ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ, ਜਿਸ ਵਿਚ 1920ਵਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਹੰਤਾਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਾਇਆ, ਵਿਚ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸਾਕਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਘਟਨਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇਣ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦੀ ਉਹ ਗਾਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਮਿਲਣੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਰਹਿ ਕੇ ਅਕਹਿ ਜ਼ੁਲਮ ਝੱਲਣ ਵਾਲੇ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਸਿਦਕ, ਸਬਰ, ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਜੇਰੇ ਦੀ ਅਨੂਠੀ ਇਬਾਰਤ ਲਿਖੀ। ਇਸ ਜਥੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਜਥੇਦਾਰ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਧਾਰੋਵਾਲੀ ਨੇ ਕੀਤੀ। ਜਥੇਦਾਰ ਟਹਿਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਥੇ ਨੂੰ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਤਕ ਲਿਜਾਣ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।
1469 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਰਾਏ ਭੋਇ ਦੀ ਤਲਵੰਡੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮਹਿਤਾ ਕਲਿਆਣ ਦਾਸ ਪਟਵਾਰੀ ਵਜੋਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਗਭਰੇਟ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਇਸ ਨਗਰ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਬੇਬੇ ਨਾਨਕੀ ਕੋਲ ਉਸ ਦੇ ਸਹੁਰੇ ਪਿੰਡ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਲੋਧੀ ਚਲੇ ਗਏ। ਇੱਥੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਬਟਾਲੇ ਵਿਚ ਹੋਈ। ਉਹ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਤੋਂ ਹੀ ਉਦਾਸੀਆਂ ਲਈ ਨਿਕਲੇ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀਆਂ ਉਪਰੰਤ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਲਗਭਗ ਅਠਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਨਗਰ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨੀ ਕਰਦਿਆਂ ਬਤੀਤ ਕੀਤੇ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਸਨ   : ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਲੱਖਮੀ ਦਾਸ। ਸਾਧੂ ਬਿਰਤੀ ਵਾਲੇ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਘਰ ਤਿਆਗ ਗਏ, ਪਰ ਲੱਖਮੀ ਦਾਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਪਿੱਛੋਂ ਜਦ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਨੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਨੂੰ ਢਾਹ ਲਾਈ ਤਾਂ ਲੱਖਮੀ ਦਾਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਧਰਮ ਚੰਦ ਰਾਵੀ ਤੋਂ ਪਾਰ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਕੇ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ। ਗੱਲ ਕੀ, ਮਹਿਤਾ ਕਲਿਆਣ ਚੰਦ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਰਾਇ ਭੋਇ ਦੀ ਤਲਵੰਡੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਬੇਧਿਆਨਾ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਸੰਭਾਲ ਪਿਆ ਰਿਹਾ। ਭਾਵੇਂ ਲਗਭਗ ਦੋ ਸਦੀਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਦੀਵਾਨ ਕੌੜਾ ਮੱਲ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਅਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਬਾਰੇ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਦੇਖਭਾਲ ਉਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਗੁਰ ਅਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਉਂ ਲਾ ਕੇ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਉਦਾਸੀ ਸੰਤਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ। ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਉਦਾਸੀ ਮਹੰਤਾਂ ਦੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਦੇ ਚੜ੍ਹਾਵੇ ਉੱਤੇ ਰਹੀ, ਉਹ ਸੰਗਤ ਦੇ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰੇ ਨਾਲ ਚੱਲਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਜਦ ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਨਹਿਰੀ ਪਾਣੀ ਮਿਲਣ ਨਾਲ ਆਮਦਨ ਕਈ ਗੁਣਾ ਵਧ ਗਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਦੀ ਥਾਂ ਮਾਲ ਮਹਿਕਮੇ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰਤਾ ਗੰਢਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਨੇੜਤਾ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾਉਂਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਉਂ ਲੱਗੀ ਜ਼ਮੀਨ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਲਗਵਾ ਲਈ। ਖੁੱਲ੍ਹੀ-ਡੁੱਲ੍ਹੀ ਆਮਦਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਫੇਰ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਸੰਬੰਧੀ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੱਲ ਬੇਧਿਆਨੀ ਵਰਤਣ ਲੱਗੇ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਮਹੰਤ ਸਾਧੂ ਦਾਸ ਵੀ ਸਿੱਖੀ ਰਹਿਤ ਨੂੰ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਦੇ ਕੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੁਕਰਮ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ ਤਾਂ ਕਿਸ਼ਨ ਦਾਸ ਮਹੰਤ ਬਣਿਆ ਜੋ ਚਰਿੱਤਰਹੀਣਤਾ ਵਿਚ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਚਾਰ ਰੱਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਨੂੰ ਘਰ ਵਸਾ ਲਿਆ। ਆਪਣੇ ਭਤੀਜੇ ਦੇ ਵਿਆਹ ਮੌਕੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਚੌਗਿਰਦੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੰਜਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਚ ਕਰਵਾਏ। ਅਸਾਧ ਰੋਗ ਵਿਚ ਗ੍ਰਸਿਆ ਕਿਸ਼ਨ ਦਾਸ ਜਦ ਇਲਾਜ ਵਾਸਤੇ ਲਾਹੌਰ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੇ ਚੇਲੇ ਨਰੈਣ ਦਾਸ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਜੇਬ੍ਹ ਵਿਚੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਖਿਸਕਾ ਲਈਆਂ ਅਤੇ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਆ ਕੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।
        ਨਰੈਣ ਦਾਸ ਨੇ ਮਹੰਤ ਵਜੋਂ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਲਿਖਤੀ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਪਿਛਲੇ ਮਹੰਤ ਦੀਆਂ ਕਰਤੂਤਾਂ ਨਹੀਂ ਦੁਹਰਾਏਗਾ ਅਤੇ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਗ਼ਲਤੀ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਉਸ ਨੂੰ ਮਹੰਤੀ ਤੋਂ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਪਰ ਜਿਉਂ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰ ਜੰਮੇ ਉਸ ਨੇ ਅਸਲੀ ਰੰਗ ਦਿਖਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਬਦਚਲਨ ਔਰਤ ਨੂੰ ਘਰ ਵਸਾ ਲਿਆ ਜਿਸ ਦੇ ਪੇਟੋਂ ਦੋ ਲੜਕਿਆਂ ਅਤੇ ਦੋ ਲੜਕੀਆਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਘਰ - ਇਕ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਰਾਮ ਗਲੀ, ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ - ਖ਼ਰੀਦ ਲਏ। 1917 ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਮਹੰਤ ਵਾਂਗ ਹੀ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚ ਮੁਜਰਾ ਕਰਵਾਇਆ। ਮਹੰਤ ਦੀਆਂ ਕਰਤੂਤਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਕਰਿੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮੰਦਕਰਮਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਲਈ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਦੁਰਾਚਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਦੇ ਬਰਖਿਲਾਫ਼ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਰੌਲਾ ਪਿਆ, ਸਿੰਘ ਸਭਾਵਾਂ ਨੇ ਮਤੇ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਆਖਿਆ, ਪਰ ਸਭ ਯਤਨ ਨਿਹਫਲ ਰਹੇ। ਰੌਲਾ ਰੱਪਾ ਪਾਉਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਵੱਲ ਕੁਝ ਨਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਆਪ ਕੋਈ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗੀ। ਨਰੈਣ ਦਾਸ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਨਵੰਬਰ 1920 ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਪੁਰਬ ਮੌਕੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਦੇ ਇਕੱਠ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਂਦਿਆਂ ਅਕਾਲੀ ਇਸ ਅਵਸਰ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਣਗੇ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚਾਟੜਿਆਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਪੁਰਬ ਮੌਕੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕ੍ਰਿਪਾਨਧਾਰੀ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਰਿਸਰ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਨਤੀਜਨ ਜਦ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਧਾਰੋਵਾਲੀ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਝਗੜਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਹਾਜ਼ਰ ਪੁਲੀਸ ਕਰਮੀਆਂ ਨੇ ਵਿਚ ਪੈ ਕੇ ਮਾਮਲਾ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਵਾਇਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਸਿੱਖ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਮਹੰਤ ਪ੍ਰਤੀ ਰੋਹ ਅਤੇ ਘ੍ਰਿਣਾ ਭਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਜੁੜਦੀ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਦੇ ਮਹੰਤ ਨਰੈਣ ਦਾਸ ਦੇ ਦੁਰਾਚਾਰਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ। ਦਸੰਬਰ 1920 ਵਿਚ ਧਾਰੋਵਾਲੀ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੋਏ ਦੀਵਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਮਤਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਕੇ ਮਹੰਤ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਚਰਣ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਆਖਿਆ ਗਿਆ। ਮਹੰਤ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਿ ਸੀ, ਨਾਲ ਹੀ ਬਾਬਾ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਉਸ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸੋ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਧੜਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਉਦਾਸੀ ਮਹੰਤਾਂ ਦੀ ਇਕੱਤਰਤਾ ਬੁਲਾਈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਆਪਣੀ ਕਮੇਟੀ ਗਠਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਮਹੰਤ ਨਰੈਣ ਦਾਸ ਨੂੰ ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਮਾਣਕ ਦੇ ਮਹੰਤ ਬਸੰਤ ਦਾਸ ਨੂੰ ਸਕੱਤਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਖਰਚਾ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਸੱਠ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਮਹੰਤਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣੂੰ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ‘ਸੰਤ ਸੇਵਕ’ ਨਾਉਂ ਦਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ। ਮਹੰਤ ਨੇ ਅਕਾਲੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੰਭਾਲਣ ਬਾਰੇ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਯਤਨ ਨੂੰ ਹਿੰਸਕ ਵਿਰੋਧ ਨਾਲ ਮਾਤ ਦੇਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵੀ ਘੜ ਲਈ।
     ਜਦੋਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮਹੰਤ ਸਰਕਾਰੀ ਸ਼ਹਿ ਕਾਰਨ ਕਮੇਟੀ ਤੋਂ ਨਾਬਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ 24 ਜਨਵਰੀ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ 4, 5 ਅਤੇ 6 ਮਾਰਚ 1921 ਨੂੰ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਸਿੱਖ ਇਕੱਤਰਤਾ ਕਰਨ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਇਕ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਛਾਪ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ, ਸਿੱਖ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਮੋਹਤਬਰਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦੇਣ ਬਾਰੇ ਮਹੰਤ ਉੱਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣ। ਮਹੰਤ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਉਹ ਇਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਹਿੰਸਕ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵਿਚ ਜੁਟ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਸ ਨੇ ਗੱਲਬਾਤ ਨਾਲ ਮਾਮਲਾ ਨਿਬੇੜਨ ਲਈ ਜਥੇਦਾਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਰਾਹੀਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਬਣਾਇਆ। ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਚਾਲ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਕਮੇਟੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਜਦ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਲਈ ਸੱਦਿਆ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਬਹਾਨੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨੂੰ ਟਾਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਅਸਫ਼ਲ ਕਰਨ ਲਈ ਦੀ ਪੇਸ਼ਬੰਦੀ ਵਜੋਂ ਉਸ ਨੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਬਦਮਾਸ਼ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਲਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛਵੀਆਂ, ਗੰਡਾਸਿਆਂ, ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸਨਦਬੱਧ ਕਰ ਲਿਆ।
         ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਮਹੰਤ ਨਰੈਣ ਦਾਸ ਤਰਨਤਾਰਨ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਵਾਂਗ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨ ਬਹਾਨੇ ਸਿੱਖ ਮੁਖੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਸਮੂਹਿਕ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਵਿਉਂਤ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਣ ਉੱਤੇ ਭਾਈ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ, ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਧਾਰੋਵਾਲੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਨੇ 17 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਮਿਥੀ ਤਰੀਕ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਜਥਿਆਂ ਸਮੇਤ ਅਚਾਨਕ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਜਾ ਕੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲੈਣ। ਇਸ ਮੰਤਵ ਲਈ ਜਥੇਦਾਰ ਝੱਬਰ ਅਤੇ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜਥਿਆਂ ਨੇ 19 ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਰਾਤ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਚੰਦਰਕੋਟ ਵਿਖੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਲਾਹੌਰ ਅਕਾਲੀ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਸ. ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਸਮੁੰਦਰੀ, ਸ. ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਉਂਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਹੰਤ ਨਰੈਣ ਦਾਸ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਤਿਆਰੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਸ. ਸਰਦੂਲ ਸਿੰਘ ਕਵੀਸ਼ਰ, ਮਾਸਟਰ ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ ਲਾਇਲਪੁਰੀ, ਸ. ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਝਬਾਲ ਅਤੇ ਭਾਈ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਸਾਂਗਲਾ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਾਲ ਇਸ ਉੱਤੇ ਅਮਲ ਨਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਲੈ ਕੇ ਪਿਛਲੇ ਦੋਵਾਂ ਸਿੱਖ ਮੁਖੀਆਂ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਲਾਈ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਜਥੇਦਾਰ ਝੱਬਰ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ। ਉਕਤ ਦੋਵੇਂ ਆਗੂ ਤੁਰੰਤ ਜਥੇਦਾਰ ਝੱਬਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਚੱਲ ਪਏ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਅੱਠ ਵਜੇ ਤੱਕ ਜਥੇਦਾਰ ਝੱਬਰ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋਏ। ਉਪਰੰਤ ਭਾਈ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਸਾਂਗਲਾ ਸ. ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਨਕਾਣਾ ਸਹਿਬ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਚੰਦਰਕੋਟ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਉੱਥੇ ਪੁੱਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਜਥੇ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲਗਭਗ ਦੋ ਸੌ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਜਥਾ ਪੌਣੇ ਕੁ ਛੇ ਵਜੇ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇੜ ਭੱਠਿਆਂ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਈ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੱਤਰ ਲੈ ਕੇ ਇਕ ਘੋੜ ਸਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਭਾਈ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਤੀ ਮਨ ਵਿਚ ਸਤਿਕਾਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੱਤਰ ਦੀ ਲਿਖਤ ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਜਥੇ ਦੇ ਇਕ ਮੈਂਬਰ ਭਾਈ ਟਹਿਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਕੇ ਕਹਿਣ ਉੱਤੇ ਕਿ ਉਹ ਆਏ ਹਨ ਤਾਂ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚ ਨਤ ਮਸਤਕ ਹੋ ਕੇ ਮੁੜਣ, ਜਥੇ ਨੇ ਅੱਗੇ ਚਾਲੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ। ਸਰੋਵਰ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਜਥਾ ਛੇ ਕੁ ਵਜੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ। ਮਹੰਤ ਨੂੰ ਇਸ ਜਥੇ ਦੇ ਆਉਣ ਬਾਰੇ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਦੇ ਹਰ ਰਾਹ ਉੱਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਗੁੰਡੇ ਬਿਠਾ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਜਿਉਂ ਹੀ ਜਥਾ ‘ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ, ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ’ ਦੇ ਜੈਕਾਰੇ ਗੁੰਜਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋਂ ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ, ਸੋਚੀ ਸਮਝੀ ਯੋਜਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਬੂਹਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜਥਾ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਉਪਰੰਤ ਬੈਠ ਕੇ ਸ਼ਬਦ ਗਾਇਨ ਕਰ ਲੱਗਾ। ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਤਾਬਿਆ ਬੈਠ ਗਏ। ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਬੈਠੇ ਇੱਕਾ ਦੁੱਕਾ ਮਹੰਤ ਬਾਹਰ ਚਲੇ ਗਏ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਉੱਤੇ ਇਕਦਮ ਉੱਪਰੋਂ ਗੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਬੂਹਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਟਾਂ ਰੋੜਿਆਂ ਦੀ ਬਰਖਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿਚ 25 ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਕੁਝ ਗੋਲੀਆਂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੀੜ ਵਿਚ ਵੀ ਲੱਗੀਆਂ। ਬਹੁਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ‘ਚੌਖੰਡੀ’ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਅੰਦਰੋਂ ਕੁੰਡੀ ਲਾ ਲਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਪਰੋਂ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਗੱਲ ਕੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਰਿਸਰ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਦਿਸਿਆ ਉਸ ਉੱਤੇ ਜਾਨਲੇਵਾ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਗੋਲੀਆਂ ਚੱਲਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਕਸਬੇ ਵਿਚੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅੱਗੇ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਜੈਕਾਰੇ ਗੁੰਜਾਉਣ ਲੱਗੀ। ਮਹੰਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਮੁਕਾਇਆ। ਮਹੰਤ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਕਾਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵਰਜਣ ਲਈ ਆਏ ਭਾਈ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਹੰਤ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਮਹੰਤ ਨੇ ਚੌਖੰਡੀ ਦੇ ਨੇੜ ਲੱਕੜਾਂ ਦਾ ਢੇਰ ਲਗਵਾਇਆ ਅਤੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਕੇ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਜ਼ਖ਼ਮੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈਆਂ ਨੇ ਉੱਠਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਅੱਗ ਵਿਚ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਜਿਉਂ ਹੀ ਮਹੰਤ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਕਤਲੇਆਮ ਬਾਰੇ ਨਨਕਾਣਾ ਵਾਸੀ ਸ. ਉੱਤਮ ਸਿੰਘ ਕਾਰਖਾਨੇਦਾਰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਉਸ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਗਵਰਨਰ ਪੰਜਾਬ, ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਰ ਭੇਜ ਕੇ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਲਾਹੌਰ 12 ਵਜੇ ਆਇਆ ਪਰ ਕਲਮ-ਕੱਲਾ। ਡਵੀਯਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਡਿਪਟੀ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਜਨਰਲ ਪੁਲੀਸ ਰਾਤ ਨੂੰ 9 ਵਜੇ ਗੱਡੀ ਉੱਤੇ ਆਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ 100 ਬਰਤਾਨਵੀ ਅਤੇ ਏਨੇ ਹੀ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀ ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ। ਸਰਦਾਰ ਬਹਾਦਰ ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪੰਜ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਏਸੇ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚੇ। ਪੁਲੀਸ ਅਫ਼ਸਰ ਵੱਲੋਂ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਰਿਸਰ ਨੂੰ ਚਾਰਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਘੇਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੀ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਉੱਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਮਹੰਤ ਨਰੈਣ ਦਾਸ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ 28 ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਹਿਰਦੇਵੇਧਕ ਘਟਨਾ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਸ. ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ, ਸ. ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਆਗੂ 21 ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਸਵੇਰ ਪਹੁੰਚੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਰਿਸਰ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਭੈਅਭੀਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੇਖਿਆ। ਸਾਰਾ ਚੌਗਿਰਦਾ ਵੱਡੀ ਕਤਲਗਾਹ ਬਣਿਆ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਫਰਸ਼, ਜਿਸ ਦੇ ਉੱਤੋਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਧੂਹ ਕੇ ਅੱਗ ਵਿਚ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਉੱਤੇ ਲਹੂ ਦੀਆਂ ਪੇਪੜੀਆਂ ਜੰਮੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ; ਵਾਲਾਂ ਦੇ ਗੁੱਛੇ ਅਤੇ ਕੰਘੇ ਇਧਰ ਉਧਰ ਖਿੰਡੇ ਪਏ ਸਨ ਅਤੇ ਛੱਤ ਉੱਤੇ ਇੱਟਾਂ ਵੱਟਿਆਂ ਦੇ ਢੇਰ, ਰਫਲਾਂ ਵਿਚ ਚਲਾਈਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਖਾਲੀ ਡੱਬੇ, ਚੱਲੇ ਹੋਏ ਕਾਰਤੂਸ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀਆਂ ਖਾਲੀ ਬੋਤਲਾਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਮਹੰਤ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਕਮਰੇ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਢੇਰ ਮਸਾਲਾ ਮਿਲਿਆ।
         ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ, ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਹੋਏ ਇਸ ਸਾਕੇ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਜੰਗਲ ਦੀ ਅੱਗ ਵਾਂਗ ਫੈਲ ਗਈ। ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਓਂ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਵਹੀਰਾਂ ਘੱਤ ਕੇ ਨਨਕਾਣੇ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਈ। ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਜਥੇ ਤਾਂ ਅਨੇਕ ਆਏ, ਪਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਜੋ 2200 ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਜਥਾ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਉਸ ਜਥੇ ਦੇ ਹਰ ਮੈਂਬਰ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਟਕੂਆ, ਗੰਡਾਸਾ, ਸਫਾਜੰਗ ਆਦਿ ਸੀ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਡਾਂਗ ਹਰ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਸੀ। ਮਰਨ ਮਾਰਨ ਉੱਤੇ ਉਤਾਰੂ ਇਹ ਜਥਾ ਪੁਲੀਸ ਦਾ ਘੇਰਾ ਤੋੜ ਕੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਬਜ਼ਿਦ ਸੀ। ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਜਥੇਦਾਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਨੂੰ ਇਹ ਅੜੀ ਛੱਡਣ ਲਈ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਪ੍ਰੇਰਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਨਿਹਫਲ ਰਹੇ। ਅੰਤ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਜਥੇ ਦੀ ਮੰਗ ਅੱਗੇ ਝੁਕਦਿਆਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਾਸਤੇ ਕਮੇਟੀ ਗਠਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸ. ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ ਅਟਾਰੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਥਾਪਿਆ ਗਿਆ।
        ਗਿਆਨੀ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ, ਸਾਬਕਾ ਜਥੇਦਾਰ ਤਖਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ, ਅਨੰਦਪੁਰ, ਅਨੁਸਾਰ ‘ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਾਰੇ ਮਤਭੇਦ ਹੈ। ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਗਿਣਤੀ 120, 150 ਅਤੇ 200 ਤੱਕ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਸ. ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਪੜਤਾਲ ਕਰ ਕੇ 156 ਲਿਖੇ ਹਨ। ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਵਿਚ ਗਿਣਤੀ 126 ਅਤੇ 130 ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਜੋ ਸ਼ਹੀਦੀ ਜੀਵਨ (ਲੇਖਕ ਸ. ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਝਬਾਲੀਆ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਸ ਵਿਚ ਦੋ ਸੌ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਜਥਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ 86 ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਦੱਸੇ ਹਨ।’’ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਧਾਰੋਵਾਲੀ, ਬੁੰਡਾਲਾ ਚੱਕ ਨੰਬਰ 17 ਅਤੇ 64, ਨਜਾਮਪੁਰ ਦੇਵਾ ਸਿੰਘ, ਨਜਾਮਪੁਰ ਮੂਲਾ ਸਿੰਘ, ਧਨੂਆਣਾ ਚੱਕ ਨੰਬਰ 91 ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੀ ਸੀ।

ਸੰਪਰਕ : 9417049417

ਐਤੀਆਣਾ ਸ਼ਬਦ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ 1950ਵਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਥੋਪੇ ਖੁਸ਼ਹੈਸੀਅਤੀ ਟੈਕਸ ਵਿਰੁੱਧ ਲੱਗੇ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦਹਾਕਾ ਮਸਾਂ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੇ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਲਈ ਸੁਨਹਿਰੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਸੰਜੋਅ ਕੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਜੂਝਣ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਅਜੇ ਜਿਉਂਦੇ ਸਨ। ਜਨਤਾ ਵੀ ਆਗੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਨਾਂ ਵਿਚ ਵਿਖਾਈ ਸੁਨਹਿਰੀ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਲਲਚਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਪਰ ਦੇਸੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜੋ ਰੰਗ ਵਿਖਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਨੇ ਲੋਕਾਈ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਨਾ ਲਾਈ। ਇਸ ਮਾਰ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵੀ ਬਚਿਆ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਿਆ।
           ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਰੂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਪਾਣੀ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਭਾਖੜਾ ਡੈਮ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਉਲੀਕੀ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਕੰਮ ਪੱਛੜਦਾ ਗਿਆ। ਅੰਤ 17 ਨਵੰਬਰ 1955 ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪੰਡਤ ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਰਸਮੀ ਅਰੰਭ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੰਡਤ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਹੀ ਅਕਤੂਬਰ 1963 ਵਿਚ ਇਹ ਕੌਮ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਭਾਖੜਾ ਡੈਮ ਵਿਚ ਬਰਸਾਤੀ ਪਾਣੀ ਰੋਕ ਕੇ ਖੇਤੀ ਵਾਸਤੇ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਪਾਣੀ ਦੇਣਾ ਸੰਭਵ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ 1907 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬਾਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਨਵੀਆਂ ਆਬਾਦ ਹੋਈਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਅਤੇ ਮਾਝੇ ਵਿਚ ਬਾਰੀ ਦੁਆਬ ਨਹਿਰ ਰਾਹੀਂ ਖੇਤੀ ਲਈ ਵੱਧ ਪਾਣੀ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਏ ਜਾਣ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਆਰਥਿਕ ਹੁਲਾਰੇ ਵਿਚੋਂ ਹਿੱਸਾ ਵੰਡਾਉਣ ਦਾ ਲਾਲਚ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਉਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਖੜਾ ਡੈਮ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ। ਅਜੇ ਭਾਖੜਾ ਡੈਮ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਕੰਮਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਵਿਚੋਂ ਹਿੱਸਾ ਵੰਡਾਉਣ ਲਈ ‘ਖੁਸ਼ਹੈਸੀਅਤੀ ਟੈਕਸ’ ਲਾਉਣ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਲਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਸ ਟੈਕਸ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਡੈਮ ਉੱਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਖਰਚੇ ਵਿਚੋਂ 123 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਪੂਰਤੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੋਂ ਕਰਨਾ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਸਾਲ ਚੁੱਪ ਵੱਟੀ ਰੱਖਣ ਪਿੱਛੋਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਚੜ੍ਹਦੇ 1958 ਵਿਚ ਭਾਖੜੇ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ 49 ਲੱਖ ਏਕੜ ਭੂਮੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੋਂ ਉਗਰਾਹੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅਨੁਮਾਨਤ ਮਾਲੀਏ ਦੇ ਨੋਟਿਸ ਭੇਜਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ। ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਕਾਰਨ ਇਸ ਟੈਕਸ ਦੀ ਮਾਰ ਹੇਠ ਆਏ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਪਕ ਰੋਸ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨੀਂ ਕਿਸਾਨ ਵਰਗ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰ ਰਹੀ ਪੰਜਾਬ ਕਿਸਾਨ ਸਭਾ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਈ। ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਲਾਇਲਪੁਰੀ, ਹਰਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਸੁਰਜੀਤ, ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼, ਬਾਬਾ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਚੀਮਾ, ਬਾਬਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਿਲਗਾ, ਬਾਬਾ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ, ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਚਮਕ, ਹਰਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਭੱਠਲ, ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਕਨੇਡੀਅਨ, ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਟਪਿਆਲਾ, ਦੇਸ ਰਾਜ ਚੱਢਾ, ਵੀ.ਡੀ. ਚੋਪੜਾ, ਪਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਧਨੌਲਾ ਆਦਿ ਇਸ ਤਹਿਰੀਕ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਗੂ ਸਨ। ਕਿਸਾਨ ਸਭਾ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਖਰਚਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਗਰਾਹੇ ਜਾ ਰਹੇ ਨਹਿਰੀ ਮਾਮਲੇ ਅਤੇ ਸਰਚਾਰਜ ਰਾਹੀਂ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਜਦ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਿਸਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਇਸ ਦਲੀਲ ’ਤੇ ਕੰਨ ਨਾ ਧਰਿਆ ਤਾਂ ਸਭਾ ਨੇ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਉੱਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਕਿਸਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨੀਲੀਬਾਰ ਦੇ ਮੁਜ਼ਾਰਾ ਘੋਲ, ਹਰਸ਼ਾ ਛੀਨਾ ਦੇ ਮੋਰਚੇ, ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਮਾਮਲਾ ਵਧਾਏ ਜਾਣ ਦੇ ਮੋਰਚੇ, ਰਿਆਸਤ ਕਲਸੀਆ ਵਿਚ ਚੜਿੱਕ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਵਿਚ ਜਿੱਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਸਦਕਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਇਸ ਜਥੇਬੰਦੀ ਉੱਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕਿਸਾਨ ਸਭਾ ਵੱਲੋਂ ‘ਖੁਸ਼ਹੈਸੀਅਤੀ ਟੈਕਸ’ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੱਦੇ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਉਤਸ਼ਾਹਪੂਰਨ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਿਆ।
         1960ਵਿਆਂ ਵਿਚ ਰਾਜ ਭਰ ਵਿਚ ਥਾਂ ਥਾਂ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਅਤੇ ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ ਹੋਏ, ਜਨਤਕ ਵਫ਼ਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਿਲ ਕੇ ਅਤੇ ਦਸਤਖਤੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਚਲਾ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਰੋਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣੂੰ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। 11,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਟੈਕਸ ਨੋਟਿਸਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਜ਼ਾਤੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਵਾਏ। ਸਰਬ ਪਾਰਟੀ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਇਹ ਟੈਕਸ ਰੱਦ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਯਾਦ ਪੱਤਰ ਭੇਜੇ ਗਏ, ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਟੱਸ ਤੋਂ ਮੱਸ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਜਿਵੇਂ ਅੱਜ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਖੇਤੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਭਕਾਰੀ ਦੱਸਣ ਵਾਸਤੇ ਹਰ ਹੀਲਾ ਵਰਤ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਉਂ ਹੀ ਉਦੋਂ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸ. ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਕੈਰੋਂ ਟੈਕਸ ਦੀ ਵਾਜਬਤਾ ਦੱਸ ਕੇ ਇਸ ਦੀ ਉਗਰਾਹੀ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਦਮਗਜੇ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
          ਸਰਕਾਰ ਨੇ 4 ਜਨਵਰੀ 1959 ਨੂੰ ‘ਖੁਸ਼ ਹੈਸੀਅਤੀ ਟੈਕਸ’ ਪੇਸ਼ਗੀ ਉਗਰਾਹੁਣ ਲਈ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਜਾਰੀ ਕਰ ਕੇ ਬਲਦੀ ਉੱਤੇ ਤੇਲ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਕਿਸਾਨ ਸਭਾ ਨੇ 21 ਜਨਵਰੀ ਤੋਂ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਜਿਸ ਨੇ ਲੋਕ ਰੋਹ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪ੍ਰਚੰਡ ਕੀਤਾ। ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਲੋਕ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲੱਗੇ। ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਪਿੰਡ ਪਿੰਡ ਵਿਚੋਂ ਜਥੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦੇਣ ਲਈ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕਚਹਿਰੀਆਂ ਵਿਚ ਪੁੱਜਣ ਲੱਗੇ। ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਇਸ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਠੱਲ ਪਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਸਖ਼ਤੀ ਵਰਤੀ, ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ ਹੋਇਆ।
       ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਚ ਰਾਏਕੋਟ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਐਤੀਆਣੇ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਵੀ ਇਸ ਮੋਰਚੇ ਵਿਚ ਡਟੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਮੂਹਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਜਥਾ ਲੁਧਿਆਣੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕਰੇ ਅਤੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦੇਵੇ। ਨੌਂ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਸਵੈ-ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਇਸ ਜਥੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਨਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ। ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ 25 ਫਰਵਰੀ 1959 ਨੂੰ ਹਾਰ ਪਹਿਨਾ ਕੇ ਅਤੇ ਨਾਅਰਿਆਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਵਿਚ ਇਸ ਜਥੇ ਨੂੰ ਰਵਾਨਾ ਕੀਤਾ। ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਭਰੋਸਾ ਦੇ ਕੇ ਤੋਰਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਘਾਟ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਛੱਡ ਦੇਣ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੁਣ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਿਰ ਹੈ। ਨੌਂ ਮੈਂਬਰੀ ਇਸ ਜਥੇ ਨੇ ਦੁਪਹਿਰ
ਸਮੇਂ ਲੁਧਿਆਣੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਸਾਹਮਣੇ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਕੇ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਕੈਦ ਅਤੇ ਦੋ ਦੋ ਸੌ ਰੁਪਏ ਜੁਰਮਾਨੇ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ, ਜੁਰਮਾਨਾ ਨਾ ਭਰੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਹੋਰ 15 ਦਿਨ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਪੈਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਜਥੇ ਨੂੰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਭੋਗਣ ਵਾਸਤੇ ਨਾਭੇ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ।
        2 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਮਾਲ ਮਹਿਕਮੇ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਪੁਲੀਸ ਲੈ ਕੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਆਏ ਅਤੇ ਜੁਰਮਾਨੇ ਦੀ ਅਦਾਇਗੀ ਲਈ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ। ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਉਹ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਗਏ। 4 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਮਾਲ ਮਹਿਕਮੇ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਮੁੜ ਪਿੰਡ ਆਏ। ਇਸ ਦਿਨ ਪੁਲੀਸ ਕਰਮੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਖ਼ੁਦ ਥਾਣੇਦਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪੁਲੀਸ ਦਾ ਆਉਣਾ ਸੁਣ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ। ਪੁਲੀਸ ਦਲ ਵੱਲੋਂ ਜੁਰਮਾਨਾ ਅਦਾ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾਏ ਜਾਣ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਮੋਹਲਤ ਮੰਗੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਨਾਭਾ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਬੰਦ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹੀਆਂ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕਰਨਗੇ ਕਿ ਉਹ ਵਾਧੂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਭੁਗਤਣਗੇ ਜਾਂ ਜੁਰਮਾਨਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਪਰ ਥਾਣੇਦਾਰ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਜੁਰਮਾਨਾ ਉਗਰਾਹੁਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਨਤੀਜਨ ਤਕਰਾਰ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਪੁਲੀਸ ਧੱਕੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਾਅਰਬਾਜ਼ੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੇਵੱਸ ਪੁਲੀਸ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਇਸ ਸਾਰੀ ਘਟਨਾਵਲੀ ਤੋਂ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਲੁਧਿਆਣਾ ਨੂੰ ਵੀ ਜਾਣੂੰ ਕਰਵਾ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਬਾਰੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਬੈਠੇ ਵੱਡੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਸੂਚਿਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਰੂਪ ਮੰਨ ਕੇ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੋਵੇ ਕਿ ਐਤੀਆਣੇ ਨੂੰ ਝੁਕਾ ਲੈਣ ਵਿਚ ਹੀ ਮੋਰਚੇ ਨੂੰ ਅਸਫ਼ਲ ਕਰਨਾ ਛੁਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਅਗਲੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ।
        ਪੰਜ ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ ਕਿ ਮਹਿਕਮਾ ਮਾਲ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਵੱਡੀ ਧਾੜ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਐਤੀਆਣੇ ਵੱਲ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਇੰਚਾਰਜ ਡੀ.ਐੱਸ.ਪੀ. ਦੇ ਹੱਥ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਵੀ ਨਾਲ ਹੈ। ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਇਹ ਸੂਚਨਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੰਨੀਂ ਪਈ ਉਹ ਸੱਥ ਵਿਚ ਜੁੜਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ, ਇਕੱਠ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ। ਵੱਡੀ ਪੁਲੀਸ ਫੋਰਸ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਸ ਦਲ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਵੜਨ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਨਾ ਪਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਰੁਕ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੋਹਤਬਰਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਿਆ ਅਤੇ ਜੁਰਮਾਨੇ ਦੀ ਅਦਾਇਗੀ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਪਾਇਆ, ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਡਰਾਵੇ ਵੀ ਦਿੱਤੇ। ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਇਕੋ ਦਲੀਲ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਬੰਦ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਜੁਰਮਾਨਾ ਦੇਣ ਜਾਂ ਨਾ ਦੇਣ ਬਾਰੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਕੁਰਕੀ ਕਰਨ ਦੇ ਅੜੀਅਲ ਵਤੀਰੇ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਮੋਹਤਬਰ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ। ਉਹ ਅਜੇ ਸੱਥ ਵਿਚ ਜੁੜੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁਲੀਸ ਦੇ ਅੜੀਅਲ ਵਤੀਰੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਹੀ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਪਿੱਛੇ ਹੀ ਪੁਲੀਸ ਦਲ ਆ ਧਮਕਿਆ। ਲਾਠੀਆਂ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਪੁਲੀਸ ਕਰਮੀਆਂ ਕੋਲ ਸਨ, ਕੁਝ ਕੋਲ ਬੰਦੂਕਾਂ ਅਤੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲੇ ਵੀ ਸਨ। ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੱਥ ਖਾਲੀ ਕਰ ਕੇ ਘਰੋ ਘਰੀ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸੱਥ ਵਿਚ ਅਮਨ ਅਮਾਨ ਨਾਲ ਬੈਠੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਨਹੀਂ ਉੱਠਣਗੇ। ਜਦ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਸੱਥ ਖਾਲੀ ਕਰਨ ਲਈ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦਾ ਡਰਾਵਾ ਦੇਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਲੋਕ ਵੀ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ‘‘ਧੱਕੇਸ਼ਾਹੀ ਮੁਰਦਾਬਾਦ’’, ‘‘ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਮੁਰਦਾਬਾਦ’’, ‘‘ਕੈਰੋਂ ਸਰਕਾਰ ਮੁਰਦਾਬਾਦ’’ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਸਿਆਪਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਘਬਰਾਏ ਹੋਏ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਦੇ ਹੁਕਮ ਉੱਤੇ ਪੁਲੀਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲੇ ਸੁੱਟੇ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਗੱਭਰੂਆਂ ਨੇ ਇਹੋ ਗੋਲੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਪੁਲੀਸ ਵੱਲ ਵਗਾਹ ਮਾਰੇ। ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਧੂੰਆਧਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਡਾਂਗਾਂ ਵਰ੍ਹਾਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਨਾਅਰਿਆਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਸੁਣ ਕੇ ਘਰੀਂ ਬੈਠੇ ਲੋਕ ਵੀ ਸੱਥ ਵੱਲ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਪੁਲੀਸ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਪੁਲੀਸ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਉਣ ਲੱਗੀ। ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਮਰਦ ਔਰਤਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਗਏ ਅਤੇ ਪੁਲੀਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿਚ ਮਾਤਾ ਚੰਦ ਕੌਰ ਦੀ ਪੁੜਪੁੜੀ ਵਿਚ ਗੋਲੀ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਥਾਏਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਈ। ਮਾਈ ਬਚਨ ਕੌਰ ਨੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਦੀ ਤਾਬ ਨਾ ਝੱਲਦਿਆਂ ਕੁਝ ਦੇਰ ਪਿੱਛੋਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਜਾਮ ਪੀਤਾ। 12 ਜਣੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜ ਔਰਤਾਂ ਸਨ। ਐਤੀਆਣੇ ਦੇ ਇਸ ਸਾਕੇ ਤੋਂ ਇਕ ਹਫ਼ਤਾ ਪਿੱਛੋਂ ਪਿੰਡ ਨਰੜੂ ਵਿਚ ਪੁਲੀਸ ਗੋਲੀ ਨਾਲ ਇਕ ਔਰਤ ਅਤੇ ਚਾਰ ਮਰਦ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਾਕਿਆਂ ਨੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਇਕਦਮ ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਪੁਚਾ ਦਿੱਤਾ। ਫਲਸਰੂਪ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਦਰ ਮੁਕਾਮਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤਹਿਸੀਲ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ਲੱਗੀਆਂ, ਜੇਲਾਂ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਆਈ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਮੰਗ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦਿਆਂ ‘ਖੁਸ਼ਹੈਸੀਅਤੀ ਟੈਕਸ’ ਦੀ ਉਗਰਾਹੀ ਲਈ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਅਨੁਮਾਨਿਤ ਟੈਕਸ ਦੇ ਨੋਟਿਸ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਅਤੇ ਟੈਕਸ ਕਟੌਤੀ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ।
       ਅੱਜ ਵੀ ਕਿਸਾਨ ਕੁਝ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾਈ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸੂਬਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਾਹਰਾਹਾਂ ਉੱਤੇ ਕਈ ‘ਐਤੀਆਣੇ’ ਵਸ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਉਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਨਿਵੇਕਲੀਆਂ ਵੀ। ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਜਨਤਕ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਹੋਣਾ ਦੋਵਾਂ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਸਾ ਹੈ। ਬੀਬੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਓਦੋਂ ਵੀ ਵੀਰਾਂਗਣਾਂ ਵਾਲਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਅੱਗੇ ਆਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਮੋਰਚਾ ਸੰਭਾਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਿਛਲਾ ਅੰਦੋਲਨ ਪੰਜਾਬ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਸੀ, ਪਰ ਵਰਤਮਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕੈਨਵਸ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰ ਧਰਮ, ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਸਨ, ਅੱਜ ਸਾਰਾ ਮੁਲਕ ਭਾਈਵਾਲ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੋਰਚੇ ਦਾ ਹਰ ਕੇਂਦਰ ‘ਅਨੇਕਤਾ ਵਿਚ ਏਕਤਾ’ ਦਾ ਸਜੀਵ ਚਿਤਰ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਮੋਰਚੇ ਨੇ ਸੂਬਾਈ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਫ਼ਿਰਕੂ ਤਾਕਤਾਂ ਨੂੰ ਸੱਟ ਮਾਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਬਲ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਸੀ। ਵਰਤਮਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਇਹ ਕਾਰਜ ਕੌਮੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਅੰਦੋਲਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਪੁੰਜ ਆਗੂਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗਾ ਕੋਈ ਆਗੂ ਹੁਣ ਨਦਾਰਦ ਹੈ, ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਲੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਰਤਮਾਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਦੋਜਹਿਦ ਵਿਚੋਂ ਉੱਭਰੇ ਲੋਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਗੱਦੀ ਦੀ ਥਾਂ ਲੋਕ ਹਿਤ ਜਾਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਿਆਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਗ਼ਲਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਸਿਧਾਂਤ ‘ਕਿਰਤ ਕਰਨ, ਨਾਮ ਜਪਣ ਅਤੇ ਵੰਡ ਛਕਣ’ ਬਾਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਦਾ ਜਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਕਾਰਜ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਡੀਆਂ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰ ਸਕੀਆਂ।
         ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਭਵਿੱਖੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਅੰਦੋਲਨਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲਿੰਗ, ਉਮਰ, ਧਰਮ, ਇਲਾਕੇ, ਬੋਲੀ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਆਦਿ ਦੇ ਵਖਰੇਵੇਂ, ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਅਵਧੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸਹਿਜ ਵਤੀਰੇ ਆਦਿ ਜਿਹੇ ਨਿਵੇਕਲੇ ਲੱਛਣਾਂ ਕਾਰਨ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਵਿਦਰੋਹ (1358 ਈ.) ਅਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਵਿਦਰੋਹ (1381 ਈ.) ਵਾਂਗ ਵਿਸ਼ਵ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਬਣਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਉੱਠਣਗੇ, ਉੱਥੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈਣ ਵਾਸਤੇ ਯਕੀਨਨ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਚਰਚਾ ਛਿੜੇਗੀ।
_________________________________________________________________________
ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਨੰਦ ਨੇ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ☬☬☬☬☬☬:
ਖੁਸ਼-ਹੈਸੀਅਤੀ ਟੈਕਸ ਵਿਰੋਧੀ ਮੋਰਚਾ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਦੇਸ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮੋਰਚਾ ਆਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੋਰਚੇ ਦੌਰਾਨ ਜਲੰਧਰ, ਸੰਗਰੂਰ, ਬਠਿੰਡੇ ਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਅਸਹਿ ਤੇ ਅਕਹਿ ਜ਼ੁਲਮ ਢਾਹੇ ਗਏ। ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਧਾਲੀਵਾਲ ਵਿੱਚ, ਫਗਵਾੜੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਨਗਰ ਨਰੂੜ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਐਤੀਆਣੇ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀਆਂ ਚੱਲੀਆਂ ਅਤੇ ਥਾਂ-ਪੁਰ-ਥਾਂ ਕਿਸਾਨ ਜੱਥਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਹੋਏ। ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਸੂਰਮਾ ਤੇ ਦੋ ਕਿਸਾਨ ਬੀਬੀਆਂ ਐਤੀਆਣੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਚਾਰ ਕਿਸਾਨ ਸੰਗਰਾਮੀਏ ਤੇ ਇੱਕ ਮਾਈ ਨਰੂੜ ਵਿਖੇ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭੁੰਨ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਪੰਜ ਕਿਸਾਨ ਸਾਥੀ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਕਿਸਾਨ ਜਥਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਥਾਂ-ਪੁਰ-ਥਾਂ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਸ਼ੱਦਦ ਬਰਨਾਲੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਨਿੱਤ ਦਿਹਾੜੇ ਜਾਂਦੇ ਕਿਸਾਨ ਜਥਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। - ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਨੰਦ
ਕਿਸਾਨ ਮੋਰਚਾ ਓਦੋਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਤੇ ਪੈਪਸੂ ਵੀ, ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗਿਆਰਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਖੁਸ਼-ਹੈਸੀਅਤੀ ਟੈਕਸ ਦੇ ਬੋਝ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਸਨ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਵਰਗੇ ਇਸ ਟੈਕਸ ਦੀ ਮਾਰ ਹੇਠ ਨਾ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖੁਰਾਕ ਦਾ ਮੋਰਚਾ ਵੀ ਇਸ ਮੋਰਚੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਕੇ ਹੀ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਣਕ ਦੇ ਭਾਅ ਉਸ ਸਾਲ ਸਿਆਲ ਵਿੱਚ ਏਨੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਚੜ੍ਹੇ ਸਨ ਕਿ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕ ਆਟੇ ਤੋਂ ਆਤੁਰ ਹੋ ਉੱਠੇ ਸਨ। - ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਨੰਦ
____________________________________________________________________
          ਪੰਜ ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ ਕਿ ਮਹਿਕਮਾ ਮਾਲ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਵੱਡੀ ਧਾੜ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਐਤੀਆਣੇ ਵੱਲ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਇਹ ਸੂਚਨਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੰਨੀਂ ਪਈ ਉਹ ਸੱਥ ਵਿਚ ਜੁੜਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ, ਇਕੱਠ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ।
           ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਸੱਥ ਖਾਲੀ ਕਰਨ ਲਈ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦਾ ਡਰਾਵਾ ਦੇਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਲੋਕ ਵੀ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ‘‘ਧੱਕੇਸ਼ਾਹੀ ਮੁਰਦਾਬਾਦ’’, ‘‘ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਮੁਰਦਾਬਾਦ’’, ‘‘ਕੈਰੋਂ ਸਰਕਾਰ ਮੁਰਦਾਬਾਦ’’ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਸਿਆਪਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਘਬਰਾਏ ਹੋਏ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਦੇ ਹੁਕਮ ਉੱਤੇ ਪੁਲੀਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲੇ ਸੁੱਟੇ ਅਤੇ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਕੀਤਾ।
       ਨਾਅਰਿਆਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਸੁਣ ਕੇ ਘਰੀਂ ਬੈਠੇ ਲੋਕ ਵੀ ਸੱਥ ਵੱਲ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਪੁਲੀਸ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਪੁਲੀਸ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਉਣ ਲੱਗੀ। ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਮਰਦ ਔਰਤਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਗਏ ਅਤੇ ਪੁਲੀਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿਚ ਮਾਤਾ ਚੰਦ ਕੌਰ ਦੀ ਪੁੜਪੁੜੀ ਵਿਚ ਗੋਲੀ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਥਾਏਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਈ। ਮਾਈ ਬਚਨ ਕੌਰ ਨੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਦੀ ਤਾਬ ਨਾ ਝੱਲਦਿਆਂ ਕੁਝ ਦੇਰ ਪਿੱਛੋਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਜਾਮ ਪੀਤਾ।

ਮੁੱਢੋਂ-ਸੁੱਢੋਂ

      ਐਤੀਆਣਾ ਮੋਰਚੇ ਨੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ਗਹਿਰਾ ਅਸਰ ਪਾਇਆ। ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਨੇ ਇਸ ਮੋਰਚੇ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਕਹਾਣੀ ‘ਮੁੱਢੋਂ-ਸੁੱਢੋਂ’ ਲਿਖੀ। ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੁਝ ਇਉਂ ਹੈ:
ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ ਖ਼ਬਰ ਛਪੀ ਸੀ ਕਿ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਚਾਰ ਜੀਅ ਮਰੇ ਦੱਸਦੇ ਸਨ। ਕੁਝ ਫੱਟੜ ਹੋਏ। ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਬੁੱਢੀ ਜ਼ਨਾਨੀ ਵੀ ਸੀ। ਝਗੜਾ ਮਾਮਲੇ ਦੀ ਉਗਰਾਹੀ ਦਾ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਕਹਿੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਮਾਮਲਾ ਜਿਹੜਾ ਵਧਾ ਕੇ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਹੁਣੇ ਈ ਲੈਣਾ ਏ। ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਵਾਧੂ ਮਾਮਲਾ ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਮੰਨਦੇ। ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ ਛਪਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤਸੀਲਦਾਰ ਪੁਲੀਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮਾਮਲਾ ਉਗਰਾਹੁਣ ਪਿੰਡ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਧਾਵਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਆ ਪਏ। ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਤਸੀਲਦਾਰ ਦੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਨਵੀਂ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਸੀ।
           ਗੋਲੀ ਚੱਲਦੀ ਅੱਗੇ ਵੀ ਸੁਣੀ ਸੀ- ਜਲੂਸਾਂ ਉੱਤੇ, ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ, ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਸਾਂਝੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ। ਮਰੇ ਹੋਏ ਤੇ ਫੱਟੜ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲੀਸ ਚੁੱਕ ਕੇ ਹਸਪਤਾਲ ਲੈ ਜਾਂਦੀ। ਬਾਕੀ ਭੱਜ ਜਾਂਦੇ। ਥਾਂ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਗੱਲ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀ। ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਿਵਾਏ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਥਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਆਪਣਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ ਪਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਗੋਲੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਗਦੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਹਰ ਘਰ ਵਿਚ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ ਖ਼ਬਰ ਆਈ, ਉਸ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਛੁੱਟੀ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਪਿੰਡ ਹੋ ਆਵਾਂ। ਗੋਲੀ ਚੱਲਣ ਪਿੱਛੋਂ ਪਿੰਡ ਕਿਵੇਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਵੇਖ ਆਵਾਂ। ਦੋ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਇਹ ਕੋਈ ਬਹੁਤੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਇਕ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਬੱਸ ਬਦਲਣੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਨਵੀਂ ਬੱਸ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਖਲੋਤਾ ਸਾਂ ਕਿ ਤਸੀਲਦਾਰ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਉਹ ਮੇਰਾ ਵਾਕਿਫ਼ ਨਿਕਲਿਆ। ਉਸ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕੋਈ ਸੌ ਬੰਦੇ ਤੇ ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਆ ਪਏ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।

ਸੰਪਰਕ : 94170-49417