ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਪੰਨਾ - ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖ -  ਡਾ. ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਸਰਨਾ

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਮੱਕਾ ਅਤੇ ਮਦੀਨਾ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਸਿੰਧ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹੋਏ 1508 ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਭੁਜ ਅਤੇ ਕੱਛ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੰਧੀ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਸੰਦੇਸ਼ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਸਿੰਧੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਪੰਜ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਹੋਈ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਫੇਰੀ ਨੇ ਇਸ ਹਕੀਕਤ ’ਤੇ ਹੋਰ ਪੱਕੀ ਮੋਹਰ ਤਾਂ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਗੁਰਸਿੱਖੀ, ਉਦਾਸੀ ਸੰਪਰਦਾ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀਮਤ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਰਿਹਾ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਚਲਾਈਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ, ਅਧਿਐਨ, ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਅਤੇ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਆਉਣ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇਕਸੁਰ ਹੋਣ ਲੱਗੇ। ਸਹਿਜਧਾਰੀ ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪ੍ਰਤੀ ਅਥਾਹ ਸ਼ਰਧਾ ਹੈ। ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਖੁਦ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਮਾਸੂਮ ਸਿੰਧੀ ਸਾਡੇ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸਮਰਥਨ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਉਦਾਸੀ ਅਤੇ ਸਿੰਧੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਤੋਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਰੂਪ ਉਤਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸਨ। ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ ਸਹਿਜਧਾਰੀ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ 1901 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਹੈ। ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਭਾਈ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਰਾਗੀ ਨੇ ਸਿੰਧ ਦੇ ਦੌਰੇ ਦੌਰਾਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।
        1927 ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਬਾਬਾ ਥਹਰੀਆ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੀਫ਼ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਵੱਲੋਂ ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਖਰਾ ਦੇ ਕੰਧਾ ਨਗਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਬਣਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਸੰਤ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਜੀ (ਕਾਰ ਸੇਵਾ) ਪਟਿਆਲਾ, ਸੰਤ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਰਾਗੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਆਦਿ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਿੰਧ ਸੂਬੇ ਵਿਚ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ ਥਹਰੀਆ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਕਾਰਨ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਲੱਗੀ। ਸੰਨ 1901 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਖਰਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਿਰਫ਼ 1000 ਦੇ ਕਰੀਬ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿ 1941 ਵਿੱਚ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 40000 ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਈ। ਉਲਹਾਸਨਗਰ ਅਤੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਭਿਆਸਾਂ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਅਕਸਰ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਮਹਿਮਾ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 'ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ, ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ' ਦੀ ਧੁਨੀ ਅਕਸਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਰ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿਚ ਗੂੰਜਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਸਿੰਧੀ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੇ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਤਕੀਆ ਕਲਾਮ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸਿੰਧੀ ਸਹਿਜਧਾਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ।
             ਸਹਿਜਧਾਰੀ ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਵੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿੱਚ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿੱਚ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਿੰਧੀਆਂ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀਆਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਵੀ ਸਿੱਖ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਸਕਣ।
ਦਲਿਤ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਵਿਚ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਵਿਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇਕ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਲੱਖ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇੱਕ ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋ ਲੱਖ ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸਣ ਕਾਰਨ ਚੋਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੇ। ਸਾਧੂ ਵਾਸਵਾਨੀ, ਚੇਲਾਰਾਮ ਅਤੇ ਕਮਲਾ ਭੈਣਾ ਜੀ ਦਾ ਸਿੰਧੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੁਮਾਰਹੱਟੀ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜਥੇ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ, ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਪਿਆਰ ਭਰਿਆ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਕੁਮਾਰ ਹੱਟੀ ਦੇ ਸਿੰਧੀ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
    ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸਿੰਧੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦਾਦਾ ਚੇਲਾਰਾਮ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਵਸਿਆ ਅਤੇ ਪੂਸਾ ਰੋਡ, ਦਿੱਲੀ ਉੱਤੇ ‘ਨਿਜ ਟਾਊਨ’ ਨਾਮ ਦਾ ਆਪਣਾ ਆਸ਼ਰਮ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਟੀ ਕਮਲਾ ਨੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਸੰਭਾਲੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਦਾਦਾ ਜੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਲਛਮਣ ਚੇਲਾਰਾਮ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿਚ ਰੁਚੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਿੰਧੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਬੰਗਾਲੀ, ਦੇਵ ਨਗਰੀ ਅਤੇ ਸਿੰਧੀ ਵਿਚ ਟੀਕਾਕਰਨ ਦਾ ਉੱਦਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੋਲਨ ਨੇੜੇ ਸਪਰੂਨ ਵਿਖੇ 'ਦਾਦਾ ਚੇਲਾ ਰਾਮ ਆਸ਼ਰਮ' ਵੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਉੜੀਆ, ਤੇਲਗੂ, ਤਾਮਿਲ ਅਤੇ ਰੋਮਨ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਛਾਪਣ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਹੈ।
  ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੱਸਣ ਵਾਲੇ ਸਿੰਧੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ, ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਹ ਲੋਕ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਸਿੱਖੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂਧਾਮਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਮੰਦਰਾਂ ਜਾਂ ਆਸ਼ਰਮ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਮਸਤ ਹਨ। ਸੁਭਾਅ ਤੋਂ ਇਹ ਲੋਕ ਕੋਮਲ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਇਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਦੇ ਲੇਖਕ ਡਾ: ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਜੱਗੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸਿੱਖ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕੱਟੜਤਾ ਤੋਂ ਭੱਜਦੇ ਹਨ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ (ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ) ਨੂੰ ਗੈਰ-ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮਝਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਕੱਟੜਤਾ ਅਤੇ ਕਰਮਕਾਂਡ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਘਬਰਾਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਸਹਿਜਧਾਰੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੰਥ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਣ ਦੇ ਰੁਝਾਨ ਨੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੀ ਬਣਤਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਨਿਰਮਲੇ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖ ਇਹਨਾਂ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸੇਵਾ-ਮੁਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਦਾਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ ਦੌਲਤਾਂ ਚਮਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੋਂ ਸ਼ਬਦ ਲੈਣ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਈ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਬਣਾਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੁਰੂ-ਘਰ ਨਾਲ ਬੇਅੰਤ ਪਿਆਰ ਹੈ।
    ਜੇਕਰ ਕੱਟੜਤਾ ਦੀ ਹਵਾ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਦੀ ਰਹੀ ਤਾਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਕੀ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਦੂਰ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਕੌਮ ਦੇ ਵਿਕਾਸ 'ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਨਤੀਜੇ ਹੋਣਗੇ। ਅਜਿਹਾ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ 'ਤੇ ਸਿਆਸੀ ਦਬਾਅ ਕਾਰਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ, ਸਮੂਹ ਪੰਥ ਦਰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੇ ਪਸਾਰ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇਕਮੁੱਠ ਹੋ ਕੇ ਹੰਭਲਾ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ-ਘਰ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਨਕ ਨਾਮ ਲੇਵਾ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਛਤਰ ਛਾਇਆ ਹੇਠ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਨਾਲ ਸਵਾਗਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੌਮੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਟੁਕੜੇ-ਟੁਕੜੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਠੋਸ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਸਿੰਧੀਆਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਗਵਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਅੱਜ ਧਰਮ ਦੇ ਕਈ ਪਹਿਲੂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਦੋ ਇਲਾਕੇ ਕੱਛ ਅਤੇ ਭੁਜ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਏ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੰਧ ਸੂਬੇ ਦੇ ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ‘ਕੱਛ’ ਅਤੇ ‘ਭੁਜ’ ਤੋਂ ਕਰਾਚੀ, ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਤੱਕ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ‘ਸਹਿਜਧਾਰੀ ਸਿੱਖ’ ਅਖਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਹਿਜਧਾਰੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੇੜਲੇ ਸਬੰਧ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸੋ, ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਚੰਗੇ ਆਚਰਣ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆਂ ਅਦੁੱਤੀ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਸਦਕਾ ਬਹੁਤੇ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ‘ਸਹਿਜਧਾਰੀ ਸਿੱਖ’ ਅਖਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਫ਼ਖ਼ਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੂਬੇ ਸਿੰਧ ਦੇ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਡੇਢ ਤੋਂ ਦੋ ਲੱਖ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਹੋਈ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਸ ਪਾਸੇ ਆ ਗਏ।
       ਸਨਅਤੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਆਗਮਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬੜੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਨੂੰ ਬੁਲੰਦੀਆਂ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ਵਪਾਰੀ, ਚੰਗੇ ਵਿਵਹਾਰ ਅਤੇ ਸੁੱਖ-ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜਨ ਵਾਲੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਆਮ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਨ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਬਹੁਤੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਆਬਾਦੀ, ਜੋ ਲਗਭਗ 25 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੈ, ਅੱਜ ਕੇਵਲ ਅੱਠ-ਨੌਂ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਅੱਠ ਤੋਂ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੱਖ ਸਿੰਧ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਫੈਲ ਗਏ ਹਨ। ਦਸੰਬਰ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿੰਧੀ ਪਰਿਵਾਰ ਸਿੰਧ, ਗੁਜਰਾਤ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਸਰਹੱਦੀ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਚਲੇ ਗਏ।
          ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਖੇਤਰ ਉਲਹਾਸਨਗਰ ਨੂੰ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਵਜੋਂ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਰਬਾਰ ਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਲਹਾਸਨਗਰ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ 25 ਤੋਂ 30 ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਿਹਾੜੇ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਪ੍ਰਭਾਤ ਫੇਰੀ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਰਿਕਾਰਡ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ ਨਵੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਭਾਤ ਫੇਰੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਲੱਖ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸੰਗਤਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਧੰਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਲਹਾਸਨਗਰ (ਮੁੰਬਈ), ਇੰਦੌਰ, ਪਿੰਪਰੀ (ਨੇੜੇ ਪੂਨੇ) ਆਦਿ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਿੰਧੀ ਸਮਾਜ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬਾਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਅਤੇ ਫੈਕਟਰੀ ਮਾਲਕ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਾਡੇ ਸਿੱਖ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹਨ। ਯਾਦ ਰਹੇ ਕਿ ਸਿੰਧੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਹੀ ਸਥਾਨਕ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਗੂੜ੍ਹਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਆਪਸੀ ਸਬੰਧਾਂ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸਮਾਜ ਅਕਸਰ ਲੜਕੇ-ਲੜਕੀਆਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਸਮਾਗਮਾਂ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਪੰਥ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਭਾਈਚਾਰੇ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਖ਼ਤ ਨੈਤਿਕ ਬੰਧਨ ਥੋਪਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ, ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਰਹਿਮ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।