ਹਰ ਸਾਲ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਜਦੋਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਦਰਦਨਾਕ ਯਾਦ ਸਤਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜੀਅ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜਿਹੜਾ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਆਮ ਵਰਤਾਰਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਔਖਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰਸਮਾਂ ਤੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਗਾਂਧੀ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣਾ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿਖਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਦੀ ਭਾਰੂ ਆਮ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਕਾਇਲ ਹੁੰਦੇ ਜਾਪਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੌਰ ਦੌਰਾਨ ਹੋਰਨਾਂ ਉਤੇ ਭਾਰੂ ਰਹਿਣ ਤੇ ਦਬਦਬਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਆਮ ਹੈ, ਸਮਾਜਿਕ ਡਾਰਵਿਨਵਾਦ ਸਾਡੇ ਖ਼ੂਨ ਵਿਚ ਹੈ, ਨਰਮਾਈ ਤੇ ਤਰਸ-ਦਇਆ ਵਰਗੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ‘ਜ਼ਨਾਨਾ’ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਲਾਭ ਤਕਨੀਕੀ-ਵਿਕਾਸਵਾਦ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜਪ੍ਰਸਤ-ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਨਾਲ ਵੰਡਣਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹਨ! ਇਉਂ ਇਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਜੰਗ ਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ, ਨਵੇਂ ਰੂਪਾਂ ਵਾਲੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ, ਪਛਾਣਾਂ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਇੰਤਹਾਪਸੰਦੀ ਅਤੇ ਅਸੀਮ ਲਾਲਚ ਤੇ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਖ਼ਪਤਕਾਰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ।
        ਇਸ ਲਈ ਕੀ ਇਹ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਸਕ ਯੁਗ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਰਮਾ ਲੈਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ? ਅਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਤੇ ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ ਹੋਣ, ਅਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅੱਗੇ ਹੀ ਰਹਿਣ, ਭਾਵ ‘ਟੌਪਰ’ ਹੋਣ, ਅਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਜੋਂ ਵੱਡੇ ਹੋਣ ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਕੋ-ਇਕ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਹ ਤੇਜ਼ ਭੱਜਣ, ਕੋਈ ਮੌਕਾ ਨਾ ਖੁੰਝਾਉਣ, ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਮਾਈ ਕਰਨ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੰਕਾਰੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਦੇਖਣ। ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਚਿੰਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਰਾਹੀਂ ਡਰ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮੰਨਣ ਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ‘ਮੱਠੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਵਾਲੇ’ ਰਹੇ, ਜਾਂ ਜੇ ਉਹ ਕੋਮਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ‘ਜ਼ਨਾਨਾ’ ਗੁਣ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਰੱਖਣਾ, ਬੂਟਿਆਂ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਜਾਂ ਪੰਛੀਆਂ, ਦਰਿਆਵਾਂ ਆਦਿ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਰੱਖਣਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਨਾਕਾਮ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਪਛੜ ਜਾਣਗੇ। ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਗ਼ਲਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਘਰਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਕੂਲਾਂ ਤੱਕ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜਿਹੜਾ ਸੁਨੇਹਾ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਬੜਾ ਸਾਫ਼ ਹੈ : ਹਿੰਸਾ ਆਮ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹੋਣੀ ਵੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ! ਕੌਣ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਭਵ ਤੌਰ ਤੇ ਉਹ ਇਹ ਸੋਚਣ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਮੂਰਖ ਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸੀ ਅਤੇ ਗੌਡਸੇ ਬੜਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਤੇ ਸੱਚਾ ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦੀ ਸੀ? ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚੇ ਵੀ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਉਸਤਾਦ ਬਿਸਮਿੱਲਾ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਸ਼ਹਿਨਾਈ ਨਾਲੋਂ ਫ਼ੌਜੀ ਪਰੇਡ ਜਿ਼ਆਦਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਕਟ ਤੇ ਫੁਟਬਾਲ ਵਿਚ ਜੰਗ ਹੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਸੰਭਵ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਮੰਨਦਿਆਂ ਹੀ ਵੱਡੇ ਹੋਣ ਕਿ ‘ਬਾਹਰਲੇ’ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ‘ਅੰਦਰਲਿਆਂ’ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਰਚਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗ਼ਰੀਬ ਇਸ ਕਾਰਨ ਗ਼ਰੀਬ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਸਿਆਣੇ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਅਰਬਾਂਪਤੀ ਲੋਕ ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਾਮਯਾਬ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਿਆਣੇ ਅਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹਨ!
        ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਆਮ ਵਰਤਾਰਾ ਹੋ ਜਾਣ ਦੌਰਾਨ, ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਜਣਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਅਧਿਆਪਕ, ਸਿੱਖਿਆਦਾਨੀ ਆਦਿ ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਕਲਾ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅੱਗੇ ਆਉਣ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨ। ਨਾਲ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਹਿੰਸਾ, ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਅਤੇ ਦਇਆ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਅਮਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਰਮਾਉਣ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਅਤੇ ਫਿਲਾਸਫੀ ਆਧਾਰ, ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਨਾਮੀ ਚਿੰਤਕਾਂ, ਸਿੱਖਿਅਕਾਂ ਤੇ ਅਮਨ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਤੋਂ ਹਾਸਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਪਾਉਲੋ ਫਰੇਰੇ, ਐਰਿਕ ਫਰੌਮ, ਵੀਅਤਨਾਮੀ ਬੋਧੀ ਭਿਖੂ ਟਿਕ ਨਾਤ ਹਾਨ ਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਮਿਸਾਲੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਅਤਿ-ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਾਲੀ ਤੇ ਹਿੰਸਕ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਥਾਂ ਸੂਝਵਾਨ, ਦਇਆਵਾਨ, ਮਿਲਵਰਤਣਸ਼ੀਲ, ਮੇਲ-ਜੋਲ ਆਧਾਰਿਤ ਸਿੱਖਿਆ।
       ਅਧਿਆਪਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਮੈਨੂੰ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਯੁਵਾ ਦਿਮਾਗ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੋਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਤਿੰਨ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਝਿਜਕ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਜਿਹੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਜਿਹੜੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਜੰਗ, ਫ਼ੌਜੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ, ਤਕਨੀਕੀ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਨਾ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਭੱਦੇ ਰੂਪਾਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕਰ ਸਕਣ। ਪਹਿਲਾ, ਅਧਿਆਪਕ ਨੂੰ ਸੰਵਾਦ ਮੁਖੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਇੰਨਾ ਕੁ ਦਿਆਲੂ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਹ ਸੁਣਨ ਦੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਸਕੇ। ਅਫਸਰਸ਼ਾਹੀ ਅਧਿਕਾਰ, ਗਿਆਨ ਦਾ ਘੁਮੰਡ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਕਸਰ ਅਧਿਆਪਕ ਤੇ ਯੁਵਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਵਖਰੇਵੇਂ ਦੀ ਕੰਧ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਡੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿਚ ਡਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਸਿਰਜਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨਾਲ ਇਕ-ਬਚਨੀ (ਇਕੱਲਿਆਂ ਹੀ ਬੋਲੀ ਜਾਣ) ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਨੌਜਵਾਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਜਮਾਤ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਤਜਰਬਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਨ ਤੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਹਿੰਸਕ ਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿਰੋਧੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਵਾਦਮੁਖੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਦਿਆਲੂ ਤਰੀਕੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਇਹ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਬਹੁਲਤਾ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਗੱਲਬਾਤ ਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੀ ਕਲਾ ਸਿੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਤ ਆਤਮਾਵਾਂ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਮਹਿਜ਼ ਦਬਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਜੋਂ। ਇਹ ਸੰਭਵ ਤੌਰ ਤੇ ਉਵੇਂ ਹੀ ਅਹਿੰਸਾ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਜੌਹਨ ਗੈਲਤੁੰਗ ਵਰਗੇ ਅਮਨ ਕਾਰਕੁਨ ਵੀ ‘ਝਗੜੇ ਦੇ ਹੱਲ’ ਦਾ ਹੁਨਰ ਕਰਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
       ਦੂਜਾ, ਸਾਨੂੰ ਮਹਿਜ਼ ਸੂਚਨਾ ਮੁਖੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਇਕੱਤਰ ਗਿਆਨ ਦੇ ਤਕਨੀਕੀ/ਅਕਾਦਮਿਕ ਭਾਰ ਨਾਲ ਦਬੀ ਹੋਈ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਥਾਂ ਸਾਡੀ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲਤਾ ਜਗਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵੱਲ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਜੇ ਕੋਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਾਡੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮਹਿਜ਼ ਰੱਟਾ ਲਾ ਕੇ ‘ਤੱਥ’ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ। ਇਸ ਦੀ ਥਾਂ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸਿੱਖਿਆਦਾਨੀ ਵਜੋਂ ਕੋਈ ਅਧਿਆਪਕ ਜੋ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਸਿੱਖਿਆਰਥੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸੋਚਣ, ਪੁੱਛਣ ਅਤੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਜਗਾਉਣਾ। ਸਿਰਫ ਇਸ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਹੀ ਉਹ ਤੱਥਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਘੋਖ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਵੀ ਵਧ ਰਹੀ ਨਾ-ਬਰਾਬਰੀ, ਜਾਤ/ਪਿਤਾ-ਪੁਰਖੀ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ ਵਿਚਕਾਰ ਜੀਅ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ, ਸਮਾਜਵਾਦ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਬਹੁਲਤਾਵਾਦ ਦੇ ਅਸਲੀ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਸਮਝਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੋਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਉਤਪਾਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਦੂਰ ਬਣਨ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਨਾ-ਮੁਮਕਿਨ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਹਿੰਸਾ ਢਾਂਚਾਗਤ ਹੋਵੇ, ਮਾਨਸਿਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ। ਜਦੋਂ ਗਿਆਨ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਸੱਚਮੁਚ ਅਹਿੰਸਾ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਅਜ਼ਮਾਇਸ਼ੀ ਟਿਕਾਣਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
        ਤੀਜਾ, ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿਚ ਪਿਆਰ ਦਾ ਸਿਖਰਲਾ ਸਰੂਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਅਸਹਿ ਦਬਾਅ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪਣਾ ਮੁਲੰਕਣ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਗਰੇਡਿੰਗ ਤੇ ਰੈਂਕਿੰਗ ਦੇ ਬੇਤੁਕੇ ਪੈਮਾਨਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪਛੜਨ ਦਾ ਡਰ ਸਤਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦਾ ਦਬਾਅ ਵੀ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ‘ਵੱਡੇ’ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਮਾਨਸਿਕ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਸਿਰਫ਼ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਭਰੀ ਸਮਝ ਨਾਲ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਬਾਰੇ ਸੋਚੋ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਅਧਿਆਪਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿਚ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ : ਕਿ ਜਿਊਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਪਣੀ ਲੈਅ ਨਾਲ, ਆਪਣੀ ਧੁਨ ਵਿਚ ਜਿਊਣਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਜਿਊਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨਾ, ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਦੀ ਭਰਪੂਰਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ!
ਕੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਾਂ?
* ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।

ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਸਾਡੀ ਇਖ਼ਲਾਕੀ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਗਿਰਾਵਟ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਅਖੌਤੀ ਸਾਧੂਆਂ ਅਤੇ ਗੁੰਡਿਆਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਅੱਜ ਮਾਨਸਿਕ ਜ਼ਹਿਰ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਜ਼ ਵਾਸਨਾ ਪੂਰਤੀ ਦੀ ਵਸਤੂ ਵਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹਿੰਸਕ ਬਿਆਨਬਾਜ਼ੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਮੁਲਕ ਦਾ ‘ਮਸੀਹਾ’ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਤਸੱਲੀ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ‘ਵਿਸ਼ਵ ਗੁਰੂ’ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਗਰਕ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸਮਾਜ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਹਰਿਦੁਆਰ ਵਿਚ ਧਰਮ ਸੰਸਦ ਦੌਰਾਨ ਨਫ਼ਰਤ ਭਰੀਆਂ ਤਕਰੀਰਾਂ ਤੋਂ ਇਸ਼ਾਰਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਅੱਜ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਸੱਦੇ ਦੇਣੇ ਆਮ ਵਰਤਾਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ‘ਸਫਾਈ ਮੁਹਿੰਮ’ ਦੇ ਨਾਂ ਉਤੇ ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਮੁਕਾਉਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਉਤੇ ਹਮਲੇ ਕਰਨ ਲਈ ਉਕਸਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ‘ਸੁੱਲੀ ਡੀਲਜ਼’, ‘ਬੁਲੀ ਬਾਈ’ ਐਪਸ ਆਦਿ ਦੇ ਫੈਲ ਰਹੇ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਤੋਂ ਇਹੋ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਸੱਵੁਰ ਕਰਨਾ ਮੁਮਕਿਨ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਔਰਤਾਂ ਬੋਲੀ ਲਗਾ ਕੇ ਵੇਚਣਯੋਗ ਵਸਤਾਂ ਹਨ। ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ ਦੀ ਕਾਮੁਕਤਾ ਵਾਲੀ ਅਜਿਹੀ ਸਿਆਸਤ ਅਜੋਕਾ ਨਵਾਂ ਆਮ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ।
        ਕੀ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਝਟਕਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਕੀ ਕਾਬਜ਼ ਸਿਆਸੀ ਜਮਾਤ ਜਾਂ ਨਿਜ਼ਾਮ ਨੂੰ ਇਸ ਗਲ਼-ਸੜ ਰਹੇ ਹਾਲਾਤ ਉਤੇ ਕੋਈ ਸ਼ਰਮ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ? ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਇੰਨੀ ਹਿੰਮਤ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਖ ਸਕੀਏ- ਬੱਸ ਹੁਣ ਬਹੁਤ ਹੋ ਗਿਆ, ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੰਦਗੀ ਵਿਚ ਗਰਕ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਭੱਦੀ ਸਿਆਸਤ, ਭੱਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ, ਭੱਦੇ ਭਾਸ਼ਣ, ਭੱਦੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਚੈਨਲ ਅਤੇ ਭੱਦੇ ਗੁੰਡੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਸਾਧਾਂ ਵਰਗੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ। ਖ਼ੈਰ, ਅਸੀਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਖਾਸ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹਾਨਾ ਹੁੰਗਾਰੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਠੰਢੇਪਣ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੀ ਹਾਂ ਜੋ ਬੱਸ ਇਹੋ ਕਹਿਣਗੇ: ‘ਕਾਨੂੰਨ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰੇਗਾ।’ ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਚੀਕ ਚੀਕ ਕੇ ਪੁੱਛ ਸਕਦੇ ਹਨ: ਆਖ਼ਿਰ ਅਦਾਲਤਾਂ ਕੀ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ? ਉਂਝ, ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੋਣ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦੇਣ ਲਈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਾਰਥਕ ਕਰਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਾ-ਪੜਚੋਲ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਸਿਆਸੀ/ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ/ਮਾਨਸਿਕ ਸਫਾਈ ਦੇ ਅਮਲ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪਵੇਗਾ।
        ਆਓ ਅਸੀਂ ਮੰਨ ਲਈਏ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਮਹਾਨ ਸੁਪਨਾ ਗੁਆ ਲਿਆ ਹੈ- ਨਵੇਂ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੁਪਨਾ: ਪੂਰਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵਾਲੇ, ਉਦਾਰ, ਬਹੁਲਤਾਵਾਦੀ ਅਤੇ ਵਿਤਕਰੇ ਰਹਿਤ ਸਮਤਾਵਾਦੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੁਪਨਾ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ ਮੁਲਕ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਲੱਗੇ ਸਦਮੇ ਤੋਂ ਉਭਰਨ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ/ਧਾਰਮਿਕ ਵੰਨ-ਸਵੰਨਤਾ ਤੇ ਅਨੇਕਤਾਵਾਦ ਵਾਲੀ ਨਵੀਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਦੀ ਮਹਾਨ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਆਗਾਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਅਸੀਂ ਗ਼ਰੀਬ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਂ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਸੰਭਵ ਤੌਰ ਤੇ ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਉਦੋਂ ਵੀ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਾਂ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਨੱਥੂਰਾਮ ਗੌਡਸੇ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਨਹੀਂ ਸਾਂ। ਨਾਲ ਹੀ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਮੌਲਾਨਾ ਆਜ਼ਾਦ ਅਤੇ ਜ਼ਾਕਿਰ ਹੁਸੈਨ ਵਰਗੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੀ ਜਿਸ ਰਵਾਇਤ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਸਤਾਂ ਤੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਵੱਡੇ ਹੋਏ, ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਈਸਾਈ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਤੇ ਹਾਸ਼ੀਆਗਤ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਰਪਣ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਾਂ, ਮਦਰ ਟੈਰੇਸਾ ਸਾਡੇ ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਕਰੀਬ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਬਸਤੀਵਾਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਦੌਰ ਦੌਰਾਨ ਅਸੀਂ ਉਲਝਵੀਂ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਿਆਂ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਆਪਣੇ ਮਹਾਨ ਸੁਪਨੇ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਗੌਡਸੇ ਸਾਡਾ ਨਵਾਂ ਨਾਇਕ ਹੈ, ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ ਹੁਣ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਪਛਾੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜਵਾਦ, ਨਹਿਰੂਵਾਦੀ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਅਤੇ ਟੈਗੋਰ ਦੀ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਵਰਗੀ ਤਹਿਜ਼ੀਬ ਵਾਂਗ ਦੇਖਣ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਠਿੱਠ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਦੀ ਥਾਂ ਅਸੀਂ ਚਮਕੀਲੇ ਵਿਕਾਸਵਾਦੀ ਤੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰੀ ਦੌਰ ਵਿਚ ਵੀ ਲੜਾਕੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ, ਜ਼ੋਰ-ਜਬਰ ਵਾਲੇ ਹਿੰਦੂਤਵ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਬਦਲਾਖੋਰੀ ਵਾਲੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾ ਰਹੇ ਹਾਂ।
       ਦੂਜਾ, ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਾਲੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਲਗਾਤਾਰ ਸਿਰਜੇ ਅਤੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਰਾਹੀਂ ਫੈਲਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ‘ਜੈ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ’ ਦੇ ਸ਼ੋਰ ਵਰਗੇ ਇਸ਼ਾਰੇ, ਨਾਲ ਹੀ ਮਥੁਰਾ, ਕਾਸ਼ੀ ਤੇ ਅਯੁੱਧਿਆ ਉਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸਥੂਲ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ‘ਦੇਸ਼ ਕੇ ਗ਼ੱਦਾਰੋਂ ਕੋ ਗੋਲੀ ਮਾਰੋ...’ ਵਰਗੇ ਨਾਅਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਕਬੂਲ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣਾ ਆਦਿ। ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਇਹ ਜਨ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਧਿਆਨ ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕਤਾ ਦੇ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹੇ ਮੰਥਨ ਤੋਂ ਵੀ ਵਿਰਵਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਅਲੌਕਿਕਤਾ ਤੇ ਅਨੰਤਤਾ ਦੀ ਖੋਜ ਉਤੇ ਧਿਆਨ ਧਰਦੇ ਹਨ,  ਜਾਂ ਨਰਾਇਣ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਕਬੀਰ ਸਾਨੂੰ ਖੋਖਲੇ ਕਰਮ-ਕਾਂਡਾਂ ਅਤੇ ਪੁਰੋਹਿਤਾਂ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਲੈ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਥਾਂ ਦਿਖਾਵਟੀ ਕਰਮ-ਕਾਂਡਾਂ, ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ, ਸਥਾਪਤੀ ਹਮਾਇਤੀ ਨਵੇਂ ਦੌਰ ਦੇ ਬਾਬਿਆਂ ਦਾ ਖੁੰਬਾਂ ਵਾਂਗ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਤੋਂ ਉਤਾਂਹ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ, ਇਸ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਿਆਸਤ ਦੀ ਖੂਬੀ ਬਿਆਨਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਹਬੀ ਕੱਟੜਤਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰੂਪ ਤੋਂ ਵੱਖ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਘਟੀਆ, ਕਾਮੁਕ, ਸੌਂਦਰਯ ਪੱਖੋਂ ਨੀਰਸ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਤੌਰ ਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਬੇਜਾਨ ਹੈ। ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਇਸ ਨੂੰ ਆਮ ਵਰਤਾਰਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ- ਗਊ ਰੱਖਿਆ ਚੌਕਸੀ, ਹਜੂਮੀ ਕਤਲ, ਨਫ਼ਰਤੀ ਤਕਰੀਰਾਂ ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਬੇਇਜ਼ਤੀ।
       ਤੀਜਾ, ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਝਦਾਰ ਦਰਸ਼ਕ ਇਹੋ ਕਹੇਗਾ ਕਿ ਇਸ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਭਾਰੂ ਸਿਆਸੀ ਜਮਾਤ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਪਿਆਰਿਆ-ਦੁਲਾਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਵੀ ਤੇ ਜ਼ਾਹਰਾ ਤੌਰ ਤੇ ਵੀ, ਜਿਵੇਂ ਹਿੰਦੂਤਵ ਜੋ ਲੜਾਕੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਵਿਖਿਆਨ ਹੈ, ਜ਼ੋਰ-ਜਬਰ ਵਾਲਾ ਬਣਨ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਵਿਰੋਧੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵੀ, ਕੁਝ ਅਪਵਾਦਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਇਸ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪਤਨ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੋਈ ਤਿੱਖੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਆਲੋਚਨਾ ਸਿਰਜਣ ਵਿਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੋ ਲੋਕ ਅਜੇ ਵੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤਾਲਮੇਲ, ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਤੇ ਜੀਵੰਤ ਸੱਭਿਅਕ ਸਮਾਜ, ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਤੇ ਉਦਾਰ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇਪਣ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਦੇਖਦੇ ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਜੂਝਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਕਰਾਰ ਦੇ ਕੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ਉਤੇ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬੇਇਜ਼ਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿਰੋਧੀ ਸਾਜਿਸ਼ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿੰਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਕੈਂਸਰ ਰੂਪੀ ਹੈ, ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਗ਼ਲਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਹਰ ਅਦਾਰੇ ਵਿਚ ਜ਼ਹਿਰ ਘੋਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਡਾ ‘ਵਾਜਬੀਅਤ ਸੰਕਟ’ ਦਾ ਨਮੂਨੇ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਹੈ।
       ਇਸ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇਪਣ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਭੱਦੇਪਣ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਕੁ ਸੰਕੇਤਕ ਐਫ਼ਆਈਆਰਜ਼ ਜਾਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਜਾਂ ਕੁਝ ਚੋਣਵੇਂ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ-ਨਿਖੇਧੀ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਰਤਾਓ ਜਾਂ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਆਵੇਗੀ। ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਹੋਰ ਮੁੜ-ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ, ਸਿਆਸਤ, ਧਾਰਮਿਕਤਾ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੇ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਦਰਕਾਰ ਹਨ, ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕਾਰਕੁਨਾਂ, ਵਾਤਾਵਰਨ ਪੱਖੀ ਕਾਰਕੁਨਾਂ, ਸਾਇੰਸਦਾਨਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਖੋਜੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ : ਸਭ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਮੰਚ ਜਿਹੜਾ ਹਰ ਗਲੀ-ਮੁਹੱਲੇ ਵਿਚ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ, ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਧੀਰਜ ਤੇ ਉਮੀਦ ਭਰਿਆ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਰਕ ਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਚਾਨਣ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਤੇ ਖਾਸ ਪਛਾਣਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਦੇਖਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਮੁੰਦਰ ਵਰਗੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰ ਲੈਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਪ੍ਰਚਾਰ, ਹਿੰਸਾ, ਖਾਸ ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਰਾਹੀਂ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
        ਕੀ ਇਹ ਨਵਾਂ ਪਹੁ-ਫੁਟਾਲਾ ਦੇਖਣਾ ਕਦੇ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੇਗਾ? ਜਾਂ ਫਿਰ ਹਾਲਾਤ ਬਦ ਤੋਂ ਬਦਤਰ ਹੋਣਗੇ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ।
* ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।

ਅਮਰੀਕੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜੋਅ ਬਾਇਡਨ ਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਤੇ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿਚ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਸਿਖਰ ਸੰਮੇਲਨ ਨੂੰ ਕਈ ਕੋਣਾਂ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਹੋਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸਿਖਰ ਸੰਮੇਲਨ ਇਸ ਕੌੜੀ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਤੁੱਲ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਖਿੱਤਿਆਂ ਅੰਦਰ ਵਧ ਰਹੇ ਸੱਤਾਵਾਦ ਅਤੇ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਹਾਲ ਬਹੁਤਾ ਵਧੀਆ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਬਾਇਡਨ ਨੇ ਆਖਿਆ ਕਿ “ਲੋਕਤੰਤਰ ਕੋਈ ਸਬਬੀਂ ਵਰਤਿਆ ਭਾਣਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਹਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਨਵਿਆਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।” ਬਾਇਡਨ ਦੀ ਇਹ ਟਿੱਪਣੀ ਸਹੀ ਹੈ ਪਰ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕੰਮ ਕਿੰਝ ਕਰੀਏ?
       ਚਾਰ ਕੁ ਨੁਕਤੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਧਿਆਨ ਮੰਗਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਲੋਕਰਾਜੀ ਭਾਵਨਾ ਜਾਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਦੇ ਕਾਜ਼ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਦੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਵਾਸਤੇ ਇਕ ਵਾਜਬ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਸਬਲਤਾ ਅਤੇ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਘਿਨਾਉਣੇ ਇਤਿਹਾਸ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਹੱਲੇ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਲੁੱਟ ਦੀਆਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਤੇ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਪੱਛਮ ਦੇ ਆਕਾਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਨੂੰ ‘ਆਜ਼ਾਦੀ, ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ’ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਵਿਰਵੇ ਕਰੀ ਰੱਖਿਆ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਦੰਭ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਕੌਣ ਮੁਨਕਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁ-ਪ੍ਰਚਾਰਤ ਅਮਰੀਕੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਨਾੜੂਆ ਨਵ-ਉਦਾਰਵਾਦ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਿਆਂ ਅੰਦਰ ਜੰਗ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਬਸਤੀਵਾਦ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਨਹੀਂ ਛੁੱਟਦਾ, ਤਦ ਤੀਕ ਕੋਈ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
      ਦੂਜਾ, ਜਮਾਤੀ ਨਾ-ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਪਿਤਰਸੱਤਾ, ਜਾਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ ਜਿਹੀਆਂ ਦਮਨਕਾਰੀ ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ ਨਾਲ ਗ੍ਰਸਿਆ ਸਾਡੇ ਵਰਗਾ ਕੋਈ ਸਮਾਜ ਮੁੱਢੋਂ-ਸੁੱਢੋਂ ਹੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿਰੋਧੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹਰਗਿਜ਼ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਕਿ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਤਬਕਾ ਆਪਣੀਆਂ ਉਸਾਰੂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕਰ ਸਕੇ ਅਤੇ ਮਾਣਮੱਤੇ ਕੰਮ ਤੇ ਮੁਕਤੀਦਾਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਲੋਅ ਵਿਚ ਸਨਮਾਨ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਿਤਾ ਸਕੇ। ਤੱਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਤੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਅਤੇ ਵਿਧਾਨਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਬਹਿਸ ਮੁਬਾਹਸੇ ਦੇ ਆਡੰਬਰ ਵਿਚੋਂ ਅਸੀਂ ਮਹਿਜ਼ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਨਕਾਬ ਹੀ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਮਤਲਬ ਮਹਿਜ਼ ਇੰਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਆਪਣੇ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰ ਲਈ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ‘ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਵਾਅਦਿਆਂ’ ਉੱਤੇ ਅਮਲ ਤੇ ਟਿਕਟਿਕੀ ਲਾ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਓ। ਯਕੀਨ ਜਾਣਿਓਂ, ਲੋਕਰਾਜੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚੁਣੀ ਗਈ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ‘ਲੋਕ ਦੋਖੀ ਸਰਕਾਰ’ ਬਣਨੀ ਬਿਲਕੁੱਲ ਨਾਮੁਮਕਿਨ ਗੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੀ ਹੋਵੇ।
      ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਨਵ-ਉਦਾਰਵਾਦ (ਜਿਸ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਤੇ ਜਨਤਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਹੱਲੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਤੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਮੁਖੀ ਤੇ ਨਿੱਜਮੁਖੀ ਹੱਲ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ) ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਸਮਤਾਵਾਦੀ ਅਸੂਲ ਲਈ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਨਵ-ਉਦਾਰਵਾਦ ਵਾਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਹਤ, ਸਿੱਖਿਆ ਜਾਂ ਫਾਸਟ ਫੂਡ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਉਤਪਾਦ ਜਾਂ ਬ੍ਰਾਂਡ ਖਰੀਦਣ ਜਾਂ ਵਰਤਣ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦ ਹੈ ਪਰ ਤੱਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਇਸ ਪਸੰਦ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ ਜੋਗੀ ਆਰਥਿਕ ਹੈਸੀਅਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸੌਖੀ ਮਿਸਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨਿਰਮਾਣ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਾਂ ਨਿਤਾਣੀ ਦਲਿਤ ਔਰਤ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼ੌਪਿੰਗ ਮਾਲ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਰੋਕਦਾ ਪਰ ਕੀ ਕੋਈ ਸੋਚ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਟਾਰਬੱਕ ਕੌਫੀ ਦਾ ਕੱਪ ਖਰੀਦ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਫੈਂਸੀ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਭੇਜ ਸਕੇਗੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ, ਵਧ ਰਹੀ ਖ਼ੁਦਪ੍ਰਸਤੀ, ਬੌਧਿਕਤਾ ਵਿਰੋਧੀ ਉਨਮਾਦ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪੇਗੰਡਾ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦਾ ਪਾਸਾਰ (ਜੋ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਮਹਾਮਾਇਆ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਜਾਂ ਧੜਵੈਲ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਖਰੂਦ ਰਾਹੀਂ ਜੰਗੀ ਜਾਂ ਫੌਜੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਜ਼ਰੀਏ ਸਾਡੀ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਬੇਰੋਕ ਕੁੰਦ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ) ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੋਚਣ, ਆਗੂ ਨੂੰ ਜਵਾਬਦੇਹ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਲੋਕ ਪੱਖੀ, ਵਾਤਾਵਰਨਕ ਹੰਢਣਸਾਰਤਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਦੇ ਉੱਦਮਾਂ ਨੂੰ ਟੈਕਨੋ-ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਆਲਮੀ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੀਆਂ ਬਾਜ਼ਾਰਮੁਖੀ ਲੋੜਾਂ ਤੋਂ ਨਿਖੇੜਨ ਜਿਹੀਆਂ ਸਾਡੀਆਂ ਜਮਹੂਰੀ ਲੋੜਾਂ ਲਈ ਗੰਭੀਰ ਖ਼ਤਰਾ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਲੋਕਪ੍ਰਿਆ ਫਤਵੇ ਅਤੇ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਚੈਨਲਾਂ ਅਤੇ ਖਪਤਕਾਰੀ ਬ੍ਰਾਂਡਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ-ਸੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ।
       ਤੀਜਾ, ਸਾਨੂੰ ਕਹਿਣੀ ਤੇ ਕਰਨੀ ਵਿਚ ਵਧ ਰਹੇ ਪਾੜੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਸਿਖਰ ਸੰਮੇਲਨ ਮੌਕੇ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਨੇ ਆਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕਰਾਜੀ ਜਜ਼ਬਾ ਜਾਂ ਬਹੁਵਾਦ ਦੇ ਅਸੂਲ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਇਸ ਪਿਤਰਸੱਤਾਵਾਦ/ਜਾਤੀਵਾਦ ਕਰ ਕੇ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਜਨ ਮਾਨਸ ਅੰਦਰ ਝਾਤੀ ਮਾਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਦਿਖਾ ਸਕੀਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਾਂਗੇ ਕਿ ਇਸ ਬਿਆਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਸਚਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਇ ਅਸੀਂ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿਰੋਧੀ ਬਣਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ ਕਿ ਬਹੁਗਿਣਤੀਵਾਦ ਦਾ ਉਭਾਰ, ਘੱਟਗਿਣਤੀਆਂ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਹੋ ਰਹੀ ਜ਼ਲਾਲਤ, ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਦੀਆਂ ਐੱਫਆਈਆਰ ਦੀ ਵਬਾਅ, ਅਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪਰਾਧ ਕਰਾਰ ਦੇਣ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ, ਰੋਸ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਵਧ ਰਹੇ ਹਮਲੇ, ਬੌਧਿਕਤਾ ਤੋਂ ਊਣੇ ਤੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਚੈਨਲਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ, ਸਰੋਤਾਂ ਉਪਰ ਕਰਵਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਅਮੀਰਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ, ਧੜਵੈਲ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ, ਦਲਿਤਾਂ ਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਅੰਦਰ ਵਧ ਰਹੀ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਭਾਵਨਾ- ਇਹ ਸਭ ਕਿਉਂ ਵਧ ਰਹੇ ਹਨ? ਇਸ ਲਈ, ਕੀ ਇਹ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ‘ਚੁਣਾਵੀ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ਸ਼ਾਹੀ’ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
        ਚੌਥਾ, ਬੰਦਖਲਾਸੀ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਜਾਂ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਚੇਟਕ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਨਵਿਆਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਇਸੇ ਸ਼ੈਅ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਦਰਪੇਸ਼ ਹੈ। ਹਰ ਵਿਹਾਰਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਦੀ ਰਸਮ, ਅਧਿਕਾਰਤ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਅਤੇ ਸਕੂਲੀ ਚੇਤਨਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਹੁਨਰ ਸਿੱਖਣ ਤੱਕ ਮਹਿਦੂਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਇੰਝ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਟੈਕਨੋ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਸਰੋਤ ਬਣਾ ਕੇ ਧਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਕਿਸੇ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਕਿਵਾੜ ਨਹੀਂ ਖੋਲ੍ਹ ਸਕਦੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬਹਿਸ, ਸੰਵਾਦ, ਰਚਨਾਤਮਕ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸੋਚ ਦੀ ਧਾਰ ਤਿੱਖੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਇ ਇਹ ਨਿਰੀ ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ੀ , ਮੁਫ਼ਾਦਪ੍ਰਸਤੀ ਅਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਖਪਤਵਾਦ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਪੱਠੇ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖਣ, ਸਹਿਯੋਗ, ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ਨੂੰ ਦੁਰਕਾਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਕਿਉਂ ਪਾਓਲੋ ਫ੍ਰਾਇਰ, ਇਵਾਨ ਇਲਿਚ, ਬੈੱਲ ਹੁੱਕਸ (ਗਲੋਰੀਆ ਯਾਂ ਵਾਟਕਿਨਜ਼) ਅਤੇ ਹੈਨਰੀ ਜਿਰੌਕਸ ਜਿਹੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਵਿਦਿਆਦਾਨੀਆਂ ਨੇ ਬੰਦਖਲਾਸੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਪੈਰਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਜੋ ਅਜਿਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਭਾਵ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ/ਸੱਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੇ ਆਰ ਪਾਰ ਦੇਖ ਸਕਣ, ਦਮਨਕਾਰੀ/ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਲੋੜਾਂ ਅਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰ-ਮੁਖੀ ਲੋੜਾਂ ਤੇ ਖਾਹਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਫ਼ਰਕ ਕਰਨ ਦੀ ਬਲ-ਬੁੱਧੀ ਬਖ਼ਸ਼ਦੀ ਹੈ। ਇਹੀ ਉਹ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੀ ਜਮਹੂਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਸਿੰਜ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਬਿਹਤਰ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਆਸ ਜਗਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਲੈ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਸਹੀ ਊਰਜਾ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹਾਂ, ਨਵ-ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਟੈਕਨੋ-ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀਆਂ, ਧੜਵੈਲ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ, ਲਿੰਗਕ ਮੂਲਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸਟਾਲਿਨਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਝਾਂਸਿਆਂ ਵਿਚ ਫਸਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।
       ਲੋਕਤੰਤਰ ਨੂੰ ਮਹਿਜ਼ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਤੇ ਚੋਣਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਰਸਮ ਰਾਹੀਂ ਨਹੀਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਗ਼ਰੀਬ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ‘ਰਾਹਤ ਪੈਕੇਜ’ ਵੰਡ ਕੇ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਤੰਤਰ ਲਈ ਸਾਡੀ ਮੁਸਤੈਦੀ ਅਤੇ ਹੌਸਲਾ ਦਰਕਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਉਦੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਹਨ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਲੋਅ ਵਿਚ ਦੇਖਣ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ।
* ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।

ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਸਤੀਆਂ (Celebrities) ਦੇ ਪਿਆਰ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਕਿੱਸਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨਾ ਕਿੰਨਾ ਦਿਲਕਸ਼ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਸੈਲੇਬ੍ਰਿਟੀ ਕਲਚਰ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਮਾਇਆ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ, ਗਲੈਮਰ, ਦੌਲਤ ਅਤੇ ਦੋਸਤੀਆਂ ਤੇ ਤੋੜ-ਵਿਛੋੜੇ ਦੇ ਖਿੱਚਪਾਊ ਕਿੱਸਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ, ਤੇ ਸਾਡੇ ਵਰਗੀ ਅਣਪਛਾਤੀ/ਅਣਦਿਸਦੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਇਹ ਪਰੀ ਕਹਾਣੀ ਪਰੋਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਰਸ ਵੀ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲਿਹਾਜ਼ਾ, ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਅਸੀਂ ਕੈਟਰੀਨਾ ਕੈਫ਼ ਤੇ ਵਿਕੀ ਕੌਸ਼ਲ ਦੇ ‘ਕਰਾਮਾਤੀ ਜੋੜੇ’ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਬਾਰਵਾੜਾ ਵਿਖੇ ‘ਸਿਕਸ ਸੈਂਸਜ਼ ਫੋਰਟ’ ਵਿਚ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਿਆਹ ਸਮਾਗਮ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਨਹੀਂ ਥੱਕਦੇ, ਤੇ ਮੀਡੀਆ ਘਰਾਣਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ਆਡੰਬਰ ਦੀ ਇਕ ਇਕ ਗੱਲ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਅਤੁੱਟ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।
         ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਨਵਵਿਆਹੇ ਜੋੜੇ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹੱਥ ਪਾ ਕੇ ਲਾਂਘੇ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ; ਕੈਟਰੀਨਾ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲ ਪਲੇਠੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਨਿਹਾਰਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਉਹ ਜ਼ਾਫ਼ਰਾਨੀ ਸਾੜ੍ਹੀ ਵਿਚ ਨਿਰੀ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੀ ਡਾਇਨਾ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ, ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਸ ਜੋੜੇ ਦੇ ‘ਜੁਹੂ ਲਵ ਨੈਸਟ’ ਨੂੰ ਅੰਤਮ ਛੋਹਾਂ ਦੇਣ ਲਈ 50 ਲੋਕ ਦਿਨ ਰਾਤ ਕੰਮ ਵਿਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਕੈਟਰੀਨਾ ਦਾ ਸੁਰਖ਼ ਲਹਿੰਗਾ, ਜਾਂ ਸੰਗੀਤ ਨਾਈਟ ਤੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਪੰਜ ਪਰਤੀ ਕੇਕ ਜਾਂ 20 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਜੈਵਿਕ ਮਹਿੰਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਜੀ ਹਾਂ, ਇਹ ਮੇਲਾ ਬਿਲਕੁਲ ਕਰਨ ਜੌਹਰ ਦੀ ਧੂਮ ਧੜੱਕੇ ਵਾਲੀ ਫਿਲਮ ਦਾ ਕੋਈ ਸੈੱਟ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਕੌਣ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਧੂਮ ਧੜੱਕਾ ਵਾਲਾ ਸ਼ੋਅ ਖੁੰਝਾਉਣਾ ਚਾਹੇਗਾ?
       ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸੈਲੇਬ੍ਰਿਟੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸਾਨੂੰ ਇੰਨਾ ਕਿਉਂ ਭਾਉਂਦਾ ਹੈ? ਕੀ ਇਹ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਲਾਇਨ ਹੈ ਜਾਂ ਸਾਡੇ ਨਿੱਤਕਰਮ ਦੁਆਲੇ ਵਲੇਟੀ ਕਠੋਰ ਹਕੀਕਤ ਤੋਂ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਕਤੀ ਰਾਹਤ ਹੈ? ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕਲਰਕ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਆਪਣੇ ‘ਬੌਸ’ ਕੋਲੋਂ ਜ਼ਲਾਲਤ ਸਹਿਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ; ਬੈਂਕ ਦੇ ਕੈਸ਼ੀਅਰ ਨੂੰ ਸਾਹ ਲੈਣ ਜੋਗਾ ਸਮਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਘਰ ਦੀ ਸੁਆਣੀ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ, ਝਾੜੂ ਪੋਚਾ ਕਰਨ, ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਜਿਹੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਜੰਜਾਲ ਵਿਚ ਖਪ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਮੱਧਵਰਗ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਕੋਈ ਮੁਟਿਆਰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਬਿਊਟੀ ਪਾਰਲਰਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਵਰ ਲੱਭ ਸਕੇ, ਕਿਸੇ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਕੰਮ ਧੰਦੇ ਤੋਂ ਬਗ਼ੈਰ ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹਿਣ ਦੀ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਲਈ ਸਾਡੇ ਰੋਜ਼ਮੱਰਾ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਮਾਇਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਾਂ ਅਲਬਰਟ ਕਾਮੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ‘ਬੇਢਬਾ’ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ।
       ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਸੈਲੇਬ੍ਰਿਟੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਉਸ ਚਮਚਮਾਉਂਦੀ ਫਿਲਮ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦਾ ਜ਼ਿਹਨੀ ਤੇ ਜਿਸਮਾਨੀ ਮਸਾਲਾ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਹੋਂਦ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਪਲਾਇਨ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਸਮੱਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੀ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਨਿਮਨ ਮੱਧਵਰਗ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਕੋਈ ਕਾਲਜੀਏਟ ਮੁਟਿਆਰ ਵੀ ਕੈਟਰੀਨਾ ਵਾਲੇ ਲਹਿੰਗੇ ਦੇ ਸੁਫ਼ਨੇ ਲੈਂਦੀ ਹੈ? ਕੀ ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿਚ ਤੂੜੀ ਵਾਂਗ ਭਰੀ ਲੋਕਲ ਟਰੇਨ ਵਿਚ ਰੁਮਾਂਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਬਚਦੀ ਹੈ? ਕੀ ਅਸੀਂ ਵੀ ਮਾਲਦੀਵ ਦੀਆਂ ਬੀਚਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਨਾਲ ਰੁਮਾਂਸ ਕਰਨ ਦੇ ਸੁਫ਼ਨੇ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ? ਜਿਵੇਂ ਅਨੁਸ਼ਕਾ ਸ਼ਰਮਾ ਤੇ ਵਿਰਾਟ ਕੋਹਲੀ ਸਦੀਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਆਨੰਦ ਵਿਚ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਅਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਖ਼ੁਸ਼ਨੁਮਾ ਪਲਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਫੇਸਬੁੱਕ ਤੇ ਪੋਸਟ ਕਰਨਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ?
         ਅਸੀਂ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਉਭਾਰੇ ਖਪਤਵਾਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅੰਦਰ ਜੀਅ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਬ੍ਰਾਂਡ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਪਰੋਸਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਉਹ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਡੇਟਿੰਗ ਐਪ ਹੋਵੇ, ਕਿਸੇ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਹਨੀਮੂਨ ਪੈਕੇਜ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਵੈਲੇਨਟਾਈਨ ਦਿਵਸ ਤੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਮੁੰਦਰੀ ਹੋਵੇ। ਖਪਤਵਾਦ ਦੇ ਇਸ ਲਲਸਾਊ ਤਰਕ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਤਸਲੀਮ ਕਰਨਾ ਅਹਿਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖਪਤਵਾਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬ੍ਰਾਂਡਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜਤਾ ਕਰਨ, ਵੇਚਣ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਨੀ ਛੋਹਾਂ ਦੇਣ ਲਈ ਸੈਲੇਬ੍ਰਿਟੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਘੜਨੀਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਹੈਰਾਨ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕ੍ਰਿਕਟਰ, ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਮਹਾਰਥੀਆਂ, ਫਿਲਮੀ ਸਿਤਾਰਿਆਂ, ਸੁੰਦਰਤਾ ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਰਹੱਸ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਦੇਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬ੍ਰਾਂਡ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਛਾਇਆ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿਣ। ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਅਫ਼ਵਾਹਾਂ ਉਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਕਿ ਕੈਟਰੀਨਾ ਅਤੇ ਵਿਕੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਸਮਾਗਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰਤ ਕਰਨ ਦੇ ਹੱਕ ਐਮੇਜ਼ਨ ਪ੍ਰਾਈਮ ਨੂੰ 80 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਵਿਚ ਵੇਚੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਸੈਲੇਬ੍ਰਿਟੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਸਨਅਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਟੈਕਨੋ-ਪੂੰਜੀਵਾਦੀਆਂ, ਲੁਕਵੇਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਤੇ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਧਨੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ‘ਸੈਲੇਬ੍ਰਿਟੀ ਜੰਜਾਲ’ ਕਾਇਮ ਦਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਤੇ ਚਮਚਮਾਉਂਦੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ, ਇੰਸਟਾਗ੍ਰਾਮ/ਟਵਿੱਟਰ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ, ਫੈਸ਼ਨ ਸ਼ੋਆਂ, ਸੁੰਦਰਤਾ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਜਾਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਿਆਹ ਸਮਾਗਮ ਇਹ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਪਣਪਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਅੱਛਾ ਖ਼ਾਸਾ ਧੰਦਾ ਹੈ!
ਬਹਰਹਾਲ, ਮੂਲ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ : ਕੀ ਅਸੀਂ ਸੈਲੇਬ੍ਰਿਟੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਇਸ ਖ਼ਬਤ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾ ਸਕਾਂਗੇ? ਸੰਭਵ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੰਤਰਝਾਤ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਮੰਜ਼ਰਨਾਮੇ ਦੇ ਮਿੱਥ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈਲੇਬ੍ਰਿਟੀਜ਼ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਵਾਰ ਤੇ ਟੰਗੀ ਖ਼ੁਸ਼ਨੁਮਾ ਤਸਵੀਰ ਵਾਂਗ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਸਲਨ, ਛਿਣਭੰਗਰਤਾ ਦੇ ਸਦੀਵੀਪਣ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਅੱਜ ਦਾ ‘ਸ਼ੁਭ ਵਿਆਹ’ ਭਲ਼ਕ ਦੀ ਤਲਾਕ ਦੀ ਅਰਜ਼ੀ ਹੈ ਜਾਂ ਰਾਤੋ-ਰਾਤ ਸਿਤਾਰੇ ਬੁਲੰਦੀਆਂ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੋਈ ਸਿਤਾਰਾ ਯਕਦਮ ਅਪ੍ਰਸੰਗਕ ਜਾਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਓਹਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਤੇ ਹਾਸਿਆਂ ਦੇ ਯਾਦਗਾਰੀ ਪਲ, ਚਾਣਚੱਕ ਹਾਦਸਿਆਂ ਤੇ ਤਰਾਸਦੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਿੱਦਤ ਭਰੇ ਪਲ, ਬੇਚੈਨੀ ਤੇ ਆਨੰਦ, ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗਾਂ ਤੇ ਨੀਂਦ ਦੀਆਂ ਗੋਲ਼ੀਆਂ, ਮਸ਼ਹੂਰੀ ਤੇ ਫਿਰ ਗੁੰਮ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਸਾਡੇ ਜਿਹੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਾਧਾਰਨਤਾ ਵਿਚ ਵੀ ਖ਼ਾਸੀਅਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਵੀ ਪਿਆਰ ਪਲ਼ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਹੀਰੇ ਦੀ ਮੁੰਦਰੀ ਦਰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧੜਾਧੜ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਤੇ ਪਾਈਆਂ ਜਾਣ। ਪਿਆਰ ਕੋਈ ਧਨਾਢ ਤੇ ਡਾਢਿਆਂ ਦਾ ਏਕਾਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਉਲਟਾ, ਅਮੀਰਾਂ ਦੀ ਹੈਂਕੜ ਪਿਆਰ ਦੇ ਸੁਭਾਵਿਕ ਵਹਾਓ ਨੂੰ ਡੱਕ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜੋ ਗੱਲ ਸਾਧਾਰਨ ਲਗਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਪਿਆਰ ਦਾ ਆਨੰਦ ਦੇਖਣਾ ਅਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ- ਮਸਲਨ, ਕਿਸੇ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਕੈਂਸਰ ਵਾਰਡ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਆਪਣੀ ਬੀਵੀ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਜ਼ਰਜ਼ਰ ਹੋਏ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਓ ਹੈਨਰੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਲੀਹ-ਪਾੜਵੀਂ ਕਹਾਣੀ ‘ਦਿ ਗਿਫਟ ਆਫ ਦਿ ਮੈਗੀ’ ਵਿਚ ਡੈਲਾ ਤੇ ਜਿਮ ਦੇ ਲੈਅਬੱਧ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿਚੋਂ ਝਲਕਦਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ, ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਮਿੱਥਕ ਸਵਰਗ ਜਾਂ ਜਾਦੂਈ ਛੜੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਇੱਥੇ ਹੀ ਤੇ ਹੁਣੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਮਾਇਨਾ ਲੱਭ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਸੁੰਦਰਤਾ ਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਪਰ ਫਿਰ ਖਪਤਵਾਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਇਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਪਿੱਛੇ ਛੁੱਟ ਜਾਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ (ਖਪਤਵਾਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ) ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਪਰੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੇਚਣ ਵਾਸਤੇ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਖਾਲੀਪਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
* ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।

ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸੰਵਾਦ ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਕੇਂਦਰਤ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਾਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਸਰਬ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀਆਂ ਵੰਨ-ਸਵੰਨੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਹਜ਼ਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਮੰਨ ਲੈਣ ਲਈ ਵੀ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਮੋਦੀ ਹੀ ਹਨ ਜੋ ਅਹਿਮੀਅਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਮਸੀਹਾ ਦੇ ਵਾਂਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਹੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਹੋਣੀ ਤੈਅ ਕਰਨਗੀਆਂ। ਇਸ ਲਈ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੰਤਰ ਦੀ ਭਾਰੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ ਦੌਰਾਨ ਅਜਿਹਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਨਾਟਕੀ ਕਲਾਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਕਮਾਲ ਅੱਗੇ ਅੰਧ-ਭਗਤੀ ਵਾਲੇ ਦਰਸ਼ਕ ਕੀਲੇ ਗਏ ਹੋਣ। ਹਾਂ, ਮੋਦੀ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ‘ਅਣਕਿਆਸੇ’ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਵੀ ਅਗਾਊਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਨੋਟਬੰਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਲੌਕਡਾਊਨ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਹਿਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ, ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਭੁਚਲਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਹਾਲ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲੇ ਮੰਨਣੇ ਪੈਣਗੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕੀ ਚੰਗਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਦੀਵੀ ਊਰਜਾਵਾਨ ਹਨ, ਉਹ ਆਰਾਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ/ਕੌਮ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੇ ਹਨ। ਇੰਝ ਆਪਣੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਰੀ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਫ਼ੌਜੀ ਜਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸੈਂਟਰਲ ਵਿਸਟਾ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਉਸਾਰੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫੈਲਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਰਬ-ਵਿਆਪਕ ਹਨ, ਸ਼ਹਿਰਾਂ, ਛੋਟੇ ਕਸਬਿਆਂ ਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਤੱਕ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਬੋਰਡ ਸਾਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਚੇਤੇ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਦਰਦ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਮੁਫ਼ਤ ਵੈਕਸੀਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਬੈਂਕ ਖ਼ਾਤਿਆਂ ਵਿਚ ਰਕਮਾਂ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਭਾਂਤ-ਸੁਭਾਂਤੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ- ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਿਚਲਾ ਮੰਦਰ, ਨੋਇਡਾ ਵਿਚ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਜੀਕਲ ਸਟਰਾਈਕਾਂ ਤਾਂ ਕਿ ਮੁਲਕ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਠੋਸ ਸਬਕ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਤੁਸੀਂ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ‘ਸੁਰੱਖਿਅਤ’ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਾਡੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਰੱਤੀ ਭਰ ਵੀ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ-ਸ਼ੁਬ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।
       ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚੋ। ਕੀ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀ ਪੂਜਾ ਵਾਲੇ ਹਾਲਾਤ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਭਾਗੀਦਾਰੀ, ਸੰਵਾਦਮੁਖੀ, ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਮੇਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਕੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਦੱਬੂ ਤੇ ਸੁਸਤ ਜਿਹੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੀ ਗੁਆ ਦੇਈਏ ਅਤੇ ਹੱਥ ਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਕੇ ਇਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੀਏ ਕਿ ‘ਸਿਖਰਲਾ’ ਆਗੂ ਸਾਡੀ ਹੋਣੀ, ਸਾਡੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰੇਗਾ? ਕਦੇ ਕਦੇ ਮੈਨੂੰ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਸਾਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੰਤਰਾਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਕਾਰਨ ਇਹ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨਾ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਮੋਦੀ ਹੀ ਹੈ (ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਡਿਪਟੀ ਅਮਿਤ ਸ਼ਾਹ), ਤੇ ਬਾਕੀ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਨੂੰ ਨਿੰਦਣ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ‘ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀਆਂ’ ਤੇ ‘ਟੁਕੜੇ ਟੁਕੜੇ ਗੈਂਗ’ ਲੱਭਣ ਲਈ ਹੀ ਹੈ ,  ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸਾਨੂੰ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ‘ਮੂਰਖਤਾ’ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਵਾਸਤੇ ਪ੍ਰੈਸ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਆਗੂ ਰਾਫਾਲ ਸੌਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਵਾਦ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਂ ਕੋਵਿਡ-19 ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਾ ਨਜਿੱਠੇ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਬਿਆਨਬਾਜ਼ੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।
      ਇਹ ਅਫ਼ਸੋਸਨਾਕ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਵੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਖਦੇ ਕਿ ਇਹ ਸਾਡੀ ਸਰਕਾਰ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਹੀ ਆਖਦੇ ਹਾਂ’ ਤੇ ਇਸੇ ਨਾਲ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਖ਼ੈਰ, ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਵੀ ਮਾਇਨੇ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮੇ ਦੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਮਹੂਰੀ ਆਗੂ ਉਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੀ ਸੁਣਨ ਦੀ ਕਲਾ ਨਿਖਾਰਨ ਦਾ ਚਾਹਵਾਨ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੂ/ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸੋਚ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰੇ। ਜਮਹੂਰੀ ਆਗੂ ਰੱਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ/ਹੁੰਦੀ ਸਗੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਦਮ ਨਾਲ ਕਦਮ ਮਿਲਾ ਕੇ ਚੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਿਹਤਰ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜਣ ਵੱਲ ਅੱਗੇ ਵਧਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿਚ, ਕਿਸੇ ਜਮਹੂਰੀ ਆਗੂ ਨੂੰ ਹਉਮੈਵਾਦੀ ਹੋਣਾ ਕਦੇ ਵੀ ਵਾਰਾ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ, ਉਹ ਹਲੀਮ ਤੇ ਮਿਲਣਸਾਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ/ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਤੇ ਇਸ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧੀ ਦਲੀਲਾਂ ਦੇ ਕੇ ਖ਼ਾਰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕੰਮ-ਢੰਗ ਵੀ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ!
        ਹੁਣ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਹੀ ਲੈ ਲਓ। ਬੌਧਿਕ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ, ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਤੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਤਾਕਤ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀਆਂ ਖ਼ੂਬੀਆਂ ਸਨ। ਅੰਦੋਲਨ ਇਹ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੀ ਗੱਲ ਸੁਣੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਕੱਲੇ ਮੋਦੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਫਟੈਣ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਕਿ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਕੀ ਚੰਗਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਪੂਰਾ ਇਕ ਸਾਲ ਮੋਦੀ ਦੀ ਦਿੱਖ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਪੂਰਾ ਸਖ਼ਤ ਰਵੱਈਆ ਅਪਨਾਉਂਦਿਆਂ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਗੱਲ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹੋਈ ਰਹੀ, ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਫਰੈਡਰਿਕ ਨੀਤਸ਼ੇ ਦੇ ‘ਸੁਪਰਮੈਨ’ ਵਾਂਗ ਜੋ ਸੱਤਾ ਦੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ! ਬੱਸ ਮੋਦੀ ਹੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਕੀ ਸਹੀ ਹੈ ਤੇ ਕੀ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ‘ਸਿਰੜੀ’ ਤੇ ‘ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ’ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਖਿ਼ਲਾਫ਼ ਹਨ, ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮੂਰਖ ਹਨ ਜਾਂ ਵਰਗਲਾਏ ਹੋਏ ਜਾਂ ਗੁਮਰਾਹ ਹਨ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਆਫ਼ੀ ਵੀ ਮੰਗੀ ਤਾਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ‘ਤਪੱਸਿਆ’ ਵਿਚ ਹੀ ਕੁਝ ਕਮੀਆਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਖ਼ੂਬੀ ਮੁਤਾਬਕ ਆਪ-ਬਚਨੀ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਖੇਤੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਐਲਾਨਿਆ (ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਨਾ ਤਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ, ਨਾ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਨਾਲ ਕੋਈ ਗੱਲਬਾਤ, ਨਾ ਕੋਈ ਸੰਸਦੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮਹਿਜ਼ ਨਾਟਕੀ ਅਚੰਭਾ ਹੀ ਦਿੱਤਾ)। ਉਹ ਇਹ ਮੰਨਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਿ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਗ਼ਲਤ ਹਨ, ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਆਪਣੀਆਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਫ਼ਾਇਦੇ ਨਹੀਂ ਸਮਝਾ ਸਕੇ। ਸੰਭਵ ਤੌਰ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅੜੀਅਲ ਦੀ ਆਕੜ ਇੰਨੀ ਛੇਤੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ।
         ਹੁਣ ਵੀ ਜੇ ਮੋਦੀ ਦੀ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰਮ ਮਸੀਹਾ ਵਾਲੀ ਇਕ ਹੋਰ ਦਿੱਖ ਸਿਰਜਣ ਲਈ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ‘ਦਿਆਲੂ’/‘ਕਿਸਾਨ ਹਿਤੈਸ਼ੀ’ ਮੋਦੀ ਦੀ ਦਿੱਖ! ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਮੁਲਕ ਭਰ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਬੋਰਡ ਇਹ ਚੇਤੇ ਕਰਾਉਣ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ਤੇ ਮੋਦੀ ਦੀ ਰਹਿਮਦਿਲੀ ਵਾਸਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਪ੍ਰਚਾਰ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਨੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੋਦੀ ਨੇ ਖੇਤੀ ਕਾਨੂੰਨ ਇਸ ਕਾਰਨ ਵਾਪਸ ਲਏ ਕਿਉਂਕਿ ‘ਦੇਸ਼-ਵਿਰੋਧੀ’ ਸਾਜਿ਼ਸ਼ੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਲਾਹਾ ਲੈਣ ਅਤੇ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੋਦੀ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਹਿੱਤ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ! ਆਖਿ਼ਰ ਜ਼ਹਿਰੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਚੈਨਲਾਂ ਦੇ ‘ਚਮਕਦਾਰ’ ਐਂਕਰ ਹੋਰ ਕਰ ਵੀ ਕੀ ਸਕਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦੇ, ਇਸ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਭੰਡਦੇ ਹੋਏ ਥੱਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੋਦੀ ਦੇ ਅਣਕਿਆਸੇਪਣ ਨਾਲ ਸਿੱਝਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਢੰਗ-ਤਰੀਕੇ ਈਜ਼ਾਦ ਕਰਨੇ ਪੈਣਗੇ (ਜਾਂ ਫਿਰ ਕੀ ਇਹ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਕੋਈ ਮਾਸਟਰਸਟਰੋਕ ਹੈ?)
      ਸਾਡੀ ਹੋਂਦ ਕਿਸੇ ਮਸੀਹਾ ਦੀ ਰਹਿਮਦਿਲੀ ਜਾਂ ਕਰੁਣਾ ਦੀ ਮੁਥਾਜ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸਗੋਂ ਇਸ ਲਈ ਰਚਨਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸੋਚ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਹਰ ਹਾਲ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਸੱਤਾ ਦਾ ਵਿਖਿਆਨ ਘੋਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨੁਮਾਇੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਜਵਾਬਦੇਹ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਮਾਲਕ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਮਰ ਤੇ ਹਲੀਮ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਗੱਲ ਸੁਣਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸੰਭਵ ਤੌਰ ਤੇ ਸੌੜੀ ਸੋਚ ਤੇ ਹਉਮੈਵਾਦੀ ਰੁਝਾਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਦੌਰ ਦੌਰਾਨ ਅਣਗਿਣਤ ਅਣਪਛਾਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਅਤੇ ਦਲੇਰੀ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਡੀ ਉਮੀਦ ਜਗਾਉਂਦੀ ਹੈ।
*  ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।

ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਮੈਂ ਇਹ ਗੱਲ ਯਕੀਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਤੇਜ਼ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ ਜਾਂ ਬਿਹਤਰੀਨ ਬੱਲੇਬਾਜ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਾਰਕਰਦਗੀ ਦੀ ਸੁੱਤੇ ਸਿੱਧ ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰ ਸਕਣੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮੁਸਲਿਮ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਈਦ ਮੌਕੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਕੋਈ ਪੈਗ਼ਾਮ ਭੇਜ ਸਕਦਾ ਹਾਂ? ਕੀ ਮੈਂ ਪੂਰੇ ਮਾਣ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਰਦੂ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨੇ ਸਾਡੀ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ? ਜਾਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕਦੇ ਫੇਰੀ ਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਬੁਲੀ ਵਾਲੇ ਨਾਲ ਗਲਵੱਕੜੀ ਪਾਉਣੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੇਗੀ ਜਿਸ ਦਾ ਰਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਕਹਾਣੀ ‘ਕਾਬੁਲੀਵਾਲਾ’ ਵਿਚ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ, ਕਈ ਵਾਰ ਮੈਂ ਡਰ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਫ਼ਿਕਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਮੇਰੇ ਉਤੇ ਦੇਸ਼-ਧ੍ਰੋਹ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇਣ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਨਾ ਲਾ ਦੇਵੇ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ: ਆਖ਼ਿਰ ਇਹ ਨੌਬਤ ਕਿਉਂ ਆਈ?
       ਕੀ ਸਾਡੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਇੰਨੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਕ੍ਰਿਕਟ ਦੇ ਮੈਚ ਦੀ ਕੋਈ ਜਿੱਤ ਜਾਂ ਹਾਰ ਧੜਵੈਲ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਚਸ਼ਮੇ ਨਾਲ ਨਾ ਦੇਖੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਚਕਨਾਚੂਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ? ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿਚ ਖੇਡ ਸਮਾਗਮ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦੇ ਜਜ਼ਬਾਤ ਉਗਮਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਓਲੰਪਿਕਸ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸੋਨ ਤਗ਼ਮਾ ਜਿੱਤਦੇ ਦੇਖਦੇ ਹੋ, ਜਾਂ ਆਪਣੀ ਫੁਟਬਾਲ ਟੀਮ ਦੀ ਜਿੱਤ ਲਈ ਤਾੜੀਆਂ ਮਾਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਯਕੀਨਨ ਇਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵੀ ਗ਼ੈਰ ਸੁਭਾਵਿਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਮੈਚ ਹਾਰਨ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਜਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਦੀ ਕਾਰਕਰਦਗੀ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰਨ ਦਾ ਜੇਰਾ ਦਿਖਾਉਣ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਲੀਮੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕ੍ਰਿਕਟ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੀ ਬੇਹੂਦਗੀ ਨੇ ਸਾਡੇ ਜਨਸਮੂਹ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਵਾਚਣ ਦੇ ਸਾਡੇ ਤੌਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਖੇਡ ਨੂੰ ਸਰਜੀਕਲ ਸਟਰਾਈਕ ਦੇ ਅਖਾੜੇ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਛੱਡਿਆ ਹੈ।
      ਅੰਧ-ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਇਸ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਰ ਮੌਕੇ ਤੇ ਕੰਨ ਪਾੜਵੇਂ ਨਾਅਰਿਆਂ ਅਤੇ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਨਿੰਦ ਕੇ, ਆਪਣੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਤੇ ਚਿਪਕਾ ਕੇ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਚੈਨਲ ਲਗਾਤਾਰ ਜੰਗਬਾਜ਼ੀ ਭੜਕਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਸੋਹਣੀ ਖੇਡ ਦਾ ਵੀ ਮੂੰਹ ਮੱਥਾ ਵਿਗੜਨ ਵਿਚ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ। ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਦੇ ਕਿਸੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਾਰਕਰਦਗੀ ਦਿਖਾਉਣ ਵਾਲੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਸੰਕੇਤ ਨੂੰ ਆਪੂੰ ਬਣੇ ਦੇਸ਼ਭਗਤਾਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜ਼ਹਿਰ ਘੋਲਣ ਵਾਲੀ ਟਰੋਲ ਸੈਨਾ ਵਲੋਂ ਇੰਝ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਖਿਲਾਫ਼ ਕੋਈ ਸਾਜਿ਼ਸ਼ ਰਚੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।
       ਇਸ ਲਿਹਾਜ਼ ਤੋਂ ਜਦੋਂ ਯੂਪੀ ਸਰਕਾਰ ਆਗਰਾ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਟੀਮ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਣ ਦੇ ਦੇਸ਼-ਧ੍ਰੋਹ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਹੇਠ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਵਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ? ਉਦੈਪੁਰ ਦੇ ਇਕ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੂਲ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਕ ਅਧਿਆਪਕਾ ਨੂੰ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਟੀਮ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਮਨਾਉਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਹੇਠ ਬਰਖ਼ਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਹਾਰ ਖਰਾਬ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਕੀ ਇਹ ਵਾਕਈ ਐਡਾ ਵੱਡਾ ਜੁਰਮ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੰਝ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ? ਇਸ ਨੂੰ ਅਪਰਾਧ ਕਿਵੇਂ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਟਰੋਲ ਸੈਨਾ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਟੀਮ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਗੇਂਦਬਾਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ੁਮਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਮੀ ਨੂੰ ਘੜੀਸ ਲਿਆ ਤੇ ਲਤਾੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪਛਾਣ ‘ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ’ ਦੀ ਮਨੋਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਫਿੱਟ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦੀ? ਕੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੈਤਿਕ, ਸਿਆਸੀ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਨਿਘਾਰ ਤੇ ਘਿਨ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ? ਕੀ ਸਾਡੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਇੰਨੀ ਛਿੱਥੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਹਲਕੇ ਫੁਲਕੇ ਮਜ਼ਾਕ, ਕ੍ਰਿਕਟ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ, ਹੱਸ ਕੇ ਜਿੱਤ ਜਾਂ ਹਾਰ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਨ ਨਾਲ ਟੁੱਟ ਕੇ ਬਿਖਰ ਜਾਵੇਗੀ?
ਅੰਧ-ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਇਹ ਟੋਲੀ ਲਗਾਤਾਰ ਭੈਅ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ (ਮੁਸਲਿਮ ਸਾਜਿ਼ਸ਼ ਦਾ ਭੈਅ) ਈਜਾਦ ਕਰਨ ਵਿਚ ਜੁਟੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਜ਼ਰਾ, ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਕਿਰਦਾਰ- ਭਾਵ ਇਸ ਦੀ ਅੰਤਰੀਵ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖੋ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ‘ਸੰਯੁਕਤ ਹਿੰਦੂ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਮਿਤੀ’ ਨਾਂ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਗੁਰੂਗ੍ਰਾਮ ਵਿਚ ਜੁੰਮੇ ਦੀ ਨਮਾਜ਼ ਰੁਕਵਾਉਣ ਲਈ ਸਰਗਰਮ ਹੈ। ਜੇ ਕਿਤੇ ਤੁਸੀਂ ਉਰਦੂ ਦੇ ਅਲਫ਼ਾਜ਼ ਬੋਲਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਜਾਵੋ ਤਾਂ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੁੱਸੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਫੈਬਇੰਡੀਆ ਨੂੰ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਇਸ ਲਈ ਹਟਾਉਣਾ ਪਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਅੰਧ-ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਵਿਚ ‘ਜਸ਼ਨ-ਏ-ਰਿਵਾਜ਼’ ਦਾ ਫ਼ਿਕਰਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਮੁਤਾਬਕ ਉਰਦੂ ਦਾ ਇਹ ਫ਼ਿਕਰਾ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਤਿਓਹਾਰ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਧ-ਦੇਸ਼ਭਗਤਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਦੀ ਸੱਚੀ ਸੁੱਚੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਕਦੇ ਸਵਾਦ ਚਖਿਆ ਹੈ ਜੋ ਇਨਸਾਨ ਅੰਦਰ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਤੇ ਮੇਲ ਜੋਲ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਜਗਾਉਂਦੀ ਹੈ?
       ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਧੜਵੈਲ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਦੂਜਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਜਾਂ ਖਲੂਸ ਦੀ ਬਜਾਇ ਭੈਅ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਸਿਰਜੇ ਬਿਨਾ ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਖ਼ੁਦਪ੍ਰਸਤੀ, ਨਿਰੰਕੁਸ਼ਸ਼ਾਹੀ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜਪੁਣੇ ਦਾ ਸਭਿਆਚਾਰ ਸਾਡੇ ਧੜਵੈਲ ਧਾਰਮਿਕ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਅਟੁੱਟ ਅੰਗ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਪਾਰਪੇਗੰਡਾ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਇਹ ‘ਦੁਸ਼ਮਣ’ ਨੂੰ ਚਿਤਵਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵੀ ਇਹ ਮੰਨ ਲਈਏ ਕਿ ਉਹੀ ਸਾਡਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਪਲੀਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਸਾਜਿਸ਼ ਘੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਨਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੇ ਹਰ ਮੁਸਲਿਮ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇ ਹਰ ਕਦਮ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖੋ, ਪਤਾ ਕਰੋ, ਕਿਤੇ ਉਹ ਕੋਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਟੀਵੀ ਸੀਰੀਅਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਰਹੇ ਜਾਂ ਉਰਦੂ ਤੇ ਅਰਬੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੁਣਦੇ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਇਹ ਫ਼ਿਕਰ ਕਰੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਦੇ ਰਹੋ। ਉਹ ਹਰ ਸ਼ੈਅ ਨੂੰ ਦੋ ਟੁਕੜਿਆਂ- ਸਾਡੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ, ਵੰਡ ਕੇ ਦੇਖਦੇ ਹਨ; ਭਾਵ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰੋ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਹਿੰਦੂ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਫਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕਰੋ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਭੈਅਭੀਤ ਰਹੋ। ਜੰਗਬਾਜ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਬਹੁਵਾਦ, ਅੰਤਰ-ਧਰਮੀ ਸੰਵਾਦ ਅਤੇ ਆਲਮੀਅਤ ਦੇ ਸ਼ੋਹਬਿਆਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਸਗੋਂ ਇਹ ਵੰਡਪਾਊ ਤੇ ਡਰੂ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨਾਲ ਗ੍ਰਸਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
       ਇਸ ਚੌਤਰਫ਼ਾ ਨੈਤਿਕ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਨਿਘਾਰ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਕੀ ਕਦੇ ਅਜਿਹੀ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪੁੰਗਰ ਸਕੇਗਾ ਜੋ ਸਰਹੱਦਾਂ, ਮੰਦਰਾਂ ਤੇ ਮਸਜਿਦਾਂ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਤੱਕਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਚਿਣਗ ਜਗਾਉਂਦੀ ਹੈ? ਕੀ ਕਦੇ ਅਜਿਹਾ ਰਾਸ਼ਟਰ ਮੁੜ ਚਿਤਵਿਆ ਜਾ ਸਕੇਗਾ ਜੋ ਸਾਗਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੋਵੇ, ਕਬੀਰ, ਨਾਨਕ ਤੇ ਨਿਜ਼ਾਮੂਦੀਨ ਔਲੀਆ ਦੀ ਸਿਮ੍ਰਤੀ ਦੀ ਜੁਸਤਜੂ ਰੱਖਦਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਇਹ ਤਵੱਕੋ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਬੱਚੇ ਧੜਵੈਲਪੁਣੇ ਜਾਂ ਨੁਮਾਇਸ਼ੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦੀ ਬਜਾਇ ਪਿਆਰ ਤੇ ਕਰੁਣਾ ਦੇ ਇਖ਼ਲਾਕ ਨਾਲ ਲੈਸ ਹੋ ਸਕਣ? ਜਾਂ ਫਿਰ ਕੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਤਾਲਿਬਾਨੀਕਰਨ ਦੇ ਯੁੱਗ ਅੰਦਰ ਇਹ ਇਕ ਖਾਮ ਖ਼ਿਆਲ ਜਾਂ ਮਹਿਜ਼ ਇਕ ਸੁਪਨਾ ਹੀ ਹੈ?
* ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।

ਸੱਤਾ ਉਤੇ ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਸੱਤਾ ਦਾ ਪਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦੀ ਘੋਖ ਕਰਨੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਿਆਸਤ ਉਸ ਸਮਾਜਿਕ-ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਭੂ-ਦ੍ਰਿਸ਼ ਜਿਸ ਉਤੇ ਅਸੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਕਰਨਾ ਅਹਿਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਕਨ੍ਹੱਈਆ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਜਿਗਨੇਸ਼ ਮੇਵਾਣੀ ਵਰਗੇ ਆਗੂ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਘਟਨਾ ਦਿਲਚਸਪੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਖ਼ੈਰ, ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਤਾਂ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਸਿਆਸੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰਾਂ ਨੇ ਕਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਵੱਲੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੀ ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ/ਖੱਬੇਪੱਖੀ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਕੇ ਪਾਰਟੀ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਰੂਹ ਫੂਕਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਕੀ ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਸੀਪੀਆਈ) ਆਪਣੇ ਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਰੰਗ-ਢੰਗ ਕਾਰਨ ਕਨ੍ਹੱਈਆ ਕੁਮਾਰ ਵਰਗੇ ਨੌਜਵਾਨ ਆਗੂ ਦੀ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਦਾ ਲਾਹਾ ਲੈਣ ਵਿਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹੀ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਕੀ ਇਹ ਨੌਜਵਾਨ ਆਗੂ ਹੀ ਸਿਆਸੀ ਸੱਤਾ ਦਾ ਸੁਆਦ ਚੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ‘ਲਾਲਸਾ ਵੱਸ’ ਇਸ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਤੁਰੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਖੇ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਕੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜਾਰੀ ਸਿਆਸੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਮਿਆਰੀ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ।
      ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀਆਂ-ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਚੇਤੇ ਕਰਾਉਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ, ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਅੱਜ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਚ ਇਕ ਨਿੰਦਕ ਦੌਰ ਵਿਚ ਜੀਅ ਰਹੇ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਸਿਆਸਤ (ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਵੱਡੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਸਿਆਸਤ) ਨੂੰ ਇਖ਼ਲਾਕ ਦੇ ਮਾੜੇ-ਮੋਟੇ ਨਾਮੋ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਤੋਂ ਵੀ ਵਾਂਝਾ ਦੇਖਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਹੋਰ ਉਮੀਦ ਵੀ ਕੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਜਦੋਂ ਟੀਚਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਨਕੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇੰਨਾ ਮਸ਼ੀਨੀ ਜਿਹਾ ਹੈ - ਪੁਰਾਣੀ ਹੰਕਾਰ ਭਰੀ ਲਾਲਸਾ, ਸੱਤਾ ਦੀ ਭੁੱਖ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੀਮਤ ’ਤੇ ਚੋਣ ਜਿੱਤਣਾ - ਤਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਸੰਭਵ ਹੈ : ਜਿਵੇਂ, ਕੈਪਟਨ ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਅਮਿਤ ਸ਼ਾਹ ਦਰਮਿਆਨ ‘ਦੋਸਤੀ’ ਦੇ ਸੰਕੇਤ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਯੋਗੀ ਅਦਿੱਤਿਆਨਾਥ ਦੀਆਂ ‘ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ’ ਦੀ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਬੋਰਡ ਜਾਂ ਬਸਪਾ ਮੁਖੀ ਮਾਇਆਵਤੀ ਵੱਲੋਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ‘ਬ੍ਰਾਹਮਣ-ਦਲਿਤ ਗੱਠਜੋੜ’ ਦੇ ਰੱਖਿਅਕ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ। ਇਹ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਆਮ ਦਸਤੂਰ ਬਣਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਕੀ ਸਾਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਜਾਂ ਕੀ ਇੰਝ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਸਿਆਸਤ ਤੋਂ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਹਾਂ? ਜਾਂ ਇੰਝ ਕਿ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਤੁਸੀਂ ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ‘ਵਿਹਾਰਕ’, ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤ ਅਤੇ ਖ਼ਪਤਵਾਦੀ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ? ਕੀ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਵਰਗੇ ਹੀ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ - ਜ਼ਾਹਰਾ ਤੌਰ ’ਤੇ ‘ਤਾਕਤਵਰ’, ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ ਦੇ ਪਹਿਰੇ ਹੇਠ ਵਿਚਰਦੇ ਹੋਏ ਤੇ ਚਾਪਲੂਸਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵਿਚ ਘਿਰੇ ਹੋਏ?
       ਦੂਜਾ, ਮੌਜੂਦਾ ਮੁੱਖਧਾਰਾਈ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਇਕ ਅਹਿਮ ਪੱਖ ਇਹ ਹੈ - ਖ਼ਾਸਕਰ ਹਾਕਮ ਸਥਾਪਤੀ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਦਾ - ਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸਵੈ-ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੰਤਰ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਸਿਖਰਲੇ ਆਗੂ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਤੇ ਨਾਟਕੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਵਾਲੇ ਅਕਸ ਦੇ ਕਦੇ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਨਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਪਸਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੱਕਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਆਗੂ, ਤੁਹਾਡਾ ਤੇ ਮੇਰਾ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਕ ਮਸੀਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਸਵੈ-ਪੂਜਾ ਦੇ ਪੰਥ, ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਪ੍ਰਤੀ ਜਨੂੰਨ ਅਤੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਨਵ-ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਵੀ ਇਕ ਖ਼ਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਉਤਪਾਦ ਵਾਂਗ ਵੇਚੇ ਜਾਣ ਦੇ ਅਮਲ ਨੇ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਸਾਡੀ ਨਜ਼ਰ ਨੂੰ ਹੀ ਧੁੰਦਲੀ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਦੀ ਇਸ ਬਣਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਬਣਤ ਦੌਰਾਨ ਅਸੀਂ ਇਹ ਦੇਖਣ ਤੇ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਨਵ-ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਅਤੇ ਅਤਿਵਾਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦਾ ਨਾਪਾਕ ਗੱਠਜੋੜ ਸਾਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਨਾਬਰਾਬਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ-ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਚਸ਼ਮੇ ਦੀ ਚਮਕ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਇਹ ਭਾਵੇਂ ਸੈਂਟਰਲ ਵਿਸਟਾ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਦਿੱਲੀ-ਮੁੰਬਈ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸਵੇਅ।
      ਤੀਜਾ, ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁੜ-ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜਾਤ ਤੇ ਧਰਮ ਵਰਗੀਆਂ ਸੀਮਤ ਪਛਾਣਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਦੇਖ ਪਾਉਣ ਦੇ ਅਸਮਰੱਥ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਾਤ ਦੇ ਚਸ਼ਮੇ ਰਾਹੀਂ ਦੇਖਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਾਂ - ਕਿ ਉਹ ਦਲਿਤ, ਉਹ ਯਾਦਵ, ਜੱਟ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਮੁਸਲਿਮ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਆਦਿ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਤੇ ਜਾਤਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਿਆਸਤ ਇਹ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਛਾਣ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਤੋਂ ਉਰੇ-ਪਰ੍ਹੇ ਦੇਖੀਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪੇ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰੀ, ਭਾਈਚਾਰੇ, ਨਿਆਂ, ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਅਤੇ ਸਹਿ-ਹੋਂਦ ਆਧਾਰਿਤ ਸਾਂਝੇ ਇਨਸਾਨੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਰਾਹੀਂ ਮੁੜ-ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੀਏ। ਇਸ ਲਈ ਇਕ ਕੱਟੜ ਅੰਬੇਡਕਰਵਾਦੀ ਯਕੀਨਨ ਕਨ੍ਹੱਈਆ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬਸ ‘ਇਕ ਉੱਚੀ ਜਾਤ ਦੇ ਭੂਮੀਹਾਰ’ ਵਜੋਂ ਹੀ ਦੇਖਦਾ ਰਹੇਗਾ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਨੂੰ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੰਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਕ ਅਖੌਤੀ ‘ਦਲਿਤ’ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਦਰਮਿਆਨ ਅਜਿਹੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਵੀ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸਿਰਫ਼ ‘ਜਾਤ’ ਦੇਖਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੱਚ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਨਹੀਂ। ਖ਼ੈਰ, ਜਾਤ ਆਧਾਰਿਤ ਊਚ-ਨੀਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਕਾਇਮ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਕੰਮ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇਣਾ ਜਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਚੇਤਨਾ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਕਦੋਂ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਜਾਤ ਆਧਾਰਿਤ ਊਚ-ਨੀਚ ਨਾਲ ਜਾਤ ਦੇ ਤਰਕ ਰਾਹੀਂ ਨਾ ਤਾਂ ਲੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
          ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਝਿਜਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਹਾਲੀਆ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਸਾਡੇ ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨ ਆਗੂਆਂ - ਜਿਹੜੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੇ ਹਨ, ਸਿਆਸੀ ਫਿਲਾਸਫੀਆਂ ਵਿਚ ਮਾਹਿਰ ਹਨ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ ਨਾਲ ਗੜੁੱਚ ਹਨ - ਨੇ ਗ਼ੈਰਮਾਮੂਲੀ ਦਲੇਰੀ ਦਾ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਕੀਤੀ, ਆਪਣੀ ਵਿਰੋਧ ਤੇ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਜਿਹੀ ਸਿਆਸਤ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜਾਈ ਲੜੀ, ਜਿਹੜੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਫੁੱਟ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਨਫ਼ਰਤ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਫ਼ਿਰਕੂਕਰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜਦੀ ਹੈ। ਤਾਕਤਵਰ ਸਟੇਟ/ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸੰਵਾਦ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਚਰਿੱਤਰ, ਦੇਸ਼ਧਰੋਹ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਦੀ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਅਤੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡਰਾਵੇ ਤੇ ਧਮਕਾਵੇ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸਰਬ-ਸੱਤਾਵਾਦ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਾਲੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਰੋਹ ਤੋਂ ਥਿੜਕਾਉਣ ਵਿਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਨ੍ਹੱਈਆ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਜਿਗਨੇਸ਼ ਮੇਵਾਣੀ ਵਰਗੇ ਆਗੂ ਇਸੇ ਸਿਆਸੀ-ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਉਭਰੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੌਧਿਕ ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦੀ ਉਸ ਕਿਸਮ, ਜਿਹੜੀ ਅਸੀਂ ਆਮ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ, ਨਾਲੋਂ ਤਾਜ਼ਗੀ ਭਰਪੂਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵੱਖ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇੰਝ ਉਹ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਹੀ ਫੈਲਾਅ ਕਰਦੇ ਹਨ – ਜਿਹੜੀ ਭਾਵਨਾ ਜਾਤ/ਜਮਾਤ/ਲਿੰਗ ਆਧਾਰਤ ਊਚ-ਨੀਚ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਵੇਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਦੇਖਦੀ ਹੈ। ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ - ਗਾਂਧੀ, ਅੰਬੇਡਕਰ, ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ - ਨੇ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ।
         ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਲਾਲਸਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕ ਰਹਿਣਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣਾ ਤੇ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਸਰਬ-ਵਿਆਪੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ‘ਸਟਾਰ’ ਜਾਂ ‘ਸਿਲੈਬ੍ਰਿਟੀ’ (ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਸਤੀ) ਬਣਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਦੌਰਾਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਲਗਾਤਾਰ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਤੇ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਚ ਜਗਾਈ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਰਾਤੋ-ਰਾਤ ਸਿਤਾਰੇ ਬਣਨ ਤੇ ਸਫਲਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਨਾ ਢੁੱਕਣ ਦੇਣ। ਦੂਜਾ, ਭਾਰੀ ਲਾਲਸਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿਚ ਫਸਣ ਤੋਂ ਬਚੇ ਰਹਿਣਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ, ਇਸ ਨੇ ਤਾਂ ਸੰਤਾਂ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਖਿੱਚ ਵਿਚ ਫਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਦੇਖਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਨੌਜਵਾਨ ਇਸ ਅਹਿਮ ਅਜ਼ਮਾਇਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਜੇਤੂ ਹੋ ਕੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ।
* ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।

ਸਾਫ਼ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਅਤਿ ਦੀ ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ ਦੁਨੀਆ ਦਰਜਾਬੰਦੀ, ਵਰਗੀਕਰਨ, ਪੈਮਾਇਸ਼ ਅਤੇ ਮੁਕਾਮਬੰਦੀ ਦੇ ਅਮਲ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਇਹ ਅਜਿਹੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਤਿਰਸਕਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਾਪਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਇ ਇਹ ਹਰ ਚੀਜ਼- ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਹੋਵੇ, ਗਿਆਨ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਦੀ ਚਾਹਨਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਅੰਕਾਂ ਅਤੇ ਮਾਪਕਾਂ ਦੇ ਇਸ ਖ਼ਬਤ ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਖਸ਼ਿਆ। ਹੈਰਾਨ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਅਸੀਂ ਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਿਧਾਵਾਂ ਦੀ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾਵਾਂ, ਪ੍ਰਮਾਣ ਸੂਚਕ ਅੰਕਾਂ, ਇਨਾਮਾਂ ਤੇ ਸਨਮਾਨਾਂ ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਜਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਯੋਗਤਾ ਭਾਵ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਨਾਪਦੇ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੀ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਦੇ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੇ ਖਾਸ ਲੱਛਣਾਂ, ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ, ਅੰਤਰਵਿਰੋਧਾਂ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਵੁਕਅਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਰ ਚੀਜ਼ ਸਿਰਫ਼ ਅੰਕ ਵਜੋਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਕਸਾਰ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਮਾਪਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਹਿਸਾਬ ਦੀ ਜੈ ਜੈ ਕਾਰ, ਕਿਸੇ ਗਿਆਨਵਾਨ ਬਰਾਦਰੀ ਦੀ ਵੱਖਰੇ ਕੋਣ ਤੋਂ ਵੇਖਣ ਦੀ ਖਾਸੀਅਤ ਲੋਪ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ 2021 ਵਿਚ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਰੈਂਕਿੰਗ ਫਰੇਮਵਰਕ (ਐੱਨਆਈਆਰਐੱਫ) ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ਮੁਤਾਬਕ ਆਈਆਈਟੀ ਮਦਰਾਸ ਦਾ ਸਕੋਰ 86.76, ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ 63.10 ਹੈ। ਕੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਕੜਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਅਸਾਧਾਰਨ ਗੱਲ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ?
        ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਦੇ ਰੁਝਾਨ ਦੀ ਇਸ ਬੇਹੂਦਗੀ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਹੈ। ਕੀ ਕੋਈ ਇਹ ਆਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਾਲਟ ਵਿਟਮੈਨ ਦਾ ਗੁਣਾਂਕ 9.4 ਅਤੇ ਰਾਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦਾ ਗੁਣਾਂਕ 8.8 ਹੈ? ਕੀ ਇਸੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਤੇ ਜੈਵ-ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦੇ ਅਸਰ ਨੂੰ ਮਾਪਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਕੀ ਭਾਰਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਸਥਾ (ਆਈਆਈਐੱਸ) ਅਤੇ ਜੇਐੱਨਯੂ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਹੀ ਕਾਰਜ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ? ਤੇ ਜੇ ਪਲੇਸਮੈਂਟ ਏਜੰਸੀਆਂ ਆਰਟਸ ਜਾਂ ਹਿਊਮੈਨਟੀਜ਼ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਤਾਂ ਕੀ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸਿਖਿਆ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗਕਤਾ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਐਨਕ ਲਾ ਕੇ ਮਾਪੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ? ਜੇ ਕੋਈ ਅਧਿਆਪਕ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਭੱਲ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਇ ਤਨਦੇਹੀ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿੰਜਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਉਪਰੋਕਤ ਬੇਹੂਦਾ ਪੈਮਾਨਾ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗਕਤਾ ਨੂੰ ਮਾਪ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਆਓ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਦਿਖਾਈਏ, ਤੁਸੀਂ ਗਿਆਨ ਤੇ ਸੂਝ ਬੂਝ ਦੀ ਤਾਲੀਮ ਨੂੰ ਮਾਪ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਦੀ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਫਿਰ ਵੀ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਦਾ ਇਹ ਖ਼ਬਤ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਾਡੀ ਹਓਮੈ, ਜੰਗਬਾਜ਼ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਪੱਠੇ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਬ੍ਰੈਂਡਬਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਸਨਅਤ ਨੂੰ ਤਰੱਕੀ ਬਖਸ਼ਦਾ ਹੈ (ਤੇ ਕੋਈ ਇਮਾਨਦਾਰ ਅੰਦਰਲਾ ਜਾਣਕਾਰ ਇਹ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰੇਗਾ ਕਿ ਇੱਕਾ ਦੁੱਕਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਇਹ ਰੂਟੀਨ ਤੇ ਨੀਰਸ ਦੁਹਰਾਓ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ - ਬਿਲਕੁੱਲ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿਚ ਬਣਦੇ ਸਾਮਾਨ ਵਾਂਗ)। ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੈਤਿਕ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਤੇ ਗਿਆਨ ਤੇ ਸੂਝ ਬੂਝ ਦੇ ਤਲਬਗਾਰਾਂ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਆਦਰਸ਼ ਜਗ੍ਹਾ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ ਜਿੱਥੋਂ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਚਾਈ ਦੀ ਝਲਕ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੋਵੇ।
        ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਦੇ ਇਸ ਖ਼ਬਤ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਸਾਡੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼ ਅਸਲ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਤੋਂ ਅੱਖੀ ਮੀਟੀ ਬੈਠੇ ਹਾਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਉਹ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਐੱਨਆਈਆਰਐੱਫ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਚੰਗੇ ਅੰਕ ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਕੀ ਅਸੀਂ ਇਹ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਦਿਖਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਹਾਲੀਆ ਸਮਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਸਾਡੀਆਂ ਜਨਤਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਨੂੰ ਗਹਿਰੀ ਸੱਟ ਵੱਜੀ ਹੈ? ਜਾਮੀਆ ਮਿਲੀਆ ਇਸਲਾਮੀਆ, ਵਿਸ਼ਵ ਭਾਰਤੀ ਜਾਂ ਜੇਐੱਨਯੂ ਦੇ ਕੈਂਪਸ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਕੇ ਦੇਖੋ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਹਰ ਕੰਧ ਕੁਰਲਾ ਰਹੀ ਹੈ; ਤੁਹਾਨੂੰ ਗਹਿਰੀ ਪੀੜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਵੇਗੀ, ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਅਤੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਡਰ, ਭੈਅ ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਦਾ ਮਾਹੌਲ। ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਆਪਣੇ ਪੇਪਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਨਵੋਕੇਸ਼ਨ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਇਕ ਰੂਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਜਾਂ ਸਿੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਤਿਆਗਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਬਖ਼ਸ਼ਦੀ ਹੈ, ਸੱਚ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਬਹੁਲਤਾ ਦੀ ਜਾਚ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਰ ਵਿਹਾਰਕ, ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ ਮੁਕਤੀਦਾਤੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਪਿਆਰਦੀ ਹੈ। ਇੰਝ, ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਰੂਹ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੰਭਵ ਹੈ, ਅਕਾਦਮਿਕ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਨੂੰ ਇਹ ਹੁਕਮ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਹੋਵੇ ਕਿ ਭੂਤਰੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਤੇ ਇਸ ਤੇ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਨਹੀਂ ਉੱਠਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਸਿਆਸੀ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਸਹਿਮਤੀ ਨੂੰ ਅਪਰਾਧ ਕਰਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਸਾਡੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਅੰਦਰ ਹੁਣ ਹਰ ਥਾਈਂ ਪੁਲੀਸ ਬੈਰੀਕੇਡ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਪਰੋਕਤ ਹੁਕਮ ਦੀ ਤਾਮੀਲ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀਆਂ ਬਰਖ਼ਾਸਤਗੀਆਂ ਤੇ ਮੁਅੱਤਲੀਆਂ ਦਾ ਦੌਰ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਮਸਲਨ, ਐੱਨਆਈਆਰਐੱਫ ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ’ਤੇ ਜੇਐੱਨਯੂ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਸਿਰਮੌਰ ਦਰਜਾਬੰਦੀ ਵਾਲੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ੁਮਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਪਰ ਸਚਾਈ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਰੂਹ ਛਲਣੀ ਹੋਈ ਪਈ ਹੈ। ਕੀ ਇਸ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਦਾ ਕੋਈ ਪੈਮਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ?
       ਇਕ ਹੋਰ ਸੰਕਟ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰੋ ਜੋ ਨਵਉਦਾਰਵਾਦ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੰਡੀ ਸੇਧਤ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਦਾ ਸੰਦਮੂਲਕ ਤਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਬਸਤੀਕਰਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਇਹ ਸੋਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਪਾਦਕ ਅਤੇ ਲਾਹੇਵੰਦ ਬਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਯੁਵਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹੁਨਰ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਏ ਜਾਣ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਦਕਾ ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਸੰਭਾਵੀ ਕਰਿੰਦੇ ਬਣ ਸਕਣ ਜਿਹੋ ਜਿਹੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ, ਇਹ ਫਿਲਾਸਫੀ, ਧਰਮ ਵਿਦਿਆ, ਸੰਗੀਤ, ਭੌਤਿਕ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਗਣਿਤ, ਇਤਿਹਾਸ, ਸਾਹਿਤ ਜਾਂ ਰਚਨਾਕਾਰੀ ਕਲਾਵਾਂ ਜਿਹੀਆਂ ਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਬਹੁਭਾਂਤੀਆਂ ਤੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੀਆਂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਦੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਮਲੀਆਮੇਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਟੈਕਨੋ-ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਦੇ ‘ਉਪਯੋਗਤਾ’ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦਾ। ਦੂਜਾ, ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨੂੰ ਮਹਿਜ਼ ਹੁਨਰ ਸਿੱਖਣ ਨਾਲ ਰਲਗੱਡ ਕਰ ਕੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਭੁੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੰਝ ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਸੱਤਾ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਤੇ ਯਥਾਸਥਿਤੀ ਦੇ ਅਪਵਾਦਾਂ ਬਾਰੇ ਅੰਤਰਝਾਤ ਮਾਰਨਾ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਦਲ ਲੱਭਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੀ ਹੈ। ਅਫ਼ਸੋਸ, ਨਵਉਦਾਰਵਾਦੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਹੱਲੇ ਨੇ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਦੀ ਫਿਤਰਤ, ਸਾਡੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਤੇ ਖ਼ਾਸਕਰ ਫੈਂਸੀ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੇ ਸੰਸਥਾਨਾਂ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
        ਦੇਖੋ ਅਸੀਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਜੀਅ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਾ-ਬਰਾਬਰੀ ਭਰੀ ਦੁਨੀਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਪਾਸੇ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੈ- ਭਾਵੇਂ ਆਲਮੀ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਚੇਤਨਾ ਉੱਤੇ ਤਾਲਿਬਾਨ ਵਾਲੇ ਅਸਰ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ। ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਜੰਗ, ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ, ਪਰਮਾਣੂ ਕਿਰਨਾਂ ਦੇ ਰਿਸਾਓ ਅਤੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿਹਤ ਦੀਆਂ ਖਰਾਬੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ‘ਜੋਖ਼ਮ ਭਰਪੂਰ ਸਮਾਜ’ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੀ ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪੱਖੀ, ਸਰਬਸਾਂਝੇ, ਸਮਤਾਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸਾਰਥਕ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਕੀ ਐੱਨਆਈਆਰਐੱਫ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਚਿੰਤਨ ਮੰਥਨ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹਨ?
* ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।

ਹਰ ਮੌਤ ਚੇਤੇ ਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬੇਯਕੀਨੀ ਦੇ ਆਲਮ ਵਿਚ ਜੀਅ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤੇ ਇਸ ਬੇਮਿਸਾਲ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ, ਸਾਡੀ ਤਾਕਤ ਤੇ ਸ਼ਾਨੋ-ਸ਼ੌਕਤ ਜਾਂ ਪਦਾਰਥਕ ਭੰਡਾਰ ਤੇ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸਭ ਇਕ ਪਲ ਵਿਚ ਛਾਈਂ ਮਾਈਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਆਪਣੀ ਛਿਣਭੰਗਰਤਾ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਦਾ ਪਤਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਆਪਣਾ ਨਿੱਤਕਰਮ ਜਿਉਂ ਦਾ ਤਿਉਂ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ। ਅਸਲ ਵਿਚ, ਅਸੀਂ ਚੂਹਾ ਦੌੜ ਵਿਚ ਪਏ ਹੋਏ ਹਾਂ, ਤਕੜੇ ਦੇ ਬਚੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਮਨ ਵਿਚ ਧਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਹਓਮੈ ਨੂੰ ਪੱਠੇ ਪਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਪਾਲ਼ੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇੰਝ ਹੀ ਚਲਦੀ ਰਹਿਣੀ ਹੈ। ਉਂਝ, ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਹਸਤੀ ਆਪਣੇ ਕਰੀਅਰ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਅਚਨਚੇਤ ਫ਼ੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ‘ਖ਼ਬਰ’ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਯਕੀਨ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੰਨੀ ਸੋਭਾ, ਸੁਹੱਪਣ ਤੇ ਦੌਲਤ ਦਾ ਮਾਲਕ ਕੋਈ ਸਟਾਰ ਵੀ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਆਮ ਜਿਊੜਿਆਂ ਵਾਂਗ ਮਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
       ਸਿਧਾਰਥ ਸ਼ੁਕਲਾ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਫਿਲਮ ਸਟਾਰ ਹੋਵੋ ਜਾਂ ਅਰਬਪਤੀ, ਮੌਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਤੁਹਾਡੇ ਬੂਹੇ ‘ਤੇ ਦਸਤਕ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਬਿਨਾ ਸ਼ੱਕ, ਸਿਧਾਰਥ ਸ਼ੁਕਲਾ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਤੇ ਰਿਸ਼ਟ-ਪੁਸ਼ਟ ਸੀ, ਸੋਹਣਾ ਸੀ, ਸਕਰੀਨ ‘ਤੇ ਜਚਦਾ ਸੀ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ, ਉਸ ਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਮੌਤ ਦੇ ਚੁੰਗਲ ਤੋਂ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਬਾਰੇ ਬਣਾਈ ਧਾਰਨਾ ਤੇ ਰੁਟੀਨ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ : ਕੋਈ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਤੇ ਦਿਲਕਸ਼ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਵੇ ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਦੌਲਤਮੰਦ ਤੇ ਰਿਸ਼ਟ-ਪੁਸ਼ਟ ਹੋਵੇ- ਸਾਡੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਛਿਣਭੰਗਰਤਾ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਵਿਤਕਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ।
     ਅਸੀਂ ਸਿਧਾਰਥ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਾਂ, ਅਸੀਂ ਦੁਖੀ ਹਾਂ ਤੇ ਇਸ ਦੁੱਖ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਹੈ। ਕੋਈ ਅਜ਼ੀਜ਼ ਚਲਾ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਪਿਆਰਾ ਗੁਆਂਢੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਸਿਆਸੀ ਹਸਤੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਕਲਾਕਾਰ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਮਾਨਸਿਕ ਸਦਮੇ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਨੇੜਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸੋਗ ਸੁਨੇਹੇ ਭੇਜਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਮੂਲ ਸਵਾਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਲਈ ਮੌਤ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਸੋਝੀ ਨਾਲ ਜੀਣਾ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਜੀਅ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਕੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਪਲ ਨੂੰ ਸਾਰਥਕ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ? ਜਾਂ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਮੌਤ ਦੇ ਖਿਆਲ ਤੋਂ ਅੱਖਾਂ ਚੁਰਾਉਂਦੇ ਰਹਾਂਗੇ ਅਤੇ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਰਹਾਂਗੇ ਕਿ ਆਪਣੀ ਹਓਮੈ, ਲਾਲਸਾਵਾਂ, ਡਰ, ਹਿੰਸਾ ਤੇ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਨਾਲ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਜਿਊਂਦੇ ਹਾਂ, ਇਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ। ਅਖ਼ਬਾਰ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਚੈਨਲ ਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਜਲਦੀ ਹੀ ਸਿਧਾਰਥ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਦੇਣਗੇ, ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਵੀ ਦੇਰ ਸਵੇਰ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਕੰਮ-ਧੰਦਿਆਂ ਵਿਚ ਰੁਝ ਜਾਣਗੇ...।
      ਜੇ ਅਸੀਂ ਮੌਤ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕੀ ਸਾਡਾ ਨਿਰਾਸ਼ਾਵਾਦੀ, ਪਾਰਲੌਕਿਕ ਅਤੇ ਨਾਸ਼ਵਾਦੀ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ? ਜਾਂ ਫਿਰ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕੋਮਲ, ਮਲੂਕ ਤੇ ਸਾਰਥਕ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਸਮੱਰਥ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ? ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਆਪਣੀਆਂ ਪਦਾਰਥਕ ਕਾਮਯਾਬੀਆਂ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਆਪਣੀਆਂ ਹਓਂਵਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵਡਿਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇੰਝ ਜਿਊਂਦੇ ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਜੰਗ ਲੜ ਰਹੇ ਹੋਈਏ ਅਤੇ ਮੱਧਮ ਰਫ਼ਤਾਰ, ਠਰੰਮੇ ਤੇ ਠਹਿਰਾਅ ਦੇ ਖਿਆਲ ਨੂੰ ਤੁੱਛ ਗਿਣਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਦੌੜ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕਾਮਯਾਬ ਜਿਊੜਿਆਂ, ਅਰਬਪਤੀਆਂ, ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਤੇ ਫਿਲਮਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖ਼ੁਦਪ੍ਰਸਤ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਡਾ ਪਰਿਵਾਰ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਕੂਲ, ਅਸੀਂ ਲਗਾਤਾਰ ਲਾਲਸੀ, ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਮੁਖੀ ਬਣਨ ਦੀਆਂ ਨਸੀਹਤਾਂ ਦਿੰਦੇ ਤੇ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ। ਕੀ ਅਸੀਂ ਵਾਕਈ ਸਿ਼ੱਦਤ ਨਾਲ ਜਿਊਂਦੇ ਹਾਂ? ਜਾਂ ਫਿਰ ਇਸ ਚੂਹਾ ਦੌੜ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀ ਮਿੱਥ ਨੂੰ ਪਾਉਣ ਲਈ ਜੂਝਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਇਉਂ ਆਮ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਦਿਨ ਢਲੇ, ਕਿਸੇ ਨਦੀ ਕੰਢੇ, ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੀ ਸਰਸਰਾਹਟ ਵਿਚ ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਚੁਸਕੀਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਪਿਆਰੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਾਗਰ ਲੱਭਣ ਜਿਹੀਆਂ ਦੈਵੀ ਝਲਕਾਂ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਖੁੰਝ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ? ਕੀਂ ਅਸੀ ਗੁੱਸੇ ਤੇ ਤਣਾਅ, ਟੁੱਟੇ-ਭੱਜੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਤੇ ਦਵਾਈਆਂ ਸਹਾਰੇ ਦਿਨ ਕਟੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ, ਸ਼ਾਨੋ-ਸ਼ੌਕਤ ਤੇ ਦੌਲਤ ਗੁਆਚਣ ਦਾ ਡਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ? ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਮਰਜ਼ ਵਿਧਾਨ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗਿਣਦੇ ਹਾਂ!
        ਜੇ ਕਿਤੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਚੂਹਾ ਦੌੜ ਦੀ ਬੇਹੂਦਗੀ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਪਰਖਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਤੇ ਸੂਝ ਜੁਟਾ ਲਈਏ ਅਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਸਕੀਏ ਕਿ ਮੌਤ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਦੁਨਿਆਵੀ ਜਿੱਤਾਂ ਦਾ ਇਹ ਖ਼ਬਤ ਫਜ਼ੂਲ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀ ਕਰਨ ਜਾਂ ਨਾਸ਼ਵਾਨਤਾ ਦਾ ਦੰਭ ਪਾਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪੈਣੀ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਇ ਉਸ ਪਲ ਅਸੀਂ ਧਿਆਨਪੂਰਬਕ ਅਤੇ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਕਦਮ ਪੁੱਟਾਂਗੇ, ਕੋਈ ਵਰਕਾ ਪੜ੍ਹ ਸਕਾਂਗੇ, ਰਸੋਈ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਾਂਗੇ, ਕੋਈ ਸਾਜ਼ ਵਜਾ ਸਕਾਂਗੇ, ਤੇ ਉਹ ਪਲ ਅਨੰਤ ਤੇ ਦੈਵੀ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ, ਸ਼ਿੱਦਤ ਭਰੇ ਉਸ ਪਲ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ, ਨਰਤਕ ਨਾਚ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ, ਗਾਇਕ ਗੀਤ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ। ਐਸੀ ਕੋਈ ਮਿੱਥਕ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਭਲ਼ਕੇ ਅਮਰ ਬਣਾ ਦੇਵੇਗੀ। ਇਹ ਭਲ਼ਕ ਅਨਿਸ਼ਚਤ ਹੈ, ਕੋਈ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਪੇਸ਼ੀਨਗੋਈ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਪਲ ਹੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਤਰਜ਼-ਏ-ਅਮਲ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਆਨੰਦ ਦੇ ਨਾਲੋ-ਨਾਲ ਪਿਆਰ, ਨਿਮਰਤਾ ਤੇ ਰਚਨਾਤਮਿਕਤਾ ਦੇ ਗੁਣ ਭਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਅਮਰ ਸਿਤਾਰੇ ਨਹੀਂ, ਅਸੀਂ ਕੋਮਲ ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹਾਂ ਜੋ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਲਈ ਮਹਿਕ ਕੇ ਮੁਰਝਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਬੱਦਲ ਆਪਣਾ ਆਕਾਰ ਬਦਲਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਾਡੇ ਉਪਰ ਮੌਨਸੂਨ ਦੀ ਫੁਹਾਰ ਬਣ ਕੇ ਬਰਸਦੇ ਹਨ।
      ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਸੰਸਥਾਈ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਨਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਰਿਸ਼ਵਤ ਦੇਣ ਦੇ ਆਦੀ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਉੁਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਧੀ ਲਈ ਵਰ ਲੱਭਣ, ਪੁੱਤਰ ਲਈ ਵਧੀਆ ਨੌਕਰੀ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਨੇੜਲੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਦਾ ਬਲੱਡ ਸ਼ੂਗਰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਚਮਤਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਰਦਾਸਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਭਲਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਦਕਾ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਮਰੱਥਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰ ਸਕੀਏ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਮੌਤ ਦੀ ਕਲਾ ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਰੱਬ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤੇ ਐਸਾ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਕੱਲ੍ਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਵਾਂਗੇ। ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸੇ ਪਲ ਨੂੰ ਜਿਊਣਾ ਅਤੇ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਬੋਝ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਕੀ ਅਸੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਮੌਤ ਅਤੇ ਸਾਕਾਰ ਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰ ਦੇ ਰਲੇਵੇਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅਰਦਾਸਾਂ ਮੁੜ ਚਿਤਵ ਸਕਦੇ ਹਾਂ?
* ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ ।

ਕੌਣ ਮੁਨਕਰ ਹੋ ਸਕੇਗਾ ਕਿ ਪੜ੍ਹਨ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵੰਨਗੀਆਂ ਅਤੇ ਨਿਰੇ ਮੁਫ਼ਾਦਪ੍ਰਸਤ ਕਰੀਅਰ ਹਿੱਤਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਸਾਰੇ ਮਹਾਨ ਸਿੱਖਿਆਦਾਨੀ ਆਖਣਗੇ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਤਲਬ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਬਣਾਉਣਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਸਹੱਦੇ ਵਸੀਹ ਬਣਾਉਣਾ, ਪਿਆਰ ਤੇ ਸੇਵਾ ਦਾ ਇਖ਼ਲਾਕ ਸਿਖਾਉਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਮੀਰ, ਚੌਗਿਰਦੇ ਦੀ ਸੂਝ ਭਰੇ ਤੇ ਸਮਤਾਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਬਣਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੇ ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ‘ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ’ ਦਾ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਬਾਬਤ ਸਾਡੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਜਾਗਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਬਹੁਤ ਉਤਮ ਤੇ ਉਸਾਰੂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਗੜੁੱਚ ਕਰਨਾ, ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਦੇ ਲਾਇਕ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਬਹੁਵਾਦ ਤੇ ਵੰਨ-ਸਵੰਨਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਬਣ ਸਕਣ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਠੋਸ ਹਾਲਾਤ ਅੰਦਰ ਸਮਾਨਤਾ ਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰ ਸਕਣ।
        ਇਸ ਤਜਰਬੇ ਵਿਚ ਹਾਲਾਂਕਿ ਹਾਂ-ਪੱਖ ਛੁਪਿਆ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਚੌਕਸ ਰਹਿਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਫ਼ ਕਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਦਮਨ ਦੇ ਢਾਂਚਿਆਂ ’ਤੇ ਅੰਤਰਝਾਤ ਪਵਾਉਣ ਵਾਲੀ ਤੇ ਨੁਕਤਾਚੀਨ ਜਾਂ ਸਮਾਲੋਚਕ (critical) ਸਿੱਖਿਆ ਹੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਨੂੰ ਵਿਹੁਲੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਤੋਂ ਨਿਖੇੜਨ ਦੇ ਸਮੱਰਥ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ‘ਚ ਜੀਅ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਤੇ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦੇ ਚੌਤਰਫਾ ਚੀਕ-ਚਿਹਾੜੇ ਕਰ ਕੇ ਸਾਡੀ ਸਮੂਹਿਕ ਮਨੋਦਸ਼ਾ ਵਿਹੁਲੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਕਿਸੇ ਅੰਗੇ ਹੋਏ ‘ਦੁਸ਼ਮਣ’ ਖਿਲਾਫ਼ ਨਫ਼ਰਤ ਉਕਸਾਉਣ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਮਾਤਰ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਫਿਰ ਭਾਵੇਂ ਕ੍ਰਿਕਟ ਮੈਚ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ, ਫ਼ੌਜੀਕਰਨ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ, ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਹੂਬਲੀ ਹਮਲੇ ਦੀ ਕਾਵਾਂਰੌਲੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਇਮ ਦਰਜੇ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਉਣ ਦੀਆਂ ਚਾਰਾਜੋਈਆਂ ਹੋਣ - ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਜੰਗੀ ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ’ਚੋਂ ਸਾਫ਼ ਝਲਕਦੀ ਹੈ।
        ਉਂਝ, ਖਰੀ ਤੇ ਸਮੱਰਥ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭੜਕਾਊ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਤੇ ਤੇਵਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪਰਗਟ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੂਖਮ, ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਤੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਚਲਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਜ਼ਹੀਨ ਡਾਕਟਰ, ਕਰੁਨਾਮਈ ਅਧਿਆਪਕ, ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਸਮਾਜ ਸੇਵੀ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹੀ ਉਸ ਦੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦੀ ਕੋਈ ਵਰਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਜ਼ੋਰ ਜਬਰ ਦੀ ਮੁਖਲਾਫ਼ਤ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਗਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ, ਲਾਲਚੀ ਤੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣਕਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਸੱਚੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ‘ਸਾਰੇ ਜਹਾਂ ਸੇ ਅੱਛਾ’ ਟੇਪ ਰਿਕਾਰਡਰ ਵਾਂਗ ਤਰਾਨਾ ਗਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਦੂਰ ਅਜਿਹੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਜਾਗ ਲਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ ਉਦੋਂ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਾਰਪੋਰੇਟ, ਸਿਆਸਤਦਾਨ-ਅਪਰਾਧੀ ਗੱਠਜੋੜ ਦੀ ਲੁੱਟ, ਦੱਬੂ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਸ਼ੋਹਬੇ ਅੰਦਰ ਪਨਪ ਰਹੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਵਾਂਗੇ। ਇਹ ਸਮਾਲੋਚਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਹੀ ਕਮਾਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਯੁਵਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਕਾਰਕੁਨ, ਕਰਮੱਠ ਵਾਤਾਵਰਨਵਾਦੀ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਵਿਡ ਦੇ ਮਰੀਜਾਂ ਲਈ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਸਿਲੰਡਰ, ਦਵਾਈਆਂ ਤੇ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਬੈੱਡਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਵੈ-ਸੇਵੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦੀ ਚਿਣਗ ਨੂੰ ਦੇਖ ਸਕੇ। ਕੀ ਸਾਡੇ ਸਕੂਲ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇਣ ਦਾ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਜੇਰਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਣਗੇ?
         ਦੂਜਾ, ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਬਾਰੇ ਵੀ ਚੇਤਨ ਕਰਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੀਆਂ ਹੱਦਬੰਦੀਆਂ ਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਸੁੱਚੀ ਸ਼ੈਅ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਹੈ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੀ ਰੂਹਾਨੀ ਏਕਤਾ ਦੀ ਤਲਾਸ਼; ਇਹ ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦਰਮਿਆਨ ਪਾਏਦਾਰ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਹੈ, ਤੇ ਇਹ ਸਾਡੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਜਲਵਾਯੂ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਸੰਕਟ, ਤਬਾਹਕੁਨ ਜੰਗਾਂ, ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦ ਹਿੰਸਾ ਤੇ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਅਸਮਾਨਤਾ ਤੇ ਗ਼ੈਰਬਰਾਬਰੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਉਦਮ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਤੱਕ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਉਥਾਨ, ਮੁਕਾਮੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਾਡੇ ਸਮੂਹਿਕ ਹੋਣੀ ਤੱਕ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਬਲ਼ ਮਿਲ ਸਕੇ। ਤਦ ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਲਾਹੌਰ ਜਾਂ ਨੈਰੋਬੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੀ ਪੀੜ ਅਤੇ ਖਲੂਸ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕੇਗਾ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਮਾਨਵੀ ਭਾਵ ਦੇ ਦੁਆਰ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਣਗੇ। ਆਓ, ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਰ-ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੀ ਗਹਿਰੀ ਸੂਝ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੇ ਮੌਕੇ ਦੇਈਏ। ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਬ੍ਰਾਂਡਾਂ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਜਾਂ ਪਹਿਨਣ ਨਾਲ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਣਾ ਸਗੋਂ ਇਹ ਉਦੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਆਪਣੀਆਂ ਮਹਿਦੂਦ ਪਛਾਣਾਂ ਦੀਆਂ ਵਲਗਣਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਝਾਕਣ ਦੇ ਸਮੱਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਸਸ ਤੇ ਬੁੱਧ, ਰੂਮੀ ਤੇ ਕਬੀਰ, ਗਾਂਧੀ ਤੇ ਮੰਡੇਲਾ, ਟੈਗੋਰ ਤੇ ਵਿਟਮੈਨ ਦੀ ਏਕਤਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇੰਝ ਹੀ ਕੌਮੀ ਤਰਾਨੇ ਤੇ ਜੌਹਨ ਲੈਨਨ ਦੀ ਧੁਨ ‘ਇਮੈਜਨ’ ਨੂੰ ਇਕਸੁਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਪੱਕੇ ਪੈਰੀਂ ਆਲਮੀਅਤ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਤਿਆਰ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਾਂ?
       ਅਖੀਰਲੀ ਗੱਲ, ਕੋਈ ਵੀ ਪਾਕ-ਸਾਫ਼ ਕਦਰਾਂ-ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਸਮਾਜੀ ਵਿਹਾਰ, ਨਾਗਰਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਜਾਂ ਵਾਤਾਵਰਨੀ ਪਾਏਦਾਰੀ ਰੱਟਾ ਪਾਠ ਜ਼ਰੀਏ ਨਹੀਂ ਸਿਖਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਮਾਂ-ਸਾਰਨੀ ਮੁਤਾਬਕ ਰੋਜ਼ 45 ਮਿੰਟ ਦੇ ਪੀਰੀਅਡ ਨਾਲ ਨੱਥੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਤੌਰ ਅਧਿਆਪਕ ਸਾਨੂੰ ਅੰਤਰਝਾਤ ਦੇ ਕਠੋਰ ਅਭਿਆਸ ’ਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਗਹੁ ਨਾਲ ਤੱਕਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੋ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕੀ ਅਸੀਂ ਉਸ ’ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਅਮਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਸੋਚੋ, ਜਿਹੜਾ ਅਧਿਆਪਕ ਖ਼ੁਦ ਜਾਤੀਵਾਦੀ ਤੇ ਮਰਦ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਦੀ ਸੋਚ ਨਾਲ ਗ੍ਰਸਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਜਦੋਂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਪਾਠ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਹੋਵੇਗਾ? ਕਿਆਸ ਕਰੋ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਸੱਤਾ ਪੂਜਕ ਤੇ ਹੰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਦਾ ਜੋ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਅਨਪੜ੍ਹ ਤੇ ਗਰੀਬੜੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨਾਲ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਉਸ ਵਲੋਂ ਪੜ੍ਹਾਏ ਗਾਂਧੀ ਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ’ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਪਾ ਸਕਣਗੇ? ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਕੌਣ ਦੇਵੇਗਾ? ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਧਿਆਪਕ ਸਿਖਲਾਈ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਖਸਤਾ ਹੈ ਤੇ ਬੀਐੱਡ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਤਕਨੀਕੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਕੂਲ ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਨੂੰ ਨਾ ਕਦੇ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵੋਟਾਂ ਪਵਾਉਣ ਤੱਕ ਹਰ ਕੰਮ ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ’ਤੇ ਝਾਤ ਮਾਰਨ, ਮਹਾਨ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਨ, ਪਾਓਲੋ ਫ੍ਰੇਅਰ ਅਤੇ ਰਾਬਿੰਦਰਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਚ ਅਸੂਲਾਂ ਲਈ ਲੜਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਕੀਹਦੇ ਕੋਲ ਹੈ?
      ਇਹ ਨਕਾਰਵਾਦ ਨਹੀਂ, ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦੇ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਛੁਟਿਆਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਭਾਵੀ ਅੜਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਖ਼ਾਤਬ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
* ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੈ।