮਿਲ ਜਾਂਦੈ ਇੱਥੋਂ...! ਜੋ ਕੁਛ ਇੱਕ ਸੱਥ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਕਿਤਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ ਤੇ ਜੋ ਕੁਛ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਸੱਥ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
''ਬੰਦੇ ਨਾਲੋਂ ਜਾਨਵਰ ਚੰਗੈ...।" ਬੰਦੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਦੇਖ-ਸੁਣ ਕੇ ਅਕਸਰ ਹੀ ਸੋਚਦਾਂ। ਕੋਈ ਗਰੀਬ-ਮਜ਼ਦੂਰ ਮਾਲਕ ਦਾ ਭਾਰੀ ਭਾਰ ਢੋਅ ਰਿਹੈ, ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਦੇਖ ਕਿਮੇਂ ਗਧੇ ਵਾਂਗੂੰ ਲੱਦਿਆ ਜਾਂਦੈ। ਤਕਲੀਫ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਮਨ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ! 'ਗਧੇ ਵਾਂਗ ਰਿੰਗਣਾ' ਤਾਂ ਆਮ ਹੀ ਵਰਤ ਲੈਂਦੇ ਨੇ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਣ ਕੇ! ਸਿਧਰੇ ਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ 'ਬੋਕ' ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦੈ ਤੇ ਬਹੁਤਾ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ, ''ਦੇਖ ਕਿਮੇਂ ਬੱਕਰੀ ਵਾਂਗੂੰ ਚਰੀ ਜਾਦੈ૴।" ਆਖ ਕੇ ਮਾਣ-ਤਾਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦੈ। ਹੁਣ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰੀ ਸੱਥ 'ਚੋਂ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦੈ, ''ਬਈ ਓਹਦਾ ਕੀ ਕਹਿਣੈ...ਢੱਟੇ ਆਂਗੂੰ ਭੂਸਰਿਆ ਰਹਿੰਦੈ ਤੇ ਓਹ ਅੱਡ ਝੋਟੀ ਆਗੂੰ ਆਫਰੀ ਪਈ ਐ ਖਾ ਖਾ ਕੇ...।" ਵਾਰ ਵਾਰ ਮੁੜ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ, ''ਮੁੜ-ਘੁੜ ਖੋਤੀ ਬੋਹੜ ਥੱਲੇ" ਆਖ ਕੇ ਸਨਮਾਨਿਆਂ ਜਾਂਦੈ। ਜੇ ਕੋਈ ਬਹੁਤੇ ਮਿੱਠੇ ਬੋਲ ਬੋਲਦੈ, ਤਾਂ ਉਹਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕੋਇਲ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਗਾਇਕਾ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੂੰ 'ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੋਇਲ' ਆਖ ਕੇ ਵਡਿਆਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੁੜੀ ਨੂੰ 'ਚਿੜੀ' ਨਾਲ ਤੋਲਿਆ ਗਿਐ ਤੇ ਤੇ ਸੋਹਣੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ''ਗੁਟਾਰ੍ਹ ਵਰਗੀ" ਆਖਿਆ ਗਿਐ। 'ਬਹਾਦਰ' ਬੰਦੇ ਨੂੰ 'ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰ' ਨਾਲ ਤੇ 'ਡਰਪੋਕ' ਨੂੰ 'ਗਿੱਦੜ' ਨਾਲ। ਜੁਬਾਨੋ ਫਿਰਨ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਲੂੰਬੜ ਚਾਲੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਨੇ। ''ਨਗੌਰੀ ਬਲ੍ਹਦ ਵਰਗਾ" ਸ਼ਬਦ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਸੁਣਿਆ।
ਕੋਈ ਸੋਹਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ 'ਕਬੂਤਰ ਵਰਗਾ' ਕਹਿਣਾ ਸੌਖਾ-ਸੌਖਾ ਲਗਦੈ। ਤਿੱਖੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਾਲੇ ਨੂੰ, ''ਕਾਂ ਅਰਗੀ ਆਵਾਜ਼ ਐ ਵਈ ਏਹਦੀ," ਆਖ ਦਿੰਦੇ ਸੁਣਿਆ ਹੈ।  ਤੇਜ਼ ਨਜ਼ਰ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ''ਕਾਂ ਅੱਖਾ" ਵੀ ਆਖਦੇ ਨੇ। ਸੋਹਣੀ ਤੋਰ ਤੁਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ''ਮੋਰ ਵਾਂਗ ਪੈਲਾਂ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ" ਆਖ ਕੇ ਉਹਦੀ ਤੋਰ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਬਥੇਰੀ ਸੁਣੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਗੀਤਾਂ ਤੇ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਇੱਕ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ  ਅਣਗਿਣਤ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਮਿਲ ਜਾਣਗੀਆਂ।
                                 """""""""""""
ਰੋਜ਼ ਗਾਰਡਨ ਵਿਚ ਸੈਰ ਕਰਦਿਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਅੰਕਲ ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਚੰਨੂ ਵਾਲੇ ਨੇ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ 'ਢੱਟੇ ਦੀ ਬੰਨ' ਨਾਲ ਕੀਤੀ। ਦੰਗ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੁਣਕੇ, ਤੇ ਪਲ ਦੀ ਪਲ ਕਦੇ ਉਹ ਬੰਦੇ  ਨੂੰ ਤੇ ਕਦੇ ਢੱਟੇ ਦੀ ਬੰਨ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਸਕਾਰਿਆ, ਤਾਂ ਉਹ ਬੰਦਾ ਸੱਚੀਓਂ ਡੱਟੇ ਦੀ ਬੰਨ ਵਰਗਾ ਦਿਖਦਾ ਸੀ। ਜੇ ਬੰਦਾ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਆਮ ਹੀ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ। ਜੇ ਕੋਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੋਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਆਖਣ ਤੋਂ ਵੀ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ, ''ਦੇਖ ਕਿਮੇਂ ਕੁੱਤੇ ਆਂਗੂੰ ਭੌਕੀ ਜਾਦੈ...ਚੁੱਪ ਕਰਜਾ ਹੁਣ ਬਥੇਰਾ ਭੌਕ ਲਿਐ...।" ''ਕੁੱਤੇ ਝਾਕ" ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਇੰਝ ਹੀ ਜਨਮਿਆਂ ਹੋਣੈ। ਲੰਮ-ਸੁਲੰਮੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਆਖ ਦਿੰਦੇ, ''ਕੱਦ ਤਾਂ ਵਈ ਏਹਦਾ ਊਠ ਜਿੱਡਾ ਐ...।" ਜੇ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਹੁੰਦੜਹੇਲ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਦੀ ਤੁਲਨਾ ਹਾਥੀ ਨਾਲ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹੱਟੇ-ਕੱਟੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਨੇ, ''ਦੇਖ ਤਾਂ ਵਈ ਝੋਟੇ ਵਰਗਾ ਸਰੀਰ ਐ...।" ਇੱਕ ਦਿਨ ਕਿਸੇ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਬੁੱਢੇ ਤੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਉਹਦੇ ਬੇਲੀ ਨੇ ਹਾਸੇ ਹਾਸੇ ਛੇੜਿਆ ਸੀ, ''ਬਾਪੂ, ਤੂੰ ਤਾਂ ਨਾਈਆਂ ਦੇ ਕੱਟੇ ਅਰਗਾ ਪਿਆ ਏਂ, ਕੀ ਖਾਨੈ...।" ਇਹ ਸੁਣ ਬਾਪੂ ਹੱਸਿਆ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਨਾਈਆਂ ਦੇ ਕੱਟੇ ਦੀ ਸਿਹਤ ਬਰੋਬਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀ ਹੀ ਕਾਢ ਹੈ ਬੰਦੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ  ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਦਗਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ, ਸਗੋਂ ਪੂਰਾ ਪੂਰਾ ਸਾਥ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਨੇ ਬੰਦੇ ਦਾ ਸ਼ਬਦ। ਮੈਂ ਵਾਰੀ ਤੇ ਬਲਿਹਾਰੀ ਜਾਵਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਤੋਂ। ਕਿੰਨਾ ਪਿਆਰਾ-ਪਿਆਰਾ ਲਗਦੈ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਖੇਡ੍ਹਣਾ-ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਕੁਰੇਦਣਾ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਰੁੱਸਣਾ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣਾ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਸੰਗ ਹੱਸਣਾ ਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਸੰਗ ਰੋਣਾ...!ਇਹ ਮੈਂ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ।

94174-21700

12 June 2019

28 ਅਪ੍ਰੈਲ, 2019 ਦੀ ਦੁਪਿਹਰ ਹੈ। ਝੜ-ਝੜ ਪੈਂਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਮਤ ਆਈ ਪਈ ਹੈ। ਜਿੱਧਰ ਲੰਘੋ,ਪੱਤੇ ਈ ਪੱਤੇ! ਜਿੱਧਰ ਤੱਕੋ, ਪੱਤੇ ਈ ਪੱਤੇ, ਜਿਵੇਂ ਪੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਰੁੱਖ ਰੁੱਸ ਗਏ ਨੇ ਤੇ ਬੁਰੀ ਝਾੜ-ਝਾੜ ਸੁੱਟ੍ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਹੋਣ ਆਪਣੇ ਨਾਲੋਂ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ, ਮੋਹ ਭੰਗ ਹੋ ਗਿਆ ਲਗਦੈ ਰੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਜਿਵੇਂ। ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਮਧੀਂਦੇ ਸੁੱਕ-ਮੜੁੱਕੇ, ਕੁਝ ਅੱਧ ਸੁੱਕੇ ਪੱਤੇ ਬੜੀ ਕੁਰੱਖਤ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਨੇ ਜਦ ਮਿਧ ਕੇ ਅੱਗੇ ਲੰਘਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਇਕੱਲੇ ਪੱਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਡਿੱਗ ਰਹੇ ਸਗੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਤੇ ਸਤ-ਹੀਣ ਪਤਲੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਵੀ ਤੜੱਕ-ਤੜੱਕ ਡਿੱਗ ਰਹੀਆਂ ਨੇ, ਟੁੱਟ-ਟੁੱਟ ਡਿਗਦੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਦੇਖ-ਦੇਖ ਮਨ ਡੋਲਦਾ ਹੈ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ?
ਚੰਡੀਗੜ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਸੜਕ ਜਾਂ ਗਲੀ ਹੈ, ਪਾਰਕ ਜਾਂ ਰੋਜ਼ ਗਾਰਡਨ ਹੈ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਕੁੰਜ ਜਾਂ ਰੌਕ ਗਾਰਡਨ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦੇ। ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਦੇ ਮੂਹਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹਮ-ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਝੜ-ਝੜ ਡਿੱਗੀ ਜਾਂਦੇ ਪੱਤੇ ਮੈਨੂੰ ਉਦਾਸੀ ਵਿਚ ਡੋਬਦੇ ਨੇ। ਸਫਾਈ ਸੇਵਕ ਸਿਆਣਾ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਕਹਿ ਰੱਖਿਐ ਕਿ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਗੇੜਾ ਮਾਰ ਜਾਇਆ ਕਰ...। ਉਹ ਇਕਰਾਰ ਦਾ ਪੱਕਾ ਹੈ। ਆਉਂਦਾ ਹੈ,ਝਾੜੂ ਚੁੱਕਣ ਲੱਗਿਆ ਝਾੜੂ ਨੂੰ ਘੂਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਲਾਗੇ-ਲਾਗੇ ਖੜ੍ਹੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਬੁੜਬੁੜ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਾਣ ਲੱਗਿਆਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ''ਸਰ ਜੀ,ਕਰ ਦੀਆ ਪੱਤੋਂ ਕਾ ਕਾਮ.. ਪਰ ਯੇ ਸਾਲੇ ਬੇਸ਼ਰਮ ਹੈਂ...ਅਭੀ ਫਿਰ ਆ ਗਿਰੇਂਗੇ...ਮੈਂ ਤੋ ਇਨਕਾ ਸਿਆਪਾ ਹੀ ਕਰਤਾ ਰਹਤਾ ਹੂੰ...।" ਉਸਦੇ ਇਸ ਵਾਕ 'ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਹਾਸਾ ਆਉਂਦਾ-ਆਉਂਦਾ ਮਸੀਂ ਰੁਕਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਹੀ ਘੜਿਆ ਗਿਐ ਇਹ ਵਾਕ!
                             """"""""""""""
ਚੰਡੀਗੜੋਂ ਪਿੰਡ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਲਗਦੈ ਕਿ ਪੱਤਝੜ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੀ ਤੁਰੀ ਆਈ ਹੈ...ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਤੇ ਪਿੰਡੋਂ ਫਿਰ ਨਾਲ ਹੀ ਪਰਤ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਚੰਡੀਗੜ ਨੂੰ...ਮੇਰਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੀ ਕੁਲੱਛਣੀ ਪੱਤਝੜ! ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਮੈਨੂੰ ਪੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ? ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਈ ਰੇਡੀਓ 'ਤੇ ਗਾਉਂਦਾ ਸੁਣਿਆ ਸੀ:
                                ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਪੱਤਿਆਂ ਨੇ ਝੜ ਜਾਣਾ
                                ਰੂਹਾਂ ਤਾਂ ਰੌਸ਼ਨ ਨੇ
                                ਇਹਨਾਂ ਪਿੰਡਿਆਂ ਨੇ ਸੜ ਜਾਣਾ...
ਪੱਤੇ, ਰੂਹਾਂ ਤੇ ਪਿੰਡਿਆਂ ਬਾਬਤ ਕਈ-ਕੁਝ ਸੋਚੀ ਗਿਆ ਸਾਂ ਤੇ ਦਰਦੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਮਾਲਕ ਗਵੱਈਏ ਦਾ ਫੋਨ ਨੰਬਰ ਲੱਭ ਕੇ ਘੰਟੀ ਖੜਕਾਈ ਸੀ, '' ਤੈਂ ਵਧੀਆ ਗਾਇਐ ਮਿੱਤਰ, ਜੁਗ ਜੁਗ ਜੀਓ।"
ਇਸ ਵਾਰ ਹਨੇਰੀਆਂ ਨੇ ਝੁੱਲਣੋਂ ਖਹਿੜਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਐ। ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਾਂ ਕਿ ਹਨੇਰੀ ਹਟਾਵੋ? ਪਿੰਡ ਤੂੜੀ ਕਢਦੇ ਜੱਟ ਕੁਰਲਾਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਹਨੇਰੀ ਚੰਦਰੀ ਤੂੜੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਣ ਦਿੰਦੀ। ਤੂੜੀ ਦਾ ਫੱਕ ਘਰਾਂ 'ਚ ਵੜ ਗਿਐ। ਲੋਕਾਂ ਬੂਹੇ-ਬਾਰੀਆਂ ਬੰਦ ਕਰ ਰੱਖੀਆਂ ਨੇ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨਾਂ ਤੀਕ ਕਣਕ ਦਾ ਨਾੜ ਸਾੜਨੈ, ਉਹਦੀ ਸਵਾਹ ਉਡ-ਉਡ ਮੂੰਹਾਂ ਤੇ ਸਿਰਾਂ 'ਚ ਪੈਣੀ ਹੈ ਤੇ ਪੈਂਦੀ ਆਈ ਹੈ ਹਰ ਵਰ੍ਹੇ! ਖੇਹ-ਸਵਾਹ ਤੇ ਘੱਟਾ ਮੂੰਹਾਂ-ਸਿਰਾਂ ਵਿਚ ਪੁਵਾਉਣ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਬੜੀ ਦੇਰ ਦੇ!
                                """""""""""'
2010 ਵਿਚ ਲੰਡਨ ਸਾਂ। ਲੰਡਨ ਦੀ ਪੱਤਝੜ ਬੜੀ ਭੈੜੀ ਸੀ। ਖੁਸ਼ਕੀ ਲੱਦੀ ਠੰਢੀ ਸੀਤ ਹਵਾ ਪਿੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਚੀਰਦੀ ਜਾਂਦੀ। ਮੈਂ ਦੋ-ਦੋ ਸਵੈਟਰ ਚਾੜ੍ਹ ਲੈਂਦਾ। ਕਦੇ ਲੰਬਾ ਕੋਟ ਪਾਉਂਦਾ। ਪੱਤਝੜ ਦੇ ਮਾਰੇ ਰੁੱਖ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਵੱਜ-ਵੱਜ ਕਮਲੇ ਹੁੰਦੇ ਦੇਖਦਾ, ਤਾਂ ਮੂੰਹ ਪਰ੍ਹੇ ਕਰ ਲੈਂਦਾ। ਮਨ ਕਾਹਲਾ ਪੈਣ ਲਗਦਾ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਅਵਤਾਰ ਉੱਪਲ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ, ''ਮੇਰੀ ਟਿਕਟ ਓਕੇ ਕਰਵਾ ਦੇ, ਮੈਂ ਇੰਡੀਆ ਮੁੜਨੈ, ਮਨ ਬਹੁਤ ਕਾਹਲਾ ਪੈਂਦਾ ਐ, ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਰੁੱਤੇ ਆ ਗਿਆ ਹਾਂ ਵਲੈਤ...!" ਉੱਪਲ ਦਸਦਾ ਹੈ, ''ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਏਥੇ (ਵਲੈਤ) 'ਚ 'ਸੈਡ' ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਬਿਮਾਰੀ ਪੈਂਦੀ ਆ,ਕੋਮਲ ਮਨਾਂ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆ ਘੇਰਦੀ ਆ, ਏਹਦਾ ਨਾਂ ਆਂ 'ਸੈਡ'...ਭਾਵ ਕਿ 'ਸੀਜ਼ਨਲ ਇਫੈਕਟ ਆਫ ਡਿਸਓਰਡਰ'...ਚਿਤਰਕਾਰ, ਕਵੀ, ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਤੇ ਕਲਾਕਾਰ ਲੋਕ ਬੇਹੱਦ ਉਦਾਸ ਤੇ ਨਿਰਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਢਹਿੰਦੀ ਕਲਾ ਦੇ ਕਿਲੇ ਉਸਾਰਦੇ ਨੇ...ਰੋਂਦੇ ਨੇ, ਉਦਾਸੀ ਦੇ ਮਾਰੇ-ਮਾਰੇ ਏਧਰ-ਓਧਰ ਭਾਉਂਦੇ ਫਿਰਦੇ ਨੇ...ਮਨੋਰੋਗਾਂ ਦੇ ਮਾਹਰ ਡਾਕਟਰਾਂ ਕੋਲ ਅਜਿਹੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਆ ਇਹਨੀ ਦਿਨੀਂ, ਮੈਂ ਵੀ ਖੁਦ ਏਸੇ ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਦੁਖੀ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆਂ ਵਾਂ...ਡਾਕਟਰ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਛੋਟੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਹਲਕੇ ਜਿਹੇ ਰੰਗ ਦੇ ਪਰਦੇ ਤੇ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਰਹੋ,ਸੰਗੀਤ ਸੁਣੋਂ, ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹੋ, ਦਿਲ ਕਰੇ ਰੋ ਲਓ...ਫਿਲਮ ਦੇਖ ਲਓ...ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਗੋਲੀ ਖਾਣ ਦੀ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਵੀ ਕਰ ਦੇਂਦੇ ਨੇ, ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਦੇਂਦੇ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਓਗੇ, ਤੇ ਜਦ ਰੁੱਤ ਬਦਲਦੀ ਆ,ਖੁਸ਼ਕੀ ਚੱਕੀ ਜਾਂਦੀ ਆ,ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ 'ਤੇ ਕਰੂੰਬਲਾਂ ਫੁੱਟਣ ਲਗਦੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਸਹਿਜੇ-ਸਹਿਜੇ ਠੀਕ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਲੋਕ...ਸੋ, ਤੂੰ ਘਬਰਾ ਨਾ...ਬਹੁਤੀ ਗੱਲ ਐ ਰੈੱਡ ਵਾਈਨ ਦਾ ਗਲਾਸ ਮਾਰ ਲੈ।"

94174-21700

ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਦਣ ਦਾ ਬਾਪੂ ਜੱਸੋਵਾਲ ਤੁਰਿਆ, ਮੇਰੇ ਤੇ ਮੇਰੇ ਜਿਹੇ ਕਈਆਂ ਹੋਰਾਂ ਵਾਸਤੇ ਓਦਣ ਦਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਬਿਲਕੁਲ ਬਿਗਾਨਾ ਹੋ ਗਿਐ। ਬਾਪੂ ਦੇ ਘਰ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਂ ਉਹਨੇ 'ਜੱਸੋਵਾਲ ਦਾ ਆਲ੍ਹਣਾ' ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਗੁਰਦੇਵ ਨਗਰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਇਵੇਂ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਾਲੇ ਘਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋਈਏ! ਬਾਪੂ ਘਰ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਬੇਬੇ ਦੇ ਗੋਡੇ ਮੁੱਢ ਬਹਿ ਗੱਲਾਂ ਮਾਰੀ ਜਾਣੀਆਂ। ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਬਾਪੂ ਨੇ ਕਹਿਣਾ ਕਿ ਚੱਲੋ ਥਰੀਕੇ ਚੱਲੀਏ ਦੇਵ ਕੋਲ ਦੀਵੇ ਜਗਾਈਏ। ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਦੇਵ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦਾ ਗਾਇਆ ਗੀਤ-'ਦੀਵਿਆਂ ਵੇਲੇ ਦਰ ਤੇਰੇ ਦਾ ਕਿਸ ਕੁੰਡਾ ਖੜਕਾਇਆ, ਜਾਹ ਵੇਖ ਨਣਾਨੇ ਨੀ ਅੱਜ ਕੌਣ ਪਰਾਹੁਣਾ ਆਇਆ' ਹਾਕਾਂ ਮਾਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਚੇਤੇ ਕਰਦਾ ਬਾਪੂ ਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ-''ਦੀਵੇ ਵਾਲਾ ਦੇਵ।"
ਦੇਵ ਦੇ ਦੀਦਾਰ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੇ ਹਰੇਕ ਗੇੜੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਉਹਦੇ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਪੋਸਟ ਕਾਰਡ ਵੀ ਸਾਂਭੀ ਬੈਠਾ ਹਾਂ, ਜੋ ਉਸਨੇ ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ 'ਚ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਨੇ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਿਖ਼ਰ ਦੁਪੈਹਿਰੇ ਦੇਵ ਦੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਦੇਖ ਦੇਖ ਰੱਜ ਨਾ ਆਵੇ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਉਹ ਚਾਅ 'ਚ ਦੂਣਾ-ਚੌਣਾ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਚੁਕ-ਚੁਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਖਾਈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, '' ਆਹ ਵੇਖ, ਆਹ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਾਹਲੀ ਔਖੀ ਭਾਲ਼ੀ ਸੀ, ਵਾਰ ਵਾਰ ਪੜੀ੍ਹ, ਅਜੇ ਵੀ ਜੀਅ ਕਰਦੈ ਪੜਾਂ...ਰਸੂਲ ਦੀ।"
              """'  """"   """"'  """"

ਜੱਸੋਵਾਲ ਦੇ ਸਸਕਾਰ 'ਤੇ ਉਹ ਬਹੁਤ ਰੋਇਆ, ਗਲਵਕੜੀ 'ਚ ਲੇਖ ਕੇ ਆਖੇ... ਨਿੰਦਰਾ, ਆਪਣਾ ਹੁਣ ਕੁਛ ਨੀ ਰਿਹਾ, ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਨ-ਦੁਲਾਰਨ ਵਾਲਾ ਤੁਰ ਗਿਆ, ਕਿਥੇ ਜਾਵਾਂਗੇ।" ਕਈ ਦਿਨਾਂ 'ਕੱਠਾ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਮੇਰਾ ਰੋਣ ਵਹਿ ਪਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਦੇਵ ਦੀ ਦੀਦ ਨੂੰ ਦੇਰ ਹੋ ਚੱਲੀ ਹੈ। ਉਹਦਾ ਮੁੰਡਾ ਮੁੱਕਿਆ, ਜਾਇਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਬਾਹਰ ਸਾਂ। ਫਿਰ ਘਰ ਵਾਲੀ ਚੱਲ ਵਸੀ। ਉਦੋਂ ਵੀ ਬਾਹਰ ਸਾਂ ਸਬੱਬੀਂ। ਫੋਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ। ਸਤੀਸ਼ ਗੁਲਾਟੀ ਦਾ ਘਰ ਤੇ ਉਹਦਾ ਨੇੜੈ ਨੇੜੈ ਹੀ ਨੇ। ਤਸੀਸ਼ ਨੂੰ ਥਰੀਕੇ ਘਰ ਉਹਨੇ ਹੀ ਦਿਲਵਾਾਇਆ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਰੋਜ਼ ਵਾਂਗ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਸੈਰਾਂ ਕਰਦੇ। ਸਤੀਸ਼ ਤੇ ਉਹਦਾ ਮੁੰਡਾ ਸੁਮਿਤ (ਸਨੀ) ਕੋਈ ਵੀ ਨਵੀਂ ਛਪੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇਣ ਰੋਜ਼ ਵਾਂਗ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਦੇਵ ਦਅਿਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਛਾਪਦੇ। ਸਤੀਸ਼ ਗੁਲਾਟੀ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਪੂ ਦੇਵ  ਦੀ ਰੀੜ ਦੀ ਹੱਤਡੀ ਦਾ ਮਣਕਾ ਹਿੱਲਿਆ ਹੋਇਆ, ਜਾ-ਆ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਕਿਤੇ। ਘਰ ਹੀ ਹੁੰਦੈ। ਪੜ੍ਹਦਾ-ਲਿਖਦੈ। ਦਾਰੂ ਦੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਛੱਡ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਤੀਸ਼ ਉਲਾਂਭਾ ਵੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਦੇਵ ਬਾਪੂ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਨਿੰਦਰ ਮਿਲਦਾ ਨਹੀਂ, ਵੱਡਾ ਬੰਦਾ ਬਣ ਗਿਆ, ਉਹਨੂੰ ਆਖੀਂ ਮਿਲਜੇ, ਬੁੜ੍ਹੇ ਦਾ ਕੋਈ ਪਤਾ ਨੀ, ਕਿੱਦਣ ਗੱਡੀ ਚੜ੍ਹਜੇ...ਬੜਾ ਦਿਲ ਕਰਦੈ ਮਿਲਣ ਨੂੰ। ਸਤੀਸ਼ ਤੋਂ ਸੁਣ ਅੱਖਾਂ ਨਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਨੇ। ਦੇਵ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਨੂੰ ਦਿਲ ਕਰ ਆਇਐ।
ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕੀ ਜਾਣਦੇ ਨੇ ਕਿ ਦੇਣ ਦਾ ਅਸਲੀ ਪਿੰਡ ਰਹੀੜ ਸੀ। ਦੇਵ ਦਾ ਪਿਓ ਉਦੋਂ ਚਾਰ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ, ਉਹਦੇ ਮਾਂ-ਪਿਓ (ਦੇਵ ਦੇ ਦਾਦਾ ਦਾਦੀ)  ਮਰ ਗਏ। ਇਹਦੀ ਭੂਆ ਥਰੀਕੇ ਵਿਆਹੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ  ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਥਰੀਕੇ ਲੈ ਆਈ। ਦੇਵ ਦੇ ਪਿਤਾ ਰਾਮ  ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਿੰਡ ਹੁਣ ਥਰੀਕੇ  ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਦੇਵ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰਨ 1939 ਦੀ 13 ਸਤੰਬਰ ਦਾ ਹੈ। ਦੇਵ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਅਮਰ ਕੌਰ ਸੀ। ਸੰਨ 1955 ਵਿੱਚ ਦੇਵ ਲਲਤੋਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ, ਉਥੇ ਸ੍ਰ.ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦਿਲਬਰ ਮਾਸਟਰ ਸਨ (ਜੋ ਮੰਨੇ-ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਤੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਸਨ), ਉਹਨਾਂ ਹੀ ਦੇਵ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਣ ਦੀ ਚੇਟਕ ਲਗਾਈ। ਦੇਵ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲੇਖਣੀ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਬਾਲ-ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਅਰੰਭ ਕੀਤਾ ਤੇ ਫਿਰ ਉਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਸਦੇ ਤਿੰਨ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਏ, ਪਹਿਲੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਨਾਂ 'ਰੋਹੀ ਦਾ ਫੁੱਲ' ਸੀ, ਦੂਸਰਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ 'ਇੱਕ ਸੀ ਕੁੜੀ' ਤੇ ਤੀਸਰਾ 'ਜੀਹਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜੀਏ'। ਸੰਨ 1960 ਵਿੱਚ ਦੇਵ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਮਲਟੀਪਰਪਜ਼ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਟੀਚਰ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਜੇ.ਬੀ.ਟੀ. ਉਹ ਕਰ ਹੀ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਦੇਵ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸੰਨ 1958 ਵਿੱਚ ਸਹੌਲੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੌਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਇੰਦਰਜੀਤ ਹਨਪੁਰੀ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਤੇ ਬਖ਼ਸੀ-ਸ਼ਾਦੀ ਦਾ ਗਾਇਆ ਗੀਤ, ''ਸਾਧੂ ਹੁੰਦੇ ਰੱਬ ਵਰਗੇ, ਘੁੰਡ ਕੱਢ ਕੇ ਖ਼ੈਰ ਨਾ ਪਾਈਏ" ਰਿਕਾਰਡ ਹੋ ਕੇ ਵੱਜ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਦੇਵ ਦੇ ਇੱਕ ਮਿੱਤਰ ਪ੍ਰੇਮ ਕੁਮਾਰ ਸ਼ਰਮਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਗਾਉਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ, ਨੇ ਦੇਵ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਗੀਤ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇਹ... ਇਸਨੇ ਲਿਖ ਦਿੱਤੇ। ਸੰਨ 1961 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ ਸ਼ਰਮਾ ਨੇ ਇਹਦੇ ਦੋ ਗੀਤ ਐਚੱ.ਐਮੱ.ਵੀ ਕੰਪਨੀ ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਵਾਏ, ਪਹਿਲਾ ਸੀ-''ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਨੱਚ ਪਤਲੋ, ਤੇਰੀ ਗੁੱਤ ਗਿੱਟਿਆਂ 'ਤੇ ਵੱਜਦੀ", ਦੂਸਰਾ ਸੀ-''ਭਾਬੀ ਤੇਰੀ ਧੌਣ ਦੇ ਉਤੇ ਗੁੱਤ ਮੇਲਦੀ ਨਾਗ ਬਣ ਕਾਲਾ"। ਇੰਜ ਹੋਇਆ ਸੀ ਦੇਵ ਦੀ ਗੀਤ ਕਲਾ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਆਰੰਭ। ਦੇਵ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਗੱਲੀਂ-ਗੱਲੀਂ ਕਿ ਪਹਿਲੋ-ਪਹਿਲ ਉਸਤਾਦ ਯਮਲਾ ਜੀ ਨੇ ਗੱਲ ਸੁਣੀ ਉਹਦੀ, ਹਸਨਪੁਰੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਯਮਲੇ ਕੋਲ ਜਾਹ। ''ਜਦ ਯਮਲਾ ਜੀ ਦੇ ਡੇਰੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਚੇਲਿਆਂ ਵਿਚ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਢਿਚਕੂੰ-ਢਿਚਕੂੰ ਕਰਦੇ ਬੈਂਚ 'ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਸਨ। ਮੈਂ ਆਖਿਆ ਕਿ ਉਸਤਾਦ ਜੀ ਮੈਂ ਕੁਛ ਗੀਤ ਲਿਖੇ ਨੇ, ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਵਾ ਦਿਓ, ਉਹ ਬੋਲੇ ਕਿ ਮੈਂ ਜੋ ਵੀ ਗਾਇਆ, ਆਪਣਾ ਲਿਖ ਕੇ ਗਾਇਆ ਐ, ਤੂੰ ਇਉਂ ਕਰ...ਨਰਿੰਦਰ ਬੀਬਾ ਤੇ ਸਵਰਨ ਲਤਾ ਕੋਲ ਚਲੇ ਜਾਹ...ਕਹੀਂ ਕਿ ਯਮਲੇ ਨੇ ਭੇਜਿਆ ਏ, ਤੇਰੇ ਗੀਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੂਰੇ ਪੂਰੇ ੀਪੱਟ ਬਹਿਣਗੇ, ਸੋ ਉਸਤਾਦ ਜੀ ਦਾ ਕਿਹਾ ਮੰਨ ਕੇ ਮੈਂ ਓਧਰ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਿਆ ਸੀ।"
 ਜਦ ਦੇਵ ਦੇ ਗੀਤ ਸਵਰਨ ਲਤਾ ਤੇ  ਬੀਬਾ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਰਿਕਾਰਡ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਕਰਮਜੀਤ ਧੂਰੀ ਵੀ ਇਸ ਤੋਂ ਗੀਤ ਲੈਣ ਆਇਆ। ਗੀਤ ਲੈ ਗਿਆ। ਬੀਬਾ  ਦੇ ਗਾਏ ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲ ਇਹ ਸਨ-''ਭੱਖੜੇ ਨੇ ਪੈਰ ਗਾਲ ਤੇ,ਜੁੱਤੀ ਲੈ ਦੇ ਵੇ ਮੁਲਾਜ਼ੇਦਾਰਾ", ਦੂਜੇ ਗੀਤ ਦੇ ਬੋਲ ਸਨ-''ਖਾਲੀ ਗੱਡੀ ਲੈ ਜਾ ਮੋੜਕੇ, ਅਸੀਂ ਜਾਣਾ ਨਹੀਓਂ ਭਾਰਿਆ ਸ਼ੌਕੀਨਾ"। ਇਸ ਬਾਅਦ ਸਦੀਕ ਤੇ ਬੀਬਾ ਦੇ ਗਾਏ ਦੋ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਇਹ ਸਨ-''ਲੌਂਗ ਨੀ ਬਿਸ਼ਨੀਏ ਮੇਰਾ, ਨਰਮੇ 'ਚੋਂ ਲਿਆਈਂ ਲੱਭਕੇ।" ਦੂਜਾ ਸੀ-''ਰਾਤੀਂ ਰੋਂਦੀ ਦਾ ਭਿੱਜ ਗਿਆ ਲਾਲ ਪਘੂੰੜਾ"।
 ਮੈਂ ਦੇਵ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ, ''ਮਾਣਕ ਨਾਲ ਮੇਲ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ?"
''ਮੈਂ ਉਦੋਂ ਨਰਿੰਦਰ ਬੀਬਾ ਨਾਲ ਜਾਂਦਾ ਹੁੰਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਉਦੋਂ ਹਰਚਰਨ ਗਰੇਵਾਲ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਚੁਬਾਰੇ 'ਚ...ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕੀ ਕਰਦਾ ਫਿਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ...ਨਾ ਈ ਇਹ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕੁਲਦੀਪ ਮਾਣਕ ਐ...ਫਿਰ ਮੇਰੀ ਅਸਲੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਾਈ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਮਾਸਟਰ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਪੀ.ਟੀ. ਨੇ...ਇਹ ਪਿੰਡ ਈਸੇਵਾਲ ਦਾ ਸੀ...ਇਹ ਮਾਣਕ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਸਟਰ ਨੂੰ ਵੀ ਗੀਤ-ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਭੁੱਸ ਸੀ...ਮੈਂ ਤੇ ਮਾਸਟਰ ਢਾਬੇ 'ਤੇ ਬੈਠੇ ਪੈੱਗ-ਸ਼ੈੱਗ ਲਾਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ...ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਤੇ ਮਾਣਕ ਵੀ ਪੀ ਰਹੇ ਸਾਂ...ਤੇ ਢਾਬੇ 'ਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਗਵੱਈਏ ਦਾ ਗੀਤ ਵੱਜ ਰਿਹਾ ਸੀ-''ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਤਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ"....ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਮਾਣਕਾ ਤੇਰੀ ਵਾਜ ਕਮਾਲ ਦੀ ਆ...ਆਪਾਂ ਐਹਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨੈਂ...ਮਾਣਕ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਬਾਈ ਫੱਟੇ ਚੱਕ ਦਿਆਂਗੇ...ਤੂੰ ਜਮਾਂ ਨਾ ਘਬਰਾ...ਤੂੰ ਦੇਖੀਂ ਜਾਈਂ ਮੈਂ ਕਿਮੇਂ ਦਬੱਲਦਾ...ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਲਿਖ ਕੇ ਤਾਂ ਦੇਹ? ਮੈਂ ਲਿਖੇ ਤੇ ਇਹਨੇ ਗਾਏ...-''ਹੀਰ ਦੀ ਕਲੀ" ૶''ਕਹਿ ਰਸਾਲੂ ਰਾਣੀਏਂ ਘੁੰਡ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਲਾਹ ਦੇ" ૶''ਤੇਰੀ ਖਾਤਰ ਹੀਰੇ ਛੱਡਕੇ ਤਖ਼ਤ ਹਜ਼ਾਰੇ ਨੂੰ" ਚਾਰ ਗੀਤ ਸਨ...ਧੰਨ ਧੰਨ ਹੋਗੀ...।"
''ਮੈਂ ਇੱਕ ਥਾਂ ਛਪਿਆ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਾਣਕ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ  ਜਦ ਦੇਵ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਇਹ ਦਾਰੂ ਨਾਲ ਟੱਲੀ ਸੀ...ਪੱਗ ਲੱਥੀ ਹੋਈ ਸੀ...ਇਹ ਗੱਲ ਠੀਕ ਹੋਣੀ ਮਾਣਕ ਦੀ ਕਿ...?"
''ਛਡ ਯਾਰ...ਤੂੰ ਵੀ ਮੁਰਦੇ ਸਿਵੇਂ ਉਖੇੜਦਾਂ...ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮਾਣਕ ਨੇ ਕੀ-ਕੀ ਕਿਹਾ...ਕੋਈ ਨਾ ਉਹ ਜਾਣੇ...! ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤੈ ਈ ਐ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਡਿਗਦਾ ਸੀ ਪੀਕੇ...ਜਾਂ ਕਿੰਨੀ ਮੇਰੀ ਪੱਗ ਲੱਥਦੀ ਸੀ...ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮਾਣਕ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਕਿਹੜੀ ਮੱਤ 'ਚ ਆਖੀਆਂ ਸਨ ਉਦੋਂ...ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਦੁੱਖ ਲੱਗਿਆ ਸੀ...ਜੇ ਮੈਂ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹੋਕੇ ਡਿੱਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਫਿਰ ਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਪਿੰਡ ਕਿਵੇਂ ਜਾਵੜਦਾ...ਖ਼ੈਰ...ਸਾਡੇ ਰੋਸੇ ਤੇ ਗ਼ਿਲੇ-ਸ਼ਿਕਵੇ ਬੜੀ ਵੇਰ ਹੋਏ...ਮੈ ਸਟ੍ਰਗਲ ਵੇਲੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾਂ...ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਤਾਂ ਕਿਰਾਇਆ-ਭਾੜਾ ਵੀ ਹੈਨੀ ਸੀ ਜਦ ਅਸੀਂ ਦਿੱਲੀ ਗਏ ਮੈਂ ਤੇ ਮਾਣਕ...ਏਹ ਗੱਲ ਕੋਈ 1970 ਦੀ ਹੋਣੀ ਆਂ...ਮਾਣਕ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਲਈ ਡੇਟ ਲੈਣ ਗਏ ਸੀ...ਲੇਟ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਨਿਰਮਲ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਪਹਾੜ ਗੰਜ ਚਲੇ ਗਏ...ਨਿਰਮਲ ਦਾ ਗੀਤ 'ਪੰਚਣੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਬਣੀ' ਉਦੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਮਕਬੂਲ ਸੀ...ਖ਼ੈਰ...ਥਰੀਵੀਲਰ 'ਚੋਂ ਉਤਰ੍ਹੇ...ਗੱਡੀ ਤੁਰਨ ਵਾਲੀ ਸੀ ਤੇ ਅਸੀਂ ਟਿਕਟਾਂ ਲਏ ਬਗੈਰ ਈ ਭਜਕੇ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜੇ...ਡਰਦੇ ਰਹੇ ਕਿ ਹੁਣ ਵੀ ਟੀਟੀ ਆਇਆ ਕਿ ਆਇਆ...ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਬਿਨਾਂ ਟਿਕਟੋਂ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ...ਸਵੇਰੇ ਮੂੰਹ ਹਨੇਰੇ ਜਦ ਗੱਡੀ ਲੁਧਿਆਣੇ ਆਈ ਤਾਂ ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹ ਲਿਆ...ਗੱਡੀਓਂ ਉਤਰ੍ਹੇ...ਰੱਖ ਬਾਗ ਵੱਲ ਦੀ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਚੋਰੀਓਂ ਟੱਪੇ ਸਾਂ...ਮਾਣਕ ਆਖੇ ਜੇ ਫੜ੍ਹੇ ਗਏ ਜੁਰਮਾਨਾ ਵੀ ਹੋਜੂ...ਜ਼ੇਲ੍ਹ ਵੀ ਜਾਵਾਂਗੇ...ਸੋ ਮਾਣਕ ਨੇ ਤੇ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਔਖੇ ਦਿਨ ਕੱਠਿਆਂ ਕੱਟੇ...ਜੇ ਉਹ ਕੁਝ ਮਾੜਾ-ਮੋਟਾ ਬੁਰਾ-ਭਲਾ ਕਹਿ ਵੀ ਲੈਂਦਾ ਐ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬੁਰਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਾਉਂਦਾ...ਹਾਂ ਹੋਰ ਦੱਸ ਦਿਆਂ ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਮਾਣਕ ਦੀਆਂ...ਲੁਧਿਆਣੇ ਕੋਛੜ ਮਾਰਕੀਟ  'ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਵੇਲੇ ਦੀ ਗੱਲ ਦਸਦਾਂ...ਰੋਜ਼ ਆਥਣੇ ਗੁਰਚਰਨ ਪੋਹਲੀ, ਸੀਤਲ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ ਤੇ ਸੰਤ ਰਾਮ ਖੀਵਾ ਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਜਣੇ ਆ ਜਾਣੇ...ਸੰਤਰਾ ਮਾਰਕਾ ਦਾਰੂ ਮੰਗਵਾ ਲੈਣੀ...ਖੀਵੇ ਨੇ ਜਾਂ ਪੋਹਲੀ ਨੇ ਕਹਿ ਦੇਣਾ ਕਿ ਮਾਣਕਾ ਯਾਰ ਬਹੁਤੀ ਨਾ ਪੀਆ ਕਰ...ਤਾਂ ਮਾਣਕ ਨੇ ਝਟ ਅਗਲੇ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਮਾਰਨੀ...ਅਖੇ ਜੇ ਮੈਂ ਨਾ ਪੀਊਂ ਤਾਂ ਥੋਨੂੰ ਮੁਫ਼ਤ ਖੋਰਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿੱਥੋਂ ਮਿਲੂ ਪੀਣ ਨੂੰ...? ਰੰਡੀ ਤਾਂ ਰੰਡ ਕੱਟਲੇ...ਪਰ ਥੋਡੇ ਅਰਗੇ ਮੁਸ਼ਟੰਡੇ ਨੀ ਕੱਟਣ ਦਿੰਦੇ...ਮੈਂ ਤਾਂ ਛਡਦੂੰ ਦਾਰੂ...ਥੋਡੇ ਅਰਗੇ ਨੀ ਛੱਡਣ ਦਿੰਦੇ...ਆਹੋ ਏਹ ਗੱਲ 1979 ਦੀ ਆ...ਮਾਣਕ ਮੈਂ ਤੇ ਜਸਬੀਰ ਸੁਪਰਟੈਕ ਵਾਲਾ...ਅਸੀਂ ਬੰਬਈ ਗਏ...ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਰੇਲੇ ਗਏ ਤੇ ਆਉਣ ਲੱਗਿਆਂ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਦੀਆਂ ਟਿਕਟਾਂ ਲੈ ਲਈਆਂ...ਮਾਣਕ ਤਾਂ ਜਹਾਜ਼ 'ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਪਰ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ...ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਂਤਾ ਕਰੂਜ਼ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੋਂ ਜਹਾਜ਼ੇ ਬੈਠੈ ਤਾਂ ਜਹਾਜ਼ ਉਡਾਨ ਭਰਨ ਸਾਰ ਸਮੁੰਦਰ ਉਤੋਂ ਦੀ ਲੰਘਣ ਲੱਗਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਸੀਸੇ ਵਿਚਦੀ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਡਰ ਗਿਆ...ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਪਾਣੀ ਹੀ ਪਾਣੀ...ਮੈਂ ਕੁਰਸੀ ਘੁੱਟ ਕੇ ਫੜ੍ਹ ਲਈ...ਮਾਣਕ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਵਈ ਓ ਏਹ ਪੰਗਾ ਕਾਸਨੂੰ ਲੈਣਾ ਸੀ...ਜੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡਿਗ ਪਿਆ ਤਾਂ ਮੱਛੀਆਂ ਤੇ ਮਗਰਮੱਛ ਖਾ ਜਾਣਗੇ ਉਏ...ਓਏ ਕੰਜਰਾ ਘਰ ਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁਛ ਪਤਾ ਨੀ ਲੱਗਣਾ...ਮਾਣਕ ਤਾੜੀ ਮਾਰਕੇ ਹੱਸਿਆ ਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਬੁੜ੍ਹਿਆ ਕਿਧਰੇ ਨੀ ਡਿਗਦਾ...ਮੈਂ ਵੀ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਈ ਆਂ...ਬਾਖਰੂ ਬਾਖਰੂ ਕਰੀ ਚੱਲ ਬੁੜ੍ਹਿਆ...ਨਰਾਜ਼ ਅਸੀਂ ਬੜੀ ਵਾਰੀ ਹੋਏ ਆਂ ਪਰ ਮਾਣਕ ਨੇ ਮੋਹ ਨੀ ਤੋੜਿਆ ਤੇ ਨਾ ਈ ਕਦੇ ਮੇਰੇ ਮੂਹਰੇ ਔਖਾ ਹੋਕੇ ਬੋਲਿਆ...ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ...ਇੱਕ ਗੀਤਕਾਰ ਮਾਣਕ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਦੇਵ ਤੇਰੇ ਬਾਰੇ ਬੜਾ ਮਾੜਾ-ਚੰਗਾ ਬੋਲਦੈ...ਮਾਣਕ ਸੁਣੀ ਗਿਆ ਤੇ ਹੁੰਘਾਰਾ ਕੋਈ ਨਾ ਭਰਿਆ...ਜਦ ਉਹ ਗੀਤਕਾਰ ਬੋਲ ਹਟਿਆ ਤਾਂ ਮਾਣਕ ਕਹਿੰਦਾ...ਗੱਲ ਸੁਣ ਉਏ ਤੂੰ ਬੁੜ੍ਹੇ ਬਾਰੇ ਝੂਠੀਆਂ-ਮੂਠੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਆਬਦੇ ਗੀਤ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਵਾਉਣੇ ਚਾਹੁੰਨੈ? ਵੱਡਾ ਚੁਗਲਖੋਰ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ...ਤੂੰ ਤਿੰਨਾਂ 'ਚੋਂ ਨੀ ਤੇਰਾ੍ਹਂ 'ਚ ਨੀ...ਬੂਥਾ ਚੱਕ ਕੇ ਆ ਗਿਆ ਐਂ...ਅਸੀਂ ਲੜੀਏ-ਭਿੜੀਏ...ਤੂੰ ਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਟਿੰਡੀਆਂ ਲੈਣੀਆਂ? ਔਹ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਦੀਂਹਦਾ ਐ? ਉਡਜਾ ਏਥੋਂ...ਕਿਤੇ ਧੱਕੇ ਮਾਰਕੇ ਨਾ ਕੱਢਣਾ ਪਵੇ ਮੈਨੂੰ...ਏਹੋ ਜਿਹਾ ਆ ਮਾਣਕ...।"
ਦੇਵ ਮਾਣਕ ਬਾਰੇ ਇੱਕੋ-ਸਾਹੇ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਾ ਗਿਆ ਸੀ।



         """""""""""""""""
ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ-ਬਾਪੂ ਆਬਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਹੋਏ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਗੀਤ ਯਾਦ ਐ...ਜਿਹੜੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗਾਇਕਾਂ ਨੇ ਗਾਏ? ਜਦ ਮੈਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਆਖਣ ਲੱਗਿਆ, ''ਓ ਹੁਣ ਬੁੜ੍ਹੇ ਦਾ ਚੇਤਾ ਮਾੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਯਾਰ...ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰਾ ਚੇਤਾ ਬਹੁਤ  ਕਾਇਮ ਸੀ...ਕਿੰਨਾ-ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਭੁੱਲਦਾ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਮੈਂ...।"
ਦੇਵ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕੋਲ ਬੈਠੀ ਆਲੂ ਚੀਰਦੀ ਬੇਬੇ ਬੋਲੀ, ''ਚੇਤਾ ਕੀ ਕਰੇ? ਥੋੜ੍ਹੀ ਪੀ ਲਵੇ? ਦਾਰੂ ਤਾਂ ਵੱਡਿਆਂ-ਵੱਡਿਆਂ ਦੀ ਮੱਤ ਮਾਰ ਦਿੰਦੀ ਆ...ਏਹ ਤਾਂ ਸਕੰਜਮੀ ਵਾਂਗੂ ਪੀਂਦੈ ਡੀਕ ਲਾਕੇ...ਭਾਈ ਹੁਣ ਰੋਂਦੈ ਚੇਤੇ ਨੂੰ...।" ਬੇਬੇ ਬਾਪ ਵੱਲ ਕੌੜ ਕੇ ਝਾਕੀ ਤੇ ਆਲੂ ਥਾਲੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਗੰਢਾ ਛਿੱਲਣ ਲੱਗੀ।
''ਲੈ... ਹੁਣ ਜਿਹੜਾ ਚੇਤਾ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ ਸਾਂ...ਤੂੰ  ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਹਾਅ  ਗੱਲ  ਕਰਕੇ ਭੁਲਾਤਾ...ਤੂੰ ਆਬਦੇ ਆਲੂ-ਗੰਢੇ ਛਿੱਲ ਖਾ...ਸਾਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਕੀ ਲੈਣਾ ਤੈਂ...ਫੇ ਕਹੇਂਗੀ ਜਦ ਹੱਥ 'ਤੇ ਚਾਕੂ ਫਿਰ ਗਿਆ ਤਾਂ...?"
''ਚਲ ਕੋਈ ਨਾ ਬਾਪੂ, ਬੇਬੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਤਾਂ ਆਪਣੀ 'ਬਾਤ ਅਧੂਰੀ' ਐ...ਕੋਈ ਨਾ ਸਹਿਜੇ-ਸਹਿਜੇ ਚੇਤਾ ਕਰਕੇ ਦੱਸ ਲੈ ਗੀਤਾਂ ਬਾਰੇ।"
''ਲੈ ਫਿਰ ਸੁਣੀ ਚੱਲ...ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੇ ਗਾਇਆ ਸੀ-ਦੀਵਿਆਂ ਵੇਲੇ ਦਰ ਅਪਣੇ ਦਾ ਕਿਸ ਕੁੰਡਾ ਖੜਕਾਇਆ, ਨੀਂ ਆਹ ਵੇਖ ਨਣਾਨੇ ਕੌਣ ਪ੍ਰਹੁਣਾ ਆਇਆ...ਨਰਿੰਦਰ ਬੀਬਾ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਗਾਏ...ਉਹ ਦੱਸਦਾਂ-ਰਣ ਗਗਨ ਦਮਾਮਾ ਵੱਜਿਆ ਸਿੰਘੋ ਸਰਦਾਰੋ...ਨਾਭੀ ਪੱਗ ਤੇ ਜ਼ਹਿਰ-ਮੂਹਰੀ ਵਰਦੀ ਚੰਨਾ ਵੇ ਤੈਨੂੰ ਬੜੀ ਫੱਬਦੀ...ਭਖੜੇ ਨੇ ਪੈਰ ਗਾਲਤੇ ਜੁੱਤੀ ਲੈ ਦੇ ਵੇ ਮੁਲਾਹਜ਼ੇਦਾਰਾ...ਮਾਣਕ ਤੇ ਸਤਿੰਦਰ ਬੀਬਾ ਨੇ ਗਾਇਆ-ਆਈਆਂ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਜੱਟ ਦੇ ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲੀਆਂ ਪਿੱਪਲੀ ਦੇ ਪੱਤੇ ਵੀ ਵਜੌਣ ਤਾਲੀਆਂ...ਚਾਂਦੀ ਰਾਮ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਵੀ ਨੇ ਗਾਏ-ਚਿੱਤ ਕਰੂ ਮੁਕਲਾਵੇ ਜਾਵਾਂਗੇ...ਰਾਵੀ ਦਿਆ ਪਾਣੀਆਂ ਤੂੰ ਠੋਕਰਾਂ ਨਾ ਮਾਰ ਉਏ ਤੇਰੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਬੈਠੀ ਸੱਚੀ ਸਰਕਾਰ ਉਏ...ਕਰਮਜੀਤ ਧੂਰੀ ਨੇ ਗਾਇਆ...ਇਹ ਗੀਤ ਆਮ ਹੀ ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ ਵੱਜਦਾ ਸੁਣਦਾ-ਰੱਬ ਨਾਲ ਠੱਗੀਆਂ ਕਿਉਂ ਮਾਰੇ ਬੰਦਿਆ ਦਿਨ ਰਾਤ ਪਾਪਾਂ 'ਚ ਗੁਜ਼ਾਰੇਂ ਬੰਦਿਆ...ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਤੇ ਰੰਗੀਲਾ ਜੱਟ ਨੇ-ਮੱਛਰਦਾਨੀ ਲੈ ਦੇ ਵੇ ਮੱਛਰ ਨੇ ਖਾ ਲਈ ਤੋੜਕੇ...ਸਦੀਕ ਤੇ ਬੀਬਾ ਨੇ ਗਾਇਆ-ਰਾਤੀਂ ਰੋਂਦੀ ਦਾ ਭਿੱਜ ਗਿਆ ਲਾਲ ਪਘੂੰੜਾ..ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ૶ਝਾਂਜਰ ਬੋਲ ਪਈ...ਪਾਲੀ ਦੇਤਵਾਲੀਆ ਨੇ-ਧੀਆਂ ਦੇਣ ਦੁਹਾਈ...ਕਰਨੈਲ ਗਿੱਲ ਨੇ-ਗੱਡੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਭੰਨਾ ਲਏ ਗੋਡੇ...ਮਾਣਕ ਦੇ ਗਾਏ ਗੀਤ ਕੁਝ ਯਾਦ ਨੇ...ਜਿਵੇਂ-ਯਾਰਾਂ ਦਾ ਟਰੱਕ ਬੱਲੀਏ...ਮਾਂ ਹੁੰਦੀ ਏ ਮਾਂ ਓ ਦੁਨੀਆਂ ਵਾਲਿਓ...ਵਹਿੰਗੀ ਚੱਕ ਲੈ ਸਰਵਣਾ ਵੇ...ਤੇਰੇ ਟਿੱਲੇ ਉਤੋਂ ਸੂਰਤ ਦੀਂਹਦੀ ਹੀਰ ਦੀ...ਸਾਹਿਬਾਂ ਬਣੀ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਭਾਈਆਂ ਤੋਂ ਯਾਰ ਮਰਵਾਤਾ...ਹੱਥ ਫੜ੍ਹਕੇ ਤੇਸੇ ਨੂੰ ਆਸ਼ਕ ਜਾਵੇ ਪਰਬਤ ਚੀਰੀ...ਤੇਰੀ ਖਾਤਰ ਹੀਰੇ ਛਡਕੇ ਤਖ਼ਤ ਹਜ਼ਾਰੇ ਨੂੰ...ਤੇਰਾ ਕਿਹੜਾ ਮੁੱਲ ਲਗਦਾ...ਟਿੱਲੇ ਵਾਲਿਆ ਮਿਲਾਦੇ ਜੱਟੀ ਹੀਰ ਨੂੰ...ਛੇਤੀ ਕਰ ਸਰਵਣ ਬੱਚਾ ਪਾਣੀ ਤੇ ਪਿਲਾਦੇ ਉਏ...ਕਹੇ ਰਸਾਲੂ ਰਾਣੀਏਂ ਘੁੰਡ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਲਾਹਦੇ...ਦੁੱਲਿਆ ਵੇ ਟੋਕਰਾ ਚਕਾਈਂ ਆਣਕੇ...ਆਖੇ ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੱਦ ਯੈਮਲ ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ... ਪਿੰਡ ਸਿਆਲਾਂ ਦੇ ਧੀ ਜੰਮੀ ਚੂਚਕ ਚੌਧਰੀ ਨੂੰ...ਧੋਖਾ ਕੀਤਾ ਨੀ ਤੂੰ ਸਿਆਲਾਂ ਦੀਏ ਛੋਕਰੀਏ...ਛੰਨਾ ਚੂਰੀ ਦਾ ਵਿੱਚ ਬੇਲੇ ਚਾਕ ਰਲੇਟੇ ਨੂੰ...ਇੱਕ ਦਿਨ ਕੈਦੋਂ ਸੱਥ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਮੂਹਰੇ ਚੂਚਕ ਦੇ...ਇੱਕ ਦਿਨ ਮਿਲਕੇ ਚਾਕ ਨੂੰ ਹੀਰ ਆਈ ਜਦ ਬੇਲੇ 'ਚੋਂ...ਚੜ੍ਹੀ ਜਵਾਨੀ ਤੇ ਚੰਨ ਸੂਰਜ ਗੁੱਝੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨਾ...ਚੱਕ ਕੇ ਝੰਮਣ ਹੀਰ ਡੋਲੀ ਬਹਿਗੀ ਖੇੜਿਆਂ ਦੀ...ਸਹਿਤੀ ਹੀਰ ਨੇ ਤਿਆਰੀ ਕਰਲੀ ਬਾਗ ਦੀ...ਵਾਰ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਈ ਸੀ...ਚੰਨਾ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਖ਼ੈਰ ਮੰਗਦੀ...ਰੰਨਾਂ ਚੰਚਲ ਹਾਰੀਆਂ ਕੀ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਇਤਬਾਰ...ਹੇਠ ਜੱਟ ਜੰਡੋਰੇ ਦੇ ਸੌਂ ਗਿਆ ਪੱਟ ਦਾ ਸਿਰਹਾਣਾ ਲਾਕੇ...ਮਾਣ ਕਰੀਂ ਨਾ ਜੱਟੀਏ...ਯਾਰ ਮੇਰਾ ਛਡ ਗਿਆ...ਘਰੇ ਮੇਰੇ ਜੇਠ ਦੀ ਪੁੱਗੇ...ਏਹ ਮਾਣਕ ਦੇ ਗਾਏ ਸੀ ਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਛਿੰਦਾ ਨੇ-ਜਿਊਣਾ ਮੌੜ...ਇਹਦੀ ਰਾਇਲਟੀ ਉਦੋਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪੱਈਆ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਸੁਰਜੀਤ ਬਿੰਦਰਖੀਆ ਨੇ ਗਾਇਆ-ਦੁੱਧ-ਪੁੱਤ ਤੇ ਰਿਜ਼ਕ ਘਰ ਤੇਰੇ...ਗੁਰਚਰਨ ਪੋਹਲੀ ਤੇ ਪ੍ਰਮਿਲਾ ਪੰਮੀ ਨੇ-ਭਜਨ ਕਰੇ ਕਰਤਾਰਾ...ਸਵਰਨ ਲਤਾ ਨੇ ਗਾਇਆ-ਮਿਰਚਾਂ ਵਾਰ ਸੱਸੇ...ਏਨੇ ਕੁ ਬਹੁਤ ਨੇ...ਹੋਰ ਤੂੰ ਆਪੇ ਲੱਭ ਲੈ ਯਾਰ...।"
''ਤੁਹਾਡਾ ਇੱਕ ਗੀਤ ਸਦੀਕ ਤੇ ਬੀਬਾ ਨੇ ਗਾਇਆ ਸੀ-'ਲੌਂਗ ਨੀ ਬਿਸ਼ਨੀਏ ਮੇਰਾ ਨਰਮੇਂ 'ਚੋਂ ਲਿਆਈਂ ਲੱਭ ਕੇ'....ਇੱਕ ਗੀਤ ਸੀ 'ਘਰੇ ਚੱਲ ਕੱਢੂੰ ਰੜਕਾਂ...ਇਹ ਕੀ ਹੋਏ ਭਲਾ ਗੀਤ? ਕਿਉਂ ਬੇਬੇ, ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਇਹ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਪੈ ਗਈ ਸੀ?" ਕੋਲ ਬੈਠੀ  ਬੇਬੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਿਹਾ।
ਬਾਪੂ ਮੁਸਕ੍ਰਾਉਣ ਲੱਗਿਆ। ਬੇਬੇ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਕੁਨੱਖਾ ਜਿਹਾ ਝਾਕੀ ਤੇ ਬੋਲੀ, ''ਬੇ ਭਾਈ ਥੋਡੀਆਂ ਤੁਸੀਓਂ ਜਾਣੋ...ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਪਤੈ...ਕੀ ਲਿਖੀ ਜਾਨੇ ਓਂ...ਇਹਦਾ ਕੰਮ ਏਸੇ ਨੂੰ ਈ ਪਤੈ।"
''ਓ ਯਾਰ ਲਿਖ ਹੋ ਗਿਆ...ਬਥੇਰਿਆਂ ਨੇ ਲਿਖੇ ਨੇ...ਮੈਂ ਤਾਂ ਏਨੇ ਨ੍ਹੀ ਲਿਖੇ...ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੂਰਾ ਗੰਦ ਪਾਇਆ...ਛਡ ਯਾਰ...ਮਾਨ ਨੇ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਤੇ ਮਾਣਕ ਨੇ ਗਾਇਆ ਸੀ-ਜੀਜਾ ਅੱਖੀਆ ਨਾ ਮਾਰ ਵੇ ਮੈਂ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ ਕੁੜੀ...ਇੱਕ ਮੇਰੀ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਲਿਖ ਲੈ...ਬਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਆਖ-ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਮਾਲਵਾ ਖਾਲਸਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਉਦੋਂ ਨਹਿਰ ਪੱਟੀ ਹੀ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਨਹਿਰ ਵਿਚਦੀ ਤੁਰਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ...ਮੈਂ ਨੌਵੀਂ 'ਚ ਸੀ, ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਰਾਮੂਵਾਲੀਏ ਪਾਰਸ ਦੇ ਤਵੇ ਗੂੰਜਦੇ ਹੁੰਦੇ, ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਮੋਗੇ ਵੱਲੋਂ ਬਰਾਤ ਆਈ, ਮੈਂ ਸਕੂਲੇ ਸੀ, ਭਿਣਕ ਪਈ ਕਿ ਪਾਰਸ ਦਾ ਜੱਥਾ ਆਉਣੈ, ਸਕੂਲੋਂ ਸਿੱਧਾ ਸਮੇਤ ਬਸਤੇ ਮੈਂ ਗਾਉਣ ਵਾਲੀ ਥਾਵੇਂ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਪਿੰਡੋਂ ਬਾਹਰ...ਜੁਆਕਾਂ 'ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮੂਹਰੇ ਜਾ ਬੈਠਿਆ, ਪਾਰਸ ਨੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿਮਘ ਸਿੱਧਵਾਂ ਤੇ ਚੰਦ ਸਿੰਘ ਜੰਡੀ ਨਾਲ 'ਦਾਊਦ ਬਾਦਸ਼ਾਹ' ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਸੁਣਾਇਆ, ਕਮਾਲਾਂ ਹੋਗੀਆਂ, ਅੱਜ ਵੀ ਚੇਤੇ ਨੇ ਬੋਲ, ਬੇਗਮ ਮਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਐ-'ਜਾਣਾ ਮੈਂ ਸੈਰ ਕਰਨ ਨੂੰ ਨਾਲ ਸਹੇਲੀਆਂ, ਮਾਤਾ ਨੀਂ ਜਾਂਦੀ ਵਾਰੀ' ਤੇ ਮਾਂ ਅੱਗੋਂ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ.'ਦੇਹੁਲੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਬਾ ਵਿਹੁਲੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੀਂ, ਸ਼ਾਦੀ ਨਾ ਰੋਜ਼ ਰਕਾਨੇ।' ਖੈਰ...ਪਾਰਸ ਦਾ ਅਸਰ ਬੜਾ ਪਿਆ ਮੇਰੇ 'ਤੇ। ਹਾਂ ਸੱਚ...ਏਸੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਣਵੀ ਤੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਵੀ ਪੜ੍ਹੇ ਸਨ ਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀਆਂ ਹਸਤੀਆਂ ਵੀ ਏਥੇ ਹੀ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ...ਖ਼ੈਰ...ਕਹਿਰਾਂ ਦੀ ਗਰਮੀਂ 'ਚ ਤੁਰਕੇ ਜਾਂਦਾ ਸਾਂ...ਪੈਰ ਸੜ ਜਾਂਦੇ ਸਨ...ਇੱਕ ਦਿਨ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਹਾਲਤ 'ਤੇ ਤਰਸ ਆ ਗਿਆ...ਬਾਪੂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦਸਾਂ ਰੁਪੱਈਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਜਿਹਾ ਸਾਇਕਲ ਲੈ ਦਿੱਤਾ...ਉਹ ਵੀ ਬਿਗੜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ...ਕਦੇ ਸਾਇਕਲ ਮੈਨੂੰ ਧੂੰਹਦਾ ਤੇ ਕਦੇ ਮੈਂ ਸਾਈਕਲ ਨੂੰ ਧੂੰਹਦਾ...ਇਹ ਤਾਂ ਬਚਪਨ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਅਜੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦੀ...ਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਵੀ ਮੈਂ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਲਿਆ...ਸਕੂਟਰ 'ਤੇ ਵੀ...ਕਾਰ ਉਤੇ ਵੀ...ਬੱਸ ਉਤੇ ਵੀ...ਰੇਲ ਉਤੇ ਵੀ...ਜਹਾਜ਼ ਉਤੇ ਵੀ...ਹੁਣ ਇੱਛਾ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਉੱਤੇ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨ ਦੀ ਆ...।"
ਦੇਵ ਥਰੀਕੇ ਬਾਰੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਕ ਭਾਰੀ ਭਰਕਮ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਣ ਜਿੰਨੀ ਸਮੱਗਰੀ ਹੈ, ਜਿੰਨੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਾਂ, ਅਮੁੱਕ ਹਨ, ਕਦੇ ਫਿਰ ਸਹੀ!

94174-21700

ਜਦ ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਇਹ ਪੰਨੇ ਟਾਈਪ ਕਰ ਰਿਹਾਂ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਬੈਠਾ, ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਕਿਣਮਿਣ-ਕਿਣਮਿਣ ਵੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਝੁੱਲ ਰਹੇ ਹਨੇਰ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਹਨੇਰ-ਗਰਦੀ ਮਚਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਦਰੱਖਤ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਵੱਜ ਰਹੇ ਨੇ, 'ਸਾਂਅ...ਆਂਅ..ਸਾਂਅ...' ਦੀ ਲੰਬੀ ਧੁਨੀ ਕੱਢਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਹਵਾ ਹੈਵਾਨੀ ਭਰੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਪਸੂਆਂ ਨੇ ਅੜਿੰਗਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੈ। ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਹੋਕਰੇ ਵੀ ਸੁਣਨ ਲੱਗੇ ਨੇ, ਕੋਈ ਘਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚਲਾ ਸਮਾਨ ਸਾਂਭਣ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ੇ ਕੱਸ ਰਿਹੈ। ਪਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਬੋਰੀਆਂ ਵਰਾਂਡੇ 'ਚ ਸਾਂਭਣ ਲਈ ਮਾਂ ਨੇ ਘਰ ਦੀ ਜੀਆਂ ਨੂੰ ਹਾਕਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਨੇ। ਮੋਟਰ-ਗੱਡੀਆਂ ਦੀ ਘੂਕਰ  ਤੇ ਹੌਰਨਾਂ ਦੀ ਪਾਂ-ਪਾਂ ਉੱਚੀ ਉਠ ਪਈ ਹੈ, ਹਰ ਕੋਈ ਇਸ ਹਨੇਰ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਚਾਹੁੰਦੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਟਿਕਾਣੇ ਲੱਗਣ ਲਈ ਕਾਹਲਾ ਹੈ। ਬੜੀ ਭੈੜੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ ਇਹ। ਨਾ ਕੋਈ ਕਿਧਰੇ ਆਣ ਜੋਗਾ, ਨਾ ਜਾਣ ਜੋਗਾ...ਰਾਹ ਡੱਕ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਝੱਖੜ ਜਿਵੇਂ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਝਗੜਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ! ਮਾਰਚ ਦੇ ਆਖਰੀ ਹਫਤੇ ਵੀ ਮੌਸਮ ਬੇਯਕੀਨਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਖੇਤੀਂ ਖੜ੍ਹੀ ਪੱਕੀ ਕਣਕ ਨੂੰ ਘੂਰੀਆਂ ਵੱਟਦਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਬੱਚਤ ਹੀ ਰਹੀ।
ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਜੇਕਰ ਮੌਸਮ ਹੀ ਮੂੰਹ ਵੱਟੀ ਰੱਖੇ, ਤਾਂ ਮਨ 'ਚ ਬਹਾਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਫੁਹਾਰ ਨਹੀਂ ਫੁਟਦੀ। ਘਰ-ਬਾਹਰ, ਅੰਨ-ਪਾਣੀ, ਫਸਲਬਾੜੀ, ਪਸੂ-ਪਰਿੰਦੇ ਤੇ ਢਿੱਡ ਦਾ ਝੁਲਕਾ, ਸਭ ਦਾ ਫਿਕਰ ਹੈ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ! ਵਾਹ ਤਾਂ ਚੱਲਦੀ ਨਹੀਂ, ਅੰਦਰੇ ਅੰਦਰ ਮਨੋ-ਮਨੀਂ ਕੋਸਦਾ ਹੈ, (ਜਿਹੜਾ ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਵੀ ਮੰਨਦਾ) ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਕਹਿ ਹੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ-''ਓਹ ਸਾਡਾ ਹਰਜੀ, ਓਸੇ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ, ਓਹਦੇ ਅੱਗੇ  ਕੀਹਦਾ ਜ਼ੋਰ...ਓਸੇ ਦੇ ਹੱਥ ਸਾਡੀ ਡੋਰ...?"
ਕਿਸੇ ਕਵੀ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਕਿਤਨਾ ਸੱਚ ਹੈ-'ਪੱਕੀ ਖੇਤੀ ਵੇਖ ਕੇ ਝੋਰਾ ਕਰੇ ਕਿਸਾਨ'। ਮੌਸਮ ਦੇ ਫਿਕਰ ਕਾਰਨ ਕਿਸਾਨ ਝੂਰਦਾ ਹੈ। ਅਰਦਾਸਾਂ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਫਸਲ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨ ਪੁੱਤਾਂ ਵਾਂਗ ਪਾਲਦਾ ਹੈ। ਫੁਟਦੀ-ਫਲਦੀ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਜਵਾਨ ਹੁੰਦੀ ਨਿਹਾਰਦਾ ਹੈ। ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਸ ਬੰਨ੍ਹਦਾ ਹੈ। ਸੌ-ਸੌ ਸਲਾਹਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ,ਕਦੇ ਕਰਜ਼ ਲਾਹੁੰਣ ਦੀਆਂ, ਕਦੇ ਕੋਠੀ ਪਾਉਣ ਦੀਆਂ,ਕਦੇ ਧੀ-ਪੁੱਤ ਵਿਹਾਉਣ ਦੀਆਂ,ਕਦੇ ਕਾਰ ਲਿਆਉਣ ਦੀਆਂ...ਘਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀਆਂ ਸਲਾਹਾਂ ਸਿਰੇ ਕਦੋਂ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਨੇ,ਇਹ ਸਮਾਂ ਜਾਣਦਾ ਹੈ।
ਚਾਹੇ ਪੇਂਡੂ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚੋਂ ਹਾਂ (ਖੱਤਰੀਆਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ)ਪਰ ਹਾਂ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ। ਪਿਓ ਤੇ ਤਾਇਆ ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਖੇਤੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਖੇਤ ਵਾਹੁੰਣ-ਸੰਵਾਰਨ,ਫਸਲ ਬੀਜਣ-ਬਜਾਉਣ,ਪਾਲਣ-ਪਲਾਉਣ ਤੇ ਵੱਢਣ-ਵਢਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਬੜੀ ਨੇੜਿਓਂ ਦੇਖ਼ਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਸੇ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਦਰਦ ਕੀ ਹੈ? ਉਹਦੀਆਂ ਸਧਰਾਂ ਕੀ ਨੇ ਤੇ ਉਹਦੀਆਂ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਕੀ ਨੇ, ਜੋ ਬਹੁਤੀਆਂ, ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਸਹੇੜਦਾ-ਪਾਲਦਾ ਹੈ। ਹਾਲੇ ਬਹੁਤੀ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਰੁੱਖੀ-ਸੁੱਕੀ ਖਾ ਕੇ ਠੰਢਾ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦੇ ਘਰ ਦੇ ਜੀਅ ਮੈਂ ਦੇਖੇ ਨੇ, ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਆਉਂਦੀ ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਰੱਬ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕਰਦੀ, ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ ਮੰਗਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ-''ਹੇ ਵਾਖਰੂ ਕੁੱਲ ਨੂੰ ਦੇਈਂ ਰੁੱਖੀ-ਮਿੱਸੀ...ਕੁੱਲ ਜੀਆ ਜੰਤ ਦਾ ਢਿੱਡ ਭਰੀਂ ਹੇ ਮੇਰੇ ਮਾਲਕਾ...।" ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਦਾਦੀ,ਇਕੱਲੀ ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ,ਇਹ ਇੱਕ ਸਿੰਬਲ ਹੈ ਤੇ ਸਭਨਾਂ ਦੀ 'ਸਾਂਝੀ ਦਾਦੀ' ਦਾ। ਸਭਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦਾਦੀਆਂ ਹੀ ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ ਮੰਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਨ। 'ਨਾਨਕ ਨਾਮ ਚੜਦੀ ਕਲਾ-ਤੇਰੇ ਭਾਣੇ ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ' ਆਖਣ-ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਤੁਰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ ਵਾਰੋ-ਵਾਰੀ। ਆਪੋ-ਆਪਣਾ 'ਭਲਾ' ਮੰਗਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਭਲਾ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਸੁਖੀ ਵੱਸ ਸਕਦਾ ਹੈ...?  ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਮਨੋਂ ਹੀ ਮਨ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਦ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਇਹ ਸੁਣਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਫਸਲ ਭਾਰੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਚੰਗੀ ਨਿੱਸਰੀ ਹੈ ਕਣਕ ਤੇ ਦਾਣੇ ਵੀ ਭਾਰੀ ਹੋਣਗੇ।
                     """""""""""""'
ਮੌਸਮੀਂ ਮਾਹਰਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਹ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਕੇ ਸੂਤ ਲਏ ਸਨ ਕਿ ਸੋਲਾਂ ਤੇ ਸਤਾਰਾਂ ਅਪ੍ਰੈਲ ਸੁੱਖ ਦੇ ਦਿਨ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ। ਝੱਖੜ ਝੁੱਲੇਗਾ ਤੇ ਮੀਂਹ ਵੀ ਆਵੇਗਾ, ਗੜੇ ਵੀ ਪੈ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਦੀ ਰਾਤ ਝੱਖੜ ਨੇ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਤੋੜਿਆ। ਤਾਕਤਵਰ ਰੁੱਖ ਵੀ ਪੁੱਟ ਕੇ ਅਹੁ ਮਾਰੇ। ਵੱਖ ਵੱਖ ਥਾਈਂ ਇਹ ਝੱਖੜ ਤਿੰਨ ਜਾਨਾਂ ਵੀ ਲੈ ਗਿਆ। ਕਈ ਥਾਈਂ ਕਣਕ ਮੂਧੜੇ-ਮੂੰਹ ਸੁੱਟ੍ਹ ਦਿੱਤੀ, ਨਾ ਉਠੀਜੇ ਤੇ ਨਾ ਵਢੀਜੇ! ਮਾਲਵੇ 'ਚ ਬਹੁਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬੀਜੀ ਸਬਜ਼ੀ ਦੀਆਂ ਫੁਦਟੀਆਂ ਕੂਲੀਆਂ ਵੱਲਾਂ-ਵੇਲਾਂ ਵੀ ਉਡ ਗਈਆਂ। ਜਦ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹੇ ਪਿੰਡੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਰੁੱਖ ਭਾਵੇਂ ਪੁੱਟੇ ਪਏ ਨੇ ਪਰ ਕਣਕ ਠੀਕ ਠਾਕ ਖੜ੍ਹੀ ਦੇਖ, ਮਨੋਂ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਕਿਸਾਨ ਦੱਸ ਰਹੇ ਨੇ ਕਿ ਮੀਂਹ ਕਾਰਨ ਹੁਣ ਕਣਕ ਕੁਝ ਦਿਨ ਨਹੀਂ ਵੱਢੀ ਜਾ ਸਕਣੀ, ਖੇਤ ਗਿੱਲੇ ਹੋ ਗਏ ਨੇ, ਕੰਬਾਈਨਾਂ ਖੁੱਭਣ ਦਾ ਡਰ ਹੈ। ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ 'ਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਸੁਖ-ਸਾਂਦ ਲਈ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਵੀ ਸੁੱਖ ਲਏ ਨੇ...। ਮਨ ਵਿਚ ਕਈ ਸੁੱਖਾਂ ਸੁਖਦਾ ਹਾਂ ਮੈਂ ਵੀ,ਪਿੰਡੋਂ ਸਕੂਟਰੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਦਿਆਂ ਤੇ ਅੱਗੋਂ ਚੰਡੀਗੜ ਵਾਲੀ ਬਸ ਫੜਦਿਆਂ। 

-9417421700

17 April 2019

2019 ਦਾ ਤੀਜਾ ਮਹੀਨਾ ਮਾਰਚ ਲੰਘ ਚੱਲਿਐ। ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਗਰਮੀ ਆਪਣੇ ਰੰਗ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਹਾਲੇ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾਉਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਪਰ ਦਸਤਕ ਦੇ ਕੇ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਦੱਸ ਦਿੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆ ਗਈ ਹਾਂ...ਠੰਢਾ ਪਾਣੀ ਪੀਓ, ਲੰਮੀਆਂ ਉਮਰਾਂ ਜੀਓ! ਇਸ ਵਾਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਹੋਇਐ ਗਰਮੀਂ ਨੂੰ, ਲਗਦੈ ਜਿਵੇਂ ਰੁੱਸੀ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਗਰਮੀਂ ਦੇ ਲੇਟ-ਫੇਟ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਟੁਟਵੀਂ ਬੱਦਲਵਾਈ ਕਾਰਨ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਤੇਲਾ ਲੱਗ ਚੁੱਕੈ ਤੇ ਖਾਸ ਕਰ ਕਣਕ ਦੀ ਫਸਲ ਨੂੰ। ਖੇਤੀ ਬਾੜੀ ਦੇ  ਮਾਹਰ ਦਸਦੇ ਨੇ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਕਣਕਾਂ ਦੇ ਦਾਣੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਰਹਿਣਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਲੋੜੀਂਦੀ ਧੁੱਪ ਇਸ ਵਾਰ ਫਸਲ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬੱਦਲ ਹੀ ਬੱਦਲ, ਕਿਣ ਮਿਣ...ਕਿਣ ਮਿਣ...। ਗੜੇ ਵੀ ਪੈਂਦੇ ਰਹੇ ਬਥੇਰੇ ਥਾਈਂ ਤੇ ਹਵਾ ਨੇ ਵੀ ਕਣਕਾਂ ਸੁੱਟ੍ਹੀਆਂ ਮੂਧੜੇ-ਮੂੰਹ। ਧੁੱਪ ਦੀ ਡਾਹਢੀ ਲੋੜ ਸੀ ਤੇ ਬੱਦਲਵਾਈ ਦੀ ਰਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਰ ਹੋਇਐ ਉਲਟ।
ਹੁਣ ਜਦ ਮੈਂ ਇਹ ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਪੰਨੇ  ਟਾਈਪ ਕਰ ਰਿਹਾਂ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਕਿਣਮਿਣ-ਕਿਣਮਿਣ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਬੜੀ ਭੈੜੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ ਇਹ। ਨਾ ਕੋਈ ਕਧਰੇ ਆਣ ਜੋਗਾ, ਨਾ ਜਾਣ ਹੋਗਾ। ਮੌਸਮ ਮੂੰਹ ਵੱਟੀ ਰੱਖੇ, ਤਾਂ ਮਨ ਵਿਚ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਬਹਾਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਘਰ-ਬਾਹਰ, ਅੰਨ-ਪਾਣੀ, ਫਸਲਬਾੜੀ, ਪਸੂ-ਪਰਿੰਦੇ ਤੇ ਢਿੱਡ ਦਾ ਝੁਲਕਾ ਸਭ ਦਾ ਫਿਕਰ ਹੈ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ! ਵਾਹ ਤਾਂ ਚੱਲਦੀ ਨਹੀਂ, ਅੰਦਰੇ ਅੰਦਰ ਮਨੋ-ਮਨੀਂ ਕੋਸਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਹਿ ਦਿੰਦਾ ਹੈ-''ਓਹ ਸਾਡਾ ਹਰਜੀ, ਓਸੇ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ, ਓਸ ਅੱਗੇ  ਕੀਹਦਾ ਜ਼ੋਰ...ਓਸੇ ਦੇ ਹੱਥ ਸਾਡੀ ਡੋਰ...?"
ਕਿਸੇ  ਕਵੀ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਕਿਤਨਾ ਸੱਚ ਹੈ-'ਪੱਕੀ ਖੇਤੀ ਵੇਖ ਕੇ ਝੋਰਾ ਕਰੇ ਕਿਸਾਨ'। ਮੌਸਮ ਦੇ ਫਿਕਰ ਕਾਰਨ ਕਿਸਾਨ ਝੂਰਦਾ ਹੈ। ਅਰਦਾਸਾਂ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਫਸਲ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨ ਪੁੱਤਾਂ ਵਾਂਗ ਪਾਲਦਾ ਹੈ। ਫੁਟਦੀ-ਫਲਦੀ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਜਵਾਨ ਹੁੰਦੀ ਨਿਹਾਰਦਾ ਹੈ। ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਸ ਬੰਨ੍ਹਦਾ ਹੈ। ਸੌ-ਸੌ ਸਲਾਹਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਦੇ ਕਰਜ਼ ਲਾਹੁੰਣ ਦੀਆਂ। ਕਦੇ ਕੋਠੀ ਪਾਉਣ ਦੀਆਂ। ਕਦੇ ਧੀ-ਪੁੱਤ ਵਿਹਾਉਣ ਦੀਆਂ। ਕਦੇ ਕਾਰ ਲਿਆਉਣ ਦੀਆਂ। ਘਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀਆਂ ਸਲਾਹਾਂ ਸਿਰੇ ਕਦੋਂ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਨੇ, ਇਹ ਸਮਾਂ ਜਾਣਦਾ ਹੈ।
ਮੈਂ ਚਾਹੇ ਪੇਂਡੂ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚੋਂ ਹਾਂ ਪਰ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹਾਂ। ਪਿਓ ਤੇ ਤਾਇਆ ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਖੇਤੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਮੈਂ ਖੇਤ ਵਾਹੁੰਣ, ਫਸਲ ਬੀਜਣ-ਬਜਾਉਣ, ਪਾਲਣ-ਪਲਾਉਣ ਵੱਢਣ-ਵਢਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਬੜੀ ਨੇੜਿਓਂ ਦੇਖ਼ਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਸੇ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਦਰਦ ਕੀ ਹੈ?ਉਹਦੀਆਂ ਸਧਰਾਂ ਕੀ ਨੇ ਤੇ ਉਹਦੀਆਂ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਕੀ ਨੇ, ਜੋ ਬਹੁਤੀਆਂ ਉਹ ਆਪ ਸਹੇੜਦਾ-ਪਾਲਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤੀ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਰੁੱਖੀ-ਸੁੱਕੀ ਕਾਂ ਕੇ ਠੰਢਾ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦੇ ਘਰ ਦੈ ਜੀਅ ਮੈਂ ਦੇਖੇ ਨੇ, ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਆਉਂਦੀ ਦਾਦੀ ਰੱਬ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕਰਦੀ, ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ ਮੰਗਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ-''ਹੇ ਵਾਖਰੂ ਕੁੱਲ ਨੂੰ ਦੇਈਂ ਰੁੱਖੀ-ਮਿੱਸੀ।" ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ  ਦਾਦੀ ਇਕੱਲੀ ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਹ ਇੱਕ ਸਿੰਬਲ ਹੈ ਤੇ ਸਭਨਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਦਾਦੀ ਹੈ। ਸਭਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦਾਦੀਆਂ ਹੀ ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ ਮੰਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਨ। ''ਨਾਨਕ ਨਾਮ ਚੜਦੀ ਕਲਾ-ਤੇਰੇ ਭਾਣੇ ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ" ਆਖਣ-ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਤੁਰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ ਵਾਰੋ-ਵਾਰੀ। ਆਪੋ-ਆਪਣਾ 'ਭਲਾ' ਮੰਗਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਭਲਾ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਸੁਖੀ ਵੱਸ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੁਆਬ ਥੁਆਡੇ ਕੋਲ ਹੈ? (ਬਾਕੀ ਅਗਲੇ ਹਫਤੇ)

26 March 2019