ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦਾਨਿਸ਼ਵਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਅੱਜ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਧਿਆਨ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਲਾਂਭੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਧੱਕਿਆ ਜਾਣਾ ਸਥਾਪਤੀ ਦੀ ਸੋਚੀ-ਸਮਝੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ-ਸਮਝ ਨੂੰ ਨਿਸੱਤੀ, ਕੁਰਾਹੇ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ, ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਬੇਗ਼ਾਨੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਹਿ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗ਼ਲਤ ਤੇ ਸਤਹੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਥਾਪਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਨਵੇਂ-ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਇਸ ਸੋਚ ਨੂੰ ਦੇਸ਼-ਧ੍ਰੋਹੀ ਤੇ ਟੁਕੜੇ ਟੁਕੜੇ ਗੈਂਗ ਦੀ ਸੋਚ ਕਹਿਣ ਤਕ ਗਏ ਹਨ।
     ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਤੇ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਵੱਖ ਵੱਖ ਮੁੱਦਿਆਂ ’ਤੇ ਲੋਕ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਤਿਹਾਸ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰਵਾਇਤਾਂ ’ਚੋਂ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਲੱਭਦੇ ਹੋਏ ਸਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਰੁਝਾਨਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ (ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀਆਂ ਤੇ ਉਦਾਰਵਾਦੀਆਂ) ਨੂੰ ਸੁਣਨ, ਪੜ੍ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਘਟ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
       ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਕਿਉਂ ਘਟੀ ਹੈ? ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਲੱਭਣ ਦਾ ਜ਼ੋਖ਼ਮ ਵੀ ਨਹੀਂ ਉਠਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਸਹੀ ਹਨ ਅਤੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਰਹੇ। ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਰਹੇ? ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀਆਂ ਅਤੇ ਉਦਾਰਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਤਰਕ ਲੋਕ-ਮਨ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਭਾਉਂਦੇ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਕਹਿ ਕੇ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਬੋਝ ਉਤਾਰ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਏਹੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਏਹੀ ਕਹਿਣਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤੇ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਅਦਾ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
     ਜਮਹੂਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਕਿਵੇਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਬਿਖਰਦੇ ਹਨ? ਇਸ ਦਾ ਉੱਤਰ 2020-21 ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ’ਚੋਂ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤਾਕਤ ਕਿਸਾਨ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਸਨ ਜੋ ਕਿਸਾਨ ਆਗੂਆਂ ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਸਦਕਾ ਬਣੀਆਂ ਸਨ। ਆਗੂਆਂ ਦੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਸੀ : ਬੁਨਿਆਦੀ ਜਮਹੂਰੀ ਖ਼ਾਸੇ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸਾਂਝ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਦੀ ਰਣਨੀਤਕ ਸਾਂਝ। ਖੇਤੀ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਮਕਸਦ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਰਦਾਰੀ ਕਾਇਮ ਕਰਨੀ ਸੀ। ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਚੇਤਨ ਹਿੱਸੇ ਨੇ ਇਸ ਖ਼ਤਰੇ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਰੁੱਧ ਘੋਲ ਵਿਚ ਨਿੱਤਰੀ। ਘੋਲ ਵਿਚੋਂ ਉੱਭਰੀ ਸਮਝ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੋਰ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜਿਆ ਤੇ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿਚ ਲੋਕ-ਅੰਦੋਲਨ ਬਣ ਗਿਆ। ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਨੇ ਇਸ ਵਿਚ ਵੇਗ ਤੇ ਜੋਸ਼ ਭਰਿਆ। ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਤੇ ਊਰਜਾ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਨੇ ਲੋਕ-ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਕਾਨੂੰਨ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਏ। ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਦੀ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਜਬਰ ਤੇ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਸਿੰਘੂ ਤੇ ਟਿੱਕਰੀ ਬੈਠੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਖਦੇੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇਗੀ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਖ਼ੂਨ-ਖ਼ਰਾਬਾ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਤੇ ਅਕਸ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਖ਼ੋਰਾ ਲਗਾਏਗਾ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨ-ਤਾਕਤ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ ਤੇ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਆਪਣੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਵੱਲ ਪਰਤ ਗਈ। ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਿਆਸੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਬਣਾਉਣ/ਬਣਨ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਅੰਦੋਲਨ ਦੁਆਰਾ ਊਰਜਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਨੇ ਰਵਾਇਤੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਕਾਂਗਰਸ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਨਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ।
       ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਦੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਕੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਇਸ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਕੀ ਘਾਟਾਂ ਹਨ ਕਿ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਦੇ ਕਾਇਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਜਦੋਂਕਿ ਦਾਅਵਾ ਇਹ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਹੈ। ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਤੇ ਨੀਮ-ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਾਰ ਵਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਘਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਤੇ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ?
      ਕੀ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਇਹ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤਰਕਸ਼ੀਲ, ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਤੇ ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਦਾਨਿਸ਼ਵਰ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤਾਂ ਅਤੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪ੍ਰਤੀ ਇਮਾਨਦਾਰ ਨਹੀਂ? ਇਹ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦਾਨਿਸ਼ਵਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮੱਧ ਵਰਗੀ ਅਤੇ ਉੱਚ ਮੱਧ ਵਰਗੀ ਸਥਾਨ ਹਾਸਲ ਹੈ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਇਹ ਦੂਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਕੁਝ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਸਮਝੌਤਾਵਾਦੀ ਸੁਰਾਂ ਤੇ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਗ਼ਲਤ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਦਾਨਿਸ਼ਵਰ ਲੋਕ-ਹਿੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਬੇਗ਼ਾਨੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਵਾਜ਼ ਤਾਂ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਆਵਾਜ਼ ਲੋਕਾਂ ਤਕ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦੀ ਅਤੇ ਜੇ ਪਹੁੰਚਦੀ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਲੋਕ-ਮਨ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੇ ਅਨਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਗੂੰਜ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਕੁਝ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਖ਼ਪਤਕਾਰੀ (Consumerist) ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਨਸਲਵਾਦੀ ਬੁਨਿਆਦਪ੍ਰਸਤੀ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ’ਤੇ ਗ਼ਲਬਾ ਪਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਮਿਹਨਤਕਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਕੋਲ ਮੀਡੀਆ ਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਸੰਦੇਸ਼ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧਰਮ, ਨਸਲ, ਜਾਤ ਆਦਿ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਧਰਮਾਂ, ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ, ਨਸਲਾਂ ਤੇ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਨੀ ਸਿਖਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
       ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਪਤ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਚਮਕ-ਦਮਕ ਵਿਚ ਮਗਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਚਮਕ-ਦਮਕ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਰਾਹੀਂ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਵਡਿਆ ਕੇ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਭਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਤੋਂ ਨਵਾਂ ਮੋਬਾਈਲ, ਕਾਰ, ਫਰਿੱਜ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਸਤਾਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ, ਉਹ (ਵਸਤਾਂ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੇਣਗੀਆਂ। ਲੋਕ ਵਸਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਵੀ ਹਨ, ਇਸ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗ਼ੈਰ-ਕੁਦਰਤੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਹਤਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਕੁਝ ਤਾਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਰਾਹੀਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮੀਡੀਆ ਤੇ ਗਿਆਨ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪੈਦਾ ਕਰ ਕੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਸਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹਨ।
       ਕੀ ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦਾਨਿਸ਼ਵਰ ਜਮਹੂਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਿਰਜਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਹਨ? ਇਹ ਦਲੀਲ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਮਹੂਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਉਦੋਂ ਹੀ ਸਿਰਜੇ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਫ਼ਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਵਿਚ ਗ੍ਰਸੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਮਹੂਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦਲੀਲ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਸਹੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਇਸ ਤੱਥ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਜਮਹੂਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਿਰਜਣ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਬਹੁਤ ਵਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
       ਲੋਕ ਮਨ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜਮਹੂਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਾਨਿਸ਼ਵਰਾਂ ਤੋਂ ਦਿਆਨਤਦਾਰੀ ਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉੱਚੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਖੋਜ, ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਪੜਚੋਲਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਤਹੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪ੍ਰਾਪੇਗੰਡਾ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਜਮਹੂਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਜਮਹੂਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਉੱਚ ਦਰਜੇ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਤੇ ਸਜੀਵ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਦੀ ਬਹਿਸ ਵਿਚ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾ ਤਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਬਣਤਰ ਦੇ ਆਧਾਰ (ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਰਿਸ਼ਤੇ ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚਲੇ ਸਬੰਧ ਆਉਂਦੇ ਹਨ) ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸਾਰ (ਸੁਪਰਸਟਰਕਚਰ - ਆਰਥਿਕ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਬਣਦੀ ਸਿਆਸੀ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਬਣਤਰ) ਦਾ ਹਿੱਸਾ। ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਆਦਿ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਦੌਰਾਂ ’ਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਤਰੰਗਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਮਰੱਥ ਜਮਹੂਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਵਿਰਸੇ ਦੀਆਂ ਰਮਜ਼ਾਂ ਤੇ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਮੋਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਕ ਮਿਆਰ ਤੋਂ ਪਰਾਈ, ਸਪਾਟ, ਫ਼ਤਵੇਬਾਜ਼ੀ ਤੇ ਨਾਅਰੇਮਈ ਭਾਸ਼ਾ ’ਚ ਲਿਖੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਜਮਹੂਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੀਆਂ।
       ਅਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਜਮਹੂਰੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਿਰਜਣਾ ਅਜਿਹੀ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹੀ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਦਾਨਿਸ਼ਵਰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਸਥਾਪਤੀ ਨਾਲ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖ਼ਿੱਤੇ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਨਾਲ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜੁੜਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦੇ ਹੋਣ। ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਦਾਨਿਸ਼ਵਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਪੜ੍ਹਤ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਜਿਸ ’ਚੋਂ ਉਹ ਅਜਿਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਿਰਜਣ ਜੋ ਲੋਕ-ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਕਦਮ ਨਾਲ ਕਦਮ ਮਿਲਾ ਕੇ ਚੱਲਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਾਣੀ ਬਣਨ। ਅਜਿਹੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਿਰਜਣ ਲਈ ਦਾਨਿਸ਼ਵਰਾਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ, ਸਿਰੜ ਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।

ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਮੰਨੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਗੈਬਰੀਅਲ ਗਾਰਸ਼ੀਆ ਮਾਰਕੁਏਜ਼ ਦੇ ਨਾਵਲ ‘ਇਕ ਸੌ ਸਾਲ ਦਾ ਇਕਲਾਪਾ (One Hundred Years of Solitude)’ ਦੇ 15ਵੇਂ ਚੈਪਟਰ ਵਿਚ ਮਾਕੰਡੋ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੜਤਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਤ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਗੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਜ਼ਦੂਰ ਇਕ ਥਾਂ ’ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ, ਸੂਬੇ ਦਾ ਹਾਕਮ ਉੱਥੇ ਆਏਗਾ ਤੇ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ (ਕੰਪਨੀ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ) ਵਿਚਕਾਰ ਸੁਲ੍ਹਾ ਕਰਾਏਗਾ। ਲੋਕ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹਾਕਮ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ’ਤੇ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਫਰਜ਼ੰਦ ਜੋਸ ਅਰਕਾਡੀਓ ਸੈਗੁੰਡੋ (ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੋਸ ਅਰਕਾਡੀਓ ਬੁਏਂਡੀਆ ਦਾ ਪੜਪੋਤਰਾ) ਤੇ ਮੈਕਸਿਕੋ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਕਰਨਲ ਬੋਰੈਂਜੋ ਗੈਵੀਲਾਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਉਹ ਮਜ਼ਦੂਰ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਆਗੂ ਹਨ। ਹਾਕਮ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਪਰ ਉੱਥੇ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਟੁਕੜੀ, ਜਿਸ ਕੋਲ ਮਸ਼ੀਨਗੰਨਾਂ ਹਨ, ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਲੈਫ਼ਟੀਨੈਂਟ ਫ਼ਰਮਾਨ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹੜਤਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ‘ਗੁੰਡਿਆਂ ਦਾ ਟੋਲਾ’ ਕਰਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਜਾਣ ਲਈ ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹਿੱਲਦੇ। ਫ਼ੌਜ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਲੋਥਾਂ ਨੂੰ 125 ਡੱਬਿਆਂ ਵਾਲੀ ਮਾਲ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਲੱਦ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵੱਲ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੋਸ ਅਰਕਾਡੀਓ ਸੈਗੁੰਡੋ, ਜੋ ਸਿਰ ’ਤੇ ਸੱਟ ਲੱਗਣ ਕਾਰਨ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਲਾਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਹੋਸ਼ ਆਉਣ ’ਤੇ ਉਹ ਗੱਡੀ ਤੋਂ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਮਾਕੰਡੋ ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਮੋਹਲੇਧਾਰ ਮੀਂਹ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਇਕ ਘਰ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਉਹ ਸਰੀਰ ਸੁਕਾਉਂਦਾ ਤੇ ਕੌਫੀ ਪੀਂਦਾ ਪੀਂਦਾ ਬੜਬੜਾਉਂਦਾ ਹੈ, ‘‘ਉਹ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਹੋਣਗੇ।’’ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਔਰਤ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ ‘‘ਕੌਣ?’’ ਉਹ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ‘‘ਮਰਨ ਵਾਲੇ, ਉਹ ਲੋਕ, ਜੋ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ।’’ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਔਰਤ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, ‘‘ਏਥੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਮਰਿਆ। ਤੇਰੇ ਕਰਨਲ ਦਾਦੇ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਬਾਅਦ ਮਾਕੰਡੋ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।’’ ਜੋਸ ਅਰਕਾਡੀਓ ਸੈਗੁੰਡੋ ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੋਂ ਵੀ ਇਹੀ ਜਵਾਬ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਗੱਡੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਤਾਂ ਰੇਡੀਓ ’ਤੇ ਐਲਾਨ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਪਰਤ ਗਏ ਸਨ।
ਲੇਖਕ ਇਸ ਥਾਂ ’ਤੇ ਇਕ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵਰਤਦਾ ਹੈ : ਮਾਕੰਡੋ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਮੀਂਹ ਪੈਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਧਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਈ ਮੌਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਲੋਕ ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਯਕੀਨ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੋਈ ਕਤਲੇਆਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਮੀਂਹ ਕਦੇ ਘਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਦੇ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚਾਰ ਸਾਲ ਗਿਆਰਾਂ ਮਹੀਨੇ ਦੋ ਦਿਨ ਮੀਂਹ ਪੈਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਮੌਤ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਲੇਖਕ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚੋਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭਾਉਂਦੀਆਂ, ਨੂੰ ਮਨਫ਼ੀ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਕਾਮਯਾਬ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਇਹ ਗਵਾਹੀ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਲੋਕ ਅਸਲੀਅਤ ਦੱਸਣ ਲਈ ਜਿਊਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਮੁੰਡਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਜੋਸ ਅਰਕਾਡੀਓ ਸੈਗੁੰਡੋ ਨੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸਾਹਮਣੇ ਜੁੜੇ ਇਕੱਠ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ’ਤੇ ਮੋਢਿਆਂ ’ਤੇ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਸੀ, ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਿਆਨਕ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।
      ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਜੋਸ ਸਰਗਾਮੋ ਦੇ ਨਾਵਲ ‘ਅੰਨ੍ਹਾਪਣ (Blindness)’ ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਆਮ ਲੋਕ, ਡਾਕਟਰ, ਪੁਲੀਸ, ਫ਼ੌਜ, ਹਾਕਮ ਸਭ। ਸਿਰਫ਼ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪਨਪੇ ਖੂੰਖਾਰ ਵਿਵਹਾਰ ਦੀ ਗਵਾਹ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਂ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖ਼ਿੱਤੇ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਣਾ ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ: ਕਿਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੰਨ੍ਹੇ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋਣਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਨਾਵਲ ਦਾ ਇਕ ਪਾਤਰ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿਆਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਖ਼ੁਦ ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਕਹਿਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਸਲੀਅਤ ਤੋਂ ਬੇਗ਼ਾਨੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਬੇਗ਼ਾਨਗੀ, ਜੋ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹਾਪਣ ਹੈ, ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।
      ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਬੇਗ਼ਾਨਗੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਵਰਤਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵਾਰ ਵਾਰ ਵਾਪਰਿਆ ਹੈ। ਮਿਲਾਨ ਕੁੰਦਰਾ ਦੇ ਨਾਵਲ ‘ਹਾਸਿਆਂ ਅਤੇ ਭੁੱਲਣ-ਭੁਲਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ (Book of Laughter and Forgetting)’ ਦੇ ਇਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿਚ ਚੈਕੋਸਲੋਵਾਕੀਆ ਵਿਚ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਆਈ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਆਗੂ, ਦੇਸ਼ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕਲੀਮੈਂਟ ਗੋਟਵਾਲਡ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰੀ ਵਲਾਦੀਮੀਰ ਕਲੀਮੈਂਟਸ ਇਕੱਠੇ ਬਾਲਕੋਨੀ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ, ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬਰਫ਼ ਪੈਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਕਲੀਮੈਂਟਸ ਆਪਣਾ ਟੋਪ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਗੋਟਵਾਲਡ (ਜਿਸ ਨੇ ਟੋਪ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਹੁੰਦਾ) ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਘਟਨਾ 21 ਫਰਵਰੀ 1948 ਦੀ ਹੈ, ਫੋਟੋ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਛਪਦੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਮਕਬੂਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਕਲੀਮੈਂਟਸ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ’ਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਮਸ਼ਹੂਰ ਫੋਟੋ ਤੋਂ ਵੀ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕੱਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਗੋਟਵਾਲਡ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਹੈ,  ਲੇਖਕ ਵਿਅੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਫੋਟੋ ਵਿਚ ਗੋਟਵਾਲਡ ਇਕੱਲਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਟੋਪ ਸਾਬਕਾ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰੀ ਕਲੀਮੈਂਟਸ ਦਾ ਹੈ। ਤਸਵੀਰ ’ਚੋਂ ਕਲੀਮੈਂਟਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਹੋਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਮਿਟਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਗੋਟਵਾਲਡ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ: ਮਨਜ਼ੂਰਸ਼ੁਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਮਨਜ਼ੂਰਸ਼ੁਦਾ ਇਤਿਹਾਸ। 1968 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਦੁਬਾਰਾ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਵਾਪਰਿਆ। 1968 ਵਿਚ ਚੈਕੋਸਲੋਵਾਕੀਆ ਵਿਚ ਜਮਹੂਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਉੱਠਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਪਰਾਗ ਬਸੰਤ’ (ਪਰਾਗ-ਚੈਕੋਸਲੋਵਾਕੀਆ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ) ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਅਤੇ ਵਾਰਸਾ ਪੈਕਟ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਫ਼ੌਜਾਂ ਭੇਜੀਆਂ। ਪਰਾਗ ਬਸੰਤ ਦੌਰਾਨ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਾਹਿਤ, ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਤੇ ਐਕਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਅਕੈਡਮੀ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀਨ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮਿਲਾਨ ਹਿਊਬਲ ’ਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਢੇ ਛੇ ਸਾਲ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕਈ ਹੋਰ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, ਕਲਾਕਾਰਾਂ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਭੁਗਤਣੀਆਂ ਪਈਆਂ।
       ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵਾਪਰਿਆ, ਨਾਜ਼ੀਆਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਰੀਅਨ ਨਸਲ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਬਣਾਈ ਮਿਸਲ/ਬਣਤਰ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਵਿਗਾੜਾਂ ਲਈ ਯਹੂਦੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੀ। ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਗਾੜੇ ਹੋਏ ਇਕਪਾਸੜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
      ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਧਿਰਾਂ ਲੋਕਾਈ ’ਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਦੇ ਸ਼ਖ਼ਸ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ’ਤੇ ਲੋਕਾਈ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹ ਇਤਿਹਾਸ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਉਹ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚੋਂ ਖਾਰਜ (Delete) ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਨਜ਼ੂਰਸ਼ੁਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਲਈ ‘ਸਬੂਤ’ ਲੱਭੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੱਥਾਂ ਤੇ ਸੱਚਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰ-ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਸਰਕਾਰਾਂ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਨਮਰਜ਼ੀ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਚੈਕੋਸਲੋਵਾਕੀਆ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਜਿਹੇ ਯਤਨਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੇ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਬਾਰੇ ਮਿਲਾਨ ਕੁੰਦਰਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ‘‘ਮੇਰੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੇ ਪਾਤਰ ਲੋਕ-ਮਨ ਵਿਚੋਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ/ਭੁਲਾਉਣ ਦੇ ਸੰਗਠਿਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਮਾਰੂਥਲ ’ਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।’’
       ਸੱਚ ਦੀ ਲੋਅ ਘਟਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸੱਚ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਖਾਰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਸਮੇਂ ਬਦਲਦੇ ਹਨ, ਦੱਬੀਆਂ-ਕੁਚਲੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਤੇ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਵਿਦਵਾਨ ਤੇ ਚਿੰਤਕ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਧੱਕੇ ਗਏ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਧਿਆਨ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਦੁੱਲਾ ਭੱਟੀ ਜਿਹੇ ਨਾਇਕ ਤੇ ਪੀਰੋ (19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਦਲਿਤ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ਼ਾਇਰਾ) ਜਿਹੀ ਨਾਇਕਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਏਦਾਂ ਹੀ ਹੋਇਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚਿਰ ਬਾਅਦ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਹੋਵਾਰਡ ਜ਼ਿਨ ਨੇ ‘ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਲੋਕ-ਇਤਿਹਾਸ’ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਤੇ ਨਸਲਵਾਦ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ-ਸਮੂਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾਇਕਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਰੂਗੁਏ ਦੇ ਏਦੂਆਰਦੋ ਗਾਲੇਆਨੋ ਨੇ ‘ਲਾਤੀਨੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀਆਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਰਗਾਂ (Open Veins of Latin America)’ ਲਿਖ ਕੇ ਲਾਤੀਨੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਅਵਾਮੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਲਾਤੀਨੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਹੋ ਰਹੀ ਲੁੱਟ ਤੇ ਜਬਰ ਨੂੰ ਚਿਤਰਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਸੱਤਾ ਦੇ ਆਤੰਕ ਵਿਚ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਹਾਕਮ ਧਿਰ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਤੇ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਵਜੋਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸੱਤਾਧਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਵਿਗਾੜੇ ਗਏ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।
       ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵੀ ਹੁਣ ਅਜਿਹਾ ਵਰਤਾਰਾ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁਸਲਿਮ ਸੁਲਤਾਨਾਂ, ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ, ਸਨਅਤੀ ਇਨਕਲਾਬ, ਅਜੋਕੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ/ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ, ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਤੇ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ ਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਚੈਪਟਰ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਦਾਰੇ ਐੱਨਸੀਈਆਰਟੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ’ਤੇ ਬੋਝ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ਪਰ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਚੈਪਟਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਪੈਰੇ ਉਡਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮਸੇਵਕ ਸੰਘ ’ਤੇ ਲੱਗੀ ਪਾਬੰਦੀ ਬਾਰੇ ਹਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਵਰਣ-ਆਸ਼ਰਮ ਅਤੇ ਜਾਤੀਵਾਦ ਬਾਰੇ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
    ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਹੈ ਪਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮਸਲਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਲੋਕ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਨ। ਮਿਲਾਨ ਕੁੰਦਰਾ ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਥਨ ਹੈ, ‘‘ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦੀ ਭੁੱਲਣ-ਭੁਲਾਉਣ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ (ਅਸਿਮ੍ਰਿਤੀ) ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਹੈ।’’ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਲੋਕ ਇਹ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਨ ਜਾਂ ਉਹ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਖੱਪਿਆਂ ਅਤੇ ਵਿਗਾੜਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਣਗੇ।

ਫਰੀਦਾ ਗਲੀਏ ਚਿਕੜੁ ਦੂਰਿ ਘਰੁ ਨਾਲਿ ਪਿਆਰੇ ਨੇਹੁ।।
ਚਲਾ ਤ ਭਿਜੈ ਕੰਬਲੀ ਰਹਾਂ ਤ ਤੁਟੈ ਨੇਹੁ।।
ਭਿਜਉ ਸਿਜਉ ਕੰਬਲੀ ਅਲਹ ਵਰਸਉ ਮੇਹੁ।।
ਜਾਇ ਮਿਲਾ ਤਿਨਾ ਸਜਣਾ ਤੁਟਉ ਨਾਹੀ ਨੇਹੁ।।
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਰਜ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦੀਆਂ ਉਪਰੋਕਤ ਸਤਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਚਿੰਤਨ-ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਪਰ ਟੁੱਟਵੇਂ ਭੱਜਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਜਿਵੇਂ ਨਾਥ ਯੋਗੀਆਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਬੰਦ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕਰਦੀ ਲੋਕਾਈ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭੋਇੰ, ਕਿਰਤ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਲੋਕ ਬੋਲਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ (ਲੋਕ ਬੋਲਾਂ) ਨੇ ਸਦੀਆਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕਿਵੇਂ ਤੈਅ ਕੀਤਾ, ਇਹ ਉਲੀਕਣਾ ਔਖਾ ਕਾਰਜ ਹੈ। ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਦੇ ਸਲੋਕ ਲਿਖਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਥਮ ਸ਼ਾਇਰ ਵਜੋਂ ਸਿਮਰਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਪਰੰਪਰਾ ਚਿੰਤਕ-ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿਚੋਂ ਉਗਮਦੀ ਚਿੰਤਨ-ਧਾਰਾ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਰ ਕਹਾਉਂਦਿਆਂ ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਇੰਝ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਨਾਨਕੁ ਸਾਇਰੁ ਏਵ ਕਹਤੁ ਹੈ ਸਚੇ ਪਰਵਦਗਾਰਾ।।’’ (ਰਾਗ ਧਨਾਸਰੀ)।
ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦੇ ਉਪਰੋਕਤ ਸਲੋਕ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਹੋਂਦ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਵਾਲ ‘ਹੋਵਣ-ਨਾ ਹੋਵਣ’ ਤੇ ‘ਕਰਨ-ਨਾ ਕਰਨ’ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਪਈਆਂ ਹਨ। ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਨੇ ਦਲੀਲਾਂ ਦੀ ਖਿੱਚੋਤਾਣ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਖਿੱਚੋਤਾਣ ਵਿਚ ਸਮਤੋਲ ਕਾਇਮ ਕਰਦਿਆਂ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਬਦ-ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਲੀਲਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਹੋਣ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸ਼ਰਤ ‘ਮਿਲਣ ਦੀ ਚਾਹਤ’ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚਲੇ ਦਵੰਦ ਦਾ ਅਨੂਪਮ ਨਜ਼ਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਤੁਕ ਪੜ੍ਹੀਏ ਤਾਂ ਮਨ ਵਿਚ ‘‘ਗਲੀਏ ਚਿਕੜੁ’’, ‘‘ਦੂਰਿ ਘਰੁ’’ ਅਤੇ ‘‘ਨਾਲਿ ਪਿਆਰੇ ਨੇਹੁ’’ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜ  ਉੱਭਰਦੇ ਹਨ : ਗਲੀ ਵਿਚ ਚਿੱਕੜ ਹੈ, ਘਰ ਦੂਰ ਹੈ, ਪਿਆਰੇ ਨਾਲ ਮੁਹੱਬਤ ਹੈ। ਅਗਲੀ ਸਤਰ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧੀ ਦਲੀਲਾਂ ਦੀ ਟੱਕਰ ਹੈ : ‘‘ਚਲਾ ਤ ਭਿਜੈ ਕੰਬਲੀ’’ ਅਤੇ ‘‘ਰਹਾਂ ਤ ਤੁਟੈ ਨੇਹੁ’’ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਜੇਤੂ ਹੋਣ ਦਾ ਨਾਦ ਫੁੱਟਦਾ ਹੈ ‘‘ਭਿਜਉ ਸਿਜਉ ਕੰਬਲੀ ਅਲਹ ਵਰਸਉ ਮੇਹੁ।। ਜਾਇ ਮਿਲਾ ਤਿਨਾ ਸਜਣਾ ਤੁਟਉ ਨਾਹੀ ਨੇਹੁ।।’’ ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, ‘‘ਭਿਜਿਉ’, ‘ਸਿਜਿਉ’, ‘ਵਰਸੋ’ ਵਾਲੀਆਂ ਵਾਜ ਦੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਦਲੀਲਾਂ ਦਾ ਜਾਦੂ ਭੰਨ ਛੱਡਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਦਰਲੇ ਉੱਦਮ ਦੇ ਡੱਕੇ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।’’ ਭਾਵ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਉੱਦਮੀ ਮਨ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰੱਬ ਨੇ ਮੀਂਹ ਵਰਸਾਉਣਾ ਹੈ, ਕੰਬਲੀ ਭਾਵੇਂ ਭਿਜ ਜਾਏ, ਸਿਜ ਜਾਏ (ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਿੱਜ ਜਾਏ) ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸੱਜਣ ਨੂੰ ਜਾ ਮਿਲਣਾ ਹੈ, ਪ੍ਰੇਮ (ਨੇਹੁ) ਨਹੀਂ ਤੋੜਨਾ। ਇਹ ਸਲੋਕ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹੋਣ-ਨਾ ਹੋਣ ਅਤੇ ਉੱਦਮ ਕਰਨ-ਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਖ਼ੁਦ ਸਿਰਜਕ ਹੋਣ (ਮੈਂ ਸੱਜਣ ਨੂੰ ਜਾ ਮਿਲਣਾ ਹੈ, ਪ੍ਰੇਮ ਨਹੀਂ ਤੋੜਨਾ) ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਉੱਦਮ ਦੀ ਬੁਲੰਦੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਪਣੀ ਹੋਣੀ ਬਾਰੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਖ਼ੁਦ ਕਰਨ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਚੱਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।
      ਸ਼ਾਇਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਕਰਾਮਾਤ ਹੈ ਪਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸੁਹਜਮਈ ਜੜ੍ਹਤ ਹੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਸ਼ਾਇਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਮਾਲ, ਜੁਗਤ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਨੁਭਵ, ਉਸ ਦੇ ਕੁਦਰਤ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ’ਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਚਿੰਤਨ ਤੇ ਸੋਚ ਦੇ ਹੋਰ ਕਈ ਪੱਖਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ। ਜੇ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਦੇ ਸਲੋਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀਆਂ ਦੁਚਿੱਤੀਆਂ, ਘੁੰਡੀਆਂ, ਗੰਢਾਂ, ਉੱਦਮ, ਵੈਰਾਗ, ਬੇਗਾਨਗੀ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਮਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਕਨਸੋਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਪ੍ਰੇਮ, ਬਿਰਹਾ, ਮਿਲਨ ਅਤੇ ਉੱਦਮ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀਆਂ ਵਿਲੱਖਣ ਧੁਰੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਹੋਣ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਉੱਸਰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਪ੍ਰੇਮ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ‘‘ਦਿਲਹੁ ਮੁਹਬਤਿ ਜਿੰਨ ਸੇਈ ਸਚਿਆ।। ਜਿਨ ਮਨਿ ਹੋਰੁ ਮੁਖਿ ਹੋਰੁ ਸਿ ਕਾਂਢੇ ਕਚਿਆ।।੧।। ਰਤੇ ਇਸਕ ਖੁਦਾਇ ਰੰਗਿ ਦੀਦਾਰ ਕੇ।। ਵਿਸਰਿਆ ਜਿਨ ਨਾਮੁ ਤੇ ਭੁਇ ਭਾਰੁ ਥੀਏ।।’’ ਭਾਵ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਰੱਬ ਲਈ ਮੁਹੱਬਤ ਹੈ, ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਦੀਦਾਰ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿਚ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਉਹੀ ਅਸਲ ਮਨੁੱਖ ਹਨ ਪਰ ਜਿਹੜੇ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰੇਮ ਤੋਂ ਬੇਗਾਨੇ ਹਨ, ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹਨ, ਉਹ ਕੱਚੇ ਹਨ, ਇਸ ਭੋਇੰ ’ਤੇ ਭਾਰ ਹਨ। ਕੇਂਦਰੀ ਨੁਕਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਰੱਬ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਪ੍ਰੇਮ/ ਮੁਹੱਬਤ/ ਇਸ਼ਕ ਨੇ ਸਿਰਜਣੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੇਮ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਿਉਂ ਹੈ : ਕਿਉਂਕਿ ਖ਼ਾਲਕ (ਪਰਮਾਤਮਾ) ਅਤੇ ਖ਼ਲਕ (ਖ਼ਲਕਤ/ ਲੋਕਾਈ) ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਵਿਚ ਵੱਸਦੇ ਹਨ। ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਦੇ ਇਕ ਸਲੋਕ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਭਾਵ ਨੂੰ ਇੰਝ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਹੈ, ‘‘ਫਰੀਦਾ ਖਾਲਕੁ ਖਲਕ ਮਹਿ ਖਲਕ ਵਸੈ ਰਬ ਮਾਹਿ।। ਮੰਦਾ ਕਿਸ ਨੋ ਆਖੀਐ ਜਾਂ ਤਿਸੁ ਬਿਨੁ ਕੋਈ ਨਾਹਿ।।’’ ਭਾਵ ਪਰਮਾਤਮਾ ਲੋਕਾਈ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਈ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿਚ ਵੱਸ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਦੂਜਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਸ ਜੀਵ ਨੂੰ ਭੈੜਾ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਸਲੋਕ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਕਬ ਫ਼ਰੀਦ ਵਰਤਿਆ ਹੈ।
      ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਇਕ-ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ, ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ, ਮਨੁੱਖੀ ਬਰਾਬਰੀ, ਨਿਮਰਤਾ, ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਾਨਵੀ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਇਸ ਮਹਾਨ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਏ ਸੰਵਾਦ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਸੰਵਾਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਆਹਮਣੇ-ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਈ ਗੱਲਬਾਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਅਰਥ ਇਹ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦੇ ਸਲੋਕਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਦੇ/ਚਿਤਵਦੇ ਹੋਏ ਕਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਉਠਾਏ ਗਏ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਅੰਤਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਲਿਖ਼ਤਾਂ ’ਚੋਂ ਵਿਦਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ‘‘ਬੇੜਾ ਬੰਧਿ ਨ ਸਕਿਓ ਬੰਧਨ ਕੀ ਵੇਲਾ।।’’ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਸੋਚ-ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ, ‘‘ਜਪ ਤਪ ਕਾ ਬੰਧੁ ਬੇੜੁਲਾ ਜਿਤੁ ਲੰਘਹਿ ਵਹੇਲਾ।।’’ (ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਵਿਚ ‘ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ-ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਮਹਾਂ-ਸੰਵਾਦ’ 9 ਮਈ ਅਤੇ 16 ਮਈ 2022 ਦੇਖੋ।)
      ਜਿੱਥੇ ਮਿਲਨ/ਮਿਲਾਪ/ਵਸਲ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਇਕ ਧੁਰੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਬਿਰਹਾ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਨੁਭਵ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰੀ-ਚਿੰਤਨ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਬਿਰਹਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਚਨ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਤੋਂ ਉਗਮਦਾ ਹੈ, ‘‘ਬਿਰਹਾ ਬਿਰਹਾ ਆਖੀਐ ਬਿਰਹਾ ਤੂ ਸੁਲਤਾਨੁ।। ਫਰੀਦਾ ਜਿਤੁ ਤਨਿ ਬਿਰਹੁ ਨ ਊਪਜੈ ਸੋ ਤਨੁ ਜਾਣੁ ਮਸਾਨੁ।।’’ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, ‘‘ਮੈ ਰੋਵੰਦੀ ਸਭੁ ਜਗੁ ਰੁਨਾ ਰੁੰਨੜੇ ਵਣਹੁ ਪੰਖੇਰੂ।। ਇਕੁ ਨ ਰੁਨਾ ਮੇਰੇ ਤਨ ਕਾ ਬਿਰਹਾ ਜਿਨਿ ਹਉ ਪਿਰਹੁ ਵਿਛੋੜੀ।।’’। ਬਿਰਹਾ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰ ਪਰਤਾਂ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ, (ਬਿਰਹੋਂ ਆ ਵੜਿਆ ਵਿਚ ਵਿਹੜੇ, ਰੋਜ਼ ਅਜ਼ਾਰ (ਦੁੱਖ) ਦੇਵੇ, ਤਨ ਘੇਰੇ), ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ (ਕਿਚਰਕੁ (ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ) ਬਾਲੀ ਮੈ ਅਕਲ ਦਾ ਦੀਵਾ/ਬਿਰਹੁ ਅੰਧਰੇੜੀ (ਹਨੇਰੀ) ਵਗੀ), ਸ਼ਾਹ ਹਬੀਬ (ਬਿਰਹ ਇਹ ਤਨ ਘੇਰਿਆ, ਰੱਤੀ ਰੱਤ ਨ ਤਨ ਤੇ ਬੇਰਿਆ), ਮੂਸਾ (ਭੜਕ ਉਠੀ ਤਨ ਅਗਨ ਬਿਰਹੁ ਦੀ, ਹੋਇ ਮਗਨ ਪ੍ਰੇਮ ਰਸ ਪੀਵਨ ਵੋ) ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦੇ ਕਲਾਮ ਵਿਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੰਧਾਂ ਦੀਆਂ ਪਾਂਧੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਜਿਹੇ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਹਨ।
       ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਕਤਾ, ਰਹੱਸਵਾਦ ਅਤੇ ਸੂਫ਼ੀਵਾਦ ਬਾਰੇ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਬਾਣੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕਤਾ, ਸੰਸਾਰਕਤਾ, ਮਨੁੱਖੀ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਅਤੇ ਬੰਦੇ ਦੇ ਸਰੀਰ ’ਤੇ ਵਾਪਰ ਰਹੀ ਹੋਣੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਬਾਣੀ ਆਪਣੇ ਬਿੰਬ ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਸੁੱਖਾਂ, ਦੁੱਖਾਂ, ਜਵਾਨੀ, ਬੁਢਾਪਾ, ਸੰਜੋਗ-ਵਿਜੋਗ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਜੀਵਨ ਸਫ਼ਰ ਪੂਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਬਿੰਬ ਚੁਣਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਿੰਬ ਕਿਸੇ ਰਹੱਸਮਈ ਧੁੰਦ ਵਿਚ ਗਵਾਚੇ ਹੋਏ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਨ, ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਵਿਚ ਥਿਰਤਾ/ਜੜ੍ਹਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਹਲਚਲ ਹੈ, ‘‘ਅਜੁ ਨ ਸੁਤੀ ਕੰਤ ਸਿਉ ਅੰਗੁ ਮੁੜੇ ਮੁੜਿ ਜਾਇ।। ਜਾਇ ਪੁਛਹੁ ਡੋਹਾਗਣੀ ਤੁਮ ਕਿਉ ਰੈਣਿ ਵਿਹਾਇ।।’’ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦੀ ਇਹ ਹਲਚਲ ਨਿਰੰਤਰ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ‘‘ਜੋਬਨ ਜਾਂਦੇ ਨਾ ਡਰਾਂ ਜੇ ਸਹ ਪ੍ਰੀਤਿ ਨ ਜਾਇ।। ਫਰੀਦਾ  ਜੋਬਨ ਪ੍ਰੀਤਿ ਬਿਨੁ ਸੁਕਿ ਗਏ ਕੁਮਲਾਇ।।’’ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਬਿੰਬ ਵਿਧਾਨ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੀ ਹਲਚਲ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕਤਾ ’ਚੋਂ ਉਦੈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
      ਫ਼ਰੀਦ ਬਾਣੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਕੀਲੀ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਲੋਕ ਮਨ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਕਈ ਦੋਹੜਿਆਂ ਤੇ ਚੌਬਰਗਿਆਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਨੇ ਫ਼ਰੀਦ ਉਪਨਾਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦੇ ਸਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਲਏ ਹਨ। ਤੇਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਖਵਾਜਾ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਤਕ ਫ਼ਰੀਦ ਸ਼ਬਦ ਦੀਆਂ ਕਈ ਤੰਦਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀਆਂ, ਉਲਝਦੀਆਂ ਤੇ ਉੱਭਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੀਆਂ ਮੁਹੰਮਦ ਬਖ਼ਸ਼ (1829-1906) ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦੀ ਦੇਣ ਨੂੰ ਏਦਾਂ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ:
ਸ਼ਾਇਰ ਬਹੁਤ ਪੰਜਾਬ ਜਿਮੀਂ1 ਦੇ, ਹੋਏ ਦਾਨਸ਼2 ਵਾਲੇ।
ਕਾਫ਼ੀ-ਬਾਰਾਂਮਾਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਹੜੇ ਬੈਂਤ ਉਜਾਲੇ3।
ਅੱਵਲ4 ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਸ਼ਕਰਗੰਜ5, ਆਰਫ ਅਹਿਲ ਵਲਾਯਤ6।
ਹਿਕ ਹਿਕ7 ਸੁਖ਼ਨ8 ਜ਼ਬਾਨ ਉਹਦੀ ਦਾ, ਰਾਹਬਰ9 ਕਰੇ ਹਦਾਇਤ10।
(1. ਜ਼ਮੀਨ 2. ਅਕਲ 3. ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਕਾਫ਼ੀਆਂ, ਦੋਹੜੇ, ਬੈਂਤ, ਬਾਰਾਂਮਾਹ ਆਦਿ ਬਹੁਤ ਉੱਜਲੇ ਹਨ 4. ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 5. ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦਾ ਹੋਰ ਨਾਮ 6. ਆਰਫ਼ ਅਹਿਲ: ਪਹਿਲੇ ਗਿਆਨੀ  ਵਲਾਯਤ: ਆਬਾਦ ਖ਼ਿੱਤਾ ਭਾਵ ਪੰਜਾਬ, ਇਕ ਹੋਰ ਅਰਥ ਵਲੀਆਂ ਦੀ ਭੂਮੀ ਹੈ 7. ਇਕ ਇਕ 8. ਬੋਲ 9. ਰਹਿਬਰ/ਆਗੂ 10. ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼)
     ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਦਾ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਚੱਲ ਚਲਾਈ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਮਹਾਂਕਥਨ ਹੈ, ‘‘ਜਿਮੀ ਪੁਛੈ ਅਸਮਾਨ ਫਰੀਦਾ ਖੇਵਟ ਕਿੰਨਿ ਗਏ।। ਜਾਲਣ ਗੋਰਾਂ ਨਾਲਿ ਉਲਾਮੇ ਜੀਅ ਸਹੇ।। (ਭਾਵ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਅਸਮਾਨ ਗਵਾਹ ਹਨ ਕਿ ਬੇਅੰਤ ਉਹ ਬੰਦੇ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਔਖ ਸੌਖ/ਉਲ੍ਹਾਮੇ ਜਿੰਦ ਸਹਾਰਦੀ ਹੈ।)’’ ਇਸ ਵਰ੍ਹੇ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ 850ਵਾਂ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜਾ ਮਨਾਵਾਂਗੇ, ਉਸ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਲੜਨ ਵਾਸਤੇ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਬੋਲ ਦਿੱਤੇ, ‘‘ਕੂਕ ਫਰੀਦਾ ਕੂਕ ਤੂੰ ਜਿਵੇ ਰਾਖਾ ਜਵਾਰ।। ਜਬ ਲਗ ਟਾਂਡਾ ਨਾ ਗਿਰੇ ਤਬ ਲਗੁ ਕੂਕ ਪੁਕਾਰ।।’’
(ਧੰਨਵਾਦ : ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ, ਪਵਨ ਟਿੱਬਾ)

ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਨੂੰ ਸਰਬਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਸਿੱਧ ਕਰ ਕੇ ਸੱਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਭਾਰੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਫ਼ਿਰਕਾ ਇਕਸਾਰ ਤੇ ਇਕੋ ਜਿਹੀ ਸੋਚਣ ਵਾਲਾ ਲੋਕ-ਸਮੂਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕ-ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਇਕਸਾਰ ਰੰਗਤ ਵਿਚ ਰੰਗਣ ਲਈ ਚਤੁਰ ਸਿਆਸਤ ‘ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ’ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਅਹਿਮਦੀਆ ਤੇ ਸ਼ੀਆ ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ, ਯਹੂਦੀਆਂ ਤੇ ਇਸਾਈਆਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਵਿਚ ਤਾਮਿਲਾਂ (ਹਿੰਦੂ), ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੇ ਇਸਾਈਆਂ ਨੂੰ ਬੋਧੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਿਆਂਮਾਰ ਵਿਚ ਰੋਹਿੰਗੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬੋਧੀ ਧਰਮ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਵਰਤਾਰਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ ਅਤੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਆਗੂ ਤੇ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੇ ਇਸਾਈਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਨੂੰ ਪੀੜਤ ਧਿਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਹਕੀਕਤ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
     ਅਜਿਹੇ ਵਰਤਾਰੇ ਸਿਰਫ਼ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਥਾਂ ਥਾਂ ਤੇ ਹਰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਾਪਰਦੇ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਗੋਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਡੋਨਲਡ ਟਰੰਪ ਜਿਹੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਪਰਵਾਸੀਆਂ, ਲਾਤੀਨੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿਆਹਫ਼ਾਮ (ਕਾਲੇ) ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਨਸਲਵਾਦ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ, ਏਸ਼ੀਆ ਤੇ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿਚ ਸਿਆਹਫ਼ਾਮ ਲੋਕਾਂ ’ਤੇ ਵੱਡੇ ਕਹਿਰ ਢਾਏ ਹਨ। ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੇ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਵਰਤਾਰੇ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਵਾਪਰੇ ਜਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਅਰਮੀਨੀਅਨ ਤੇ ਯਹੂਦੀ ਬਣੇ। ਅਜਿਹੇ ਰੁਝਾਨਾਂ ਵਿਚ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
     ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚੋਂ ਉਗਮਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਮ ਕਰਕੇ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਧਾਰਮਿਕ ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ ਵਿਚ ਇਹ ਡਰ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਗੁੰਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਧਾਰਮਿਕ ਬੁਨਿਆਦਪ੍ਰਸਤੀ (fundamentalism) ਵਧਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ ਧਰਮ ਦੀ ਉਸ ਪਛਾਣ/ਰੰਗਤ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਹ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧਰਮ ਸਰਬਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਧਰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਸਾਹਮਣੇ ਤੁੱਛ ਹਨ। ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਪਨਪੀ ਜਮਹੂਰੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵੱਖ ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਨਿਭਾਈ ਹੈ ਪਰ ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ, ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੇ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੱਤਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਹੁਣ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ।
      ਚਤੁਰ ਸਿਆਸਤ ਲੋਕ-ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ-ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਇਕਸਾਰ ਰੰਗਤ ਵਿਚ ਰੰਗਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਗਿਣਤੀਵਾਦ (ਬਹੁਗਿਣਤੀ/ਅਕਸਰੀਅਤ ਫ਼ਿਰਕੇ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਰਬਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਮੰਨਣਾ) ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਿਰਫ਼ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਧਰਮ, ਜੀਵਨ-ਜਾਚ, ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ, ਹੱਕਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਸਗੋਂ ਇਹ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ (ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ) ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ। ਇਸ ਮੰਗ ਵਿਚ ਇਹ ਵੀ ਨਿਹਿਤ/ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਦੁਜੈਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ ਹੋਣ ਦੀ ਹੀਣ-ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਨਾਗਰਿਕ ਹੱਕਾਂ ਤੋਂ ਮਹਿਰੂਮ ਕਰਨ ਦਾ ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਸੀਮਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਵੀ (ਜਿਵੇਂ ਮਿਆਂਮਾਰ ਵਿਚ ਰੋਹਿੰਗੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਅਹਿਮਦੀਆ ਫ਼ਿਰਕੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ)। ਇੱਥੇ ਇਹ ਵੀ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਿਰਜਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਧਾਰਮਿਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਗੋਂ ਉਹ ਸਿਆਸੀ ਲਾਹੇ ਲਈ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਭੜਕਾਉਂਦੇ ਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ਹਨ।
       ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਸੰਵਿਧਾਨਾਂ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਧੱਕਦੇ ਹਨ। ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਵਰਤੋਂ ਰਾਹੀਂ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ’ਤੇ ਬੁਲਡੋਜ਼ਰ ਚਲਾਉਣਾ)। ਮਿਆਂਮਾਰ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਰੋਹਿੰਗੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਤੋਂ ਮਹਿਰੂਮ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਵਤਨੇ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਧਿਰਾਂ ਕਾਨੂੰਨ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀ ਪਛਾਣ ਖੋਹ ਕੇ ਉਸ (ਕਾਨੂੰਨ) ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਬੇਗ਼ਾਨਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੇਨਕਸ਼ ਹੋਏ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਧੱਕੇ ਗਏ ਲੋਕ ਜੇਲ੍ਹਾਂ, ਕੈਂਪਾਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਹੱਕ-ਵਿਹੂਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ।
      ਇੱਥੇ ਇਹ ਸਵਾਲ ਉੱਭਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਗਿਣਤੀਵਾਦ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਤੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਉੱਠਣਾ ਵੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫ਼ਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਨੂੰ ਨਕਾਰਦੀ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦਾ ਵੀ। ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੀ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਦੀ ਸਰਬਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਾ ’ਤੇ ਸਿਆਸਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵਿਰੋਧ ਫ਼ਿਰਕੂ ਪਛਾਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਹੀ ਹੋਵੇ, ਅਜਿਹੇ ਵਿਰੋਧ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਿਰਤਾਂਤ/ਬਿਆਨੀਏ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਸਾਲਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਹਿੰਦੂ ਬਹੁਗਿਣਤੀਵਾਦ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਜਦੋਂ ਧਾਰਮਿਕ ਪਛਾਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਫ਼ਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਭੜਕਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵੇਖੋ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਸਾਡੇ ਧਰਮ ਤੇ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹਨ; ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਕੁਹਜ-ਭਰੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫ਼ਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਅਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੀ ਫ਼ਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਸਕਾਰਥ ਵਿਰੋਧ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਦਿਨੋਂ-ਦਿਨ ਔਖਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
      ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਧਰਮ-ਆਧਾਰਿਤ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਪਛਾਣਾਂ ਟੁੱਟਣਗੀਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮਨੁੱਖ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਪਛਾਣ ਵਧੇਗੀ। ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਈ ਦੇ ਹੱਕ-ਵਿਹੂਣੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਅਯਾਮ ਪੈਦਾ ਕਰਨਗੇ, ਲੋਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੌਰਾਨ ਅਜਿਹੇ ਅਯਾਮ ਪੈਦਾ ਵੀ ਹੋਏ ਪਰ ਲੋਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਚ ਧਰਮ, ਜਾਤ ਤੇ ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ ’ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਪਛਾਣਾਂ ਦੀ ਪਕੜ ਏਨੀ ਡੂੰਘੀ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿਚ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਰੁਝਾਨ ਮੁੜ ਮੁੜ ਉੱਭਰਦੇ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ’ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਮਹੂਰੀ ਰੁਝਾਨ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ’ਤੇ ਧੱਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮਰਦ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੋਚ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਰੁਝਾਨਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦਮਿਤਾਂ, ਦਲਿਤਾਂ ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਬਿਰਤਾਂਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਗ਼ੈਰ-ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਿਰਫ਼ ਸਿਆਸੀ ਖੇਤਰ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਹਾਵੀ ਹੋ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਮਹੂਰੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਨੇਸਤੋ-ਨਾਬੂਦ ਕਰਨਾ ਲੋਚਦੀ ਹੈ।
      ਜਮਹੂਰੀ ਰੁਝਾਨਾਂ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਫੈਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ ਹਾਲਾਤ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਲਈ ਸੀਮਤ ਜਾਂ ਅਲਪ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਘੇਰਾ ਉਲੀਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਨਿੱਜੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਨਿਰਣਿਆਂ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਨੂੰ ਅਸੰਭਵ ਜਾਂ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਝੌਤਾਵਾਦੀ ਰੁਚੀਆਂ ਭਾਰੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਹੱਕ ਮੰਗਣ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸੀਮਤ ਹੋਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਸਰੋਕਾਰ ਨਿੱਜੀ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਤਕ ਮਹਿਦੂਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
     ਇਕ ਹੋਰ ਪੱਖ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਅਦਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਧਿਰਾਂ ਵਿਚ ਅਣਲਿਖਿਆ ਸਮਝੌਤਾ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦ ਮੰਡੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰ ਇਸ ਬਿਨਾਅ ’ਤੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦ ਮੰਡੀ ਵਿਚ ਉਦਾਰਵਾਦੀ (liberal) ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਬਿਲਕੁਲ ਗ਼ਲਤ ਸਾਬਤ ਹੋਈ ਹੈ, ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ ਕਿ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਅਦਾਰੇ ਹਰ ਉਸ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਧਿਰ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਦੀ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਧਿਰ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਰੁਚੀਆਂ ਵਾਲੀ ਜਾਂ ਕੱਟੜਪੰਥੀ। ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਅਦਾਰਿਆਂ ਲਈ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ‘ਧਰਮ’ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੂੰਜੀ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਨੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ-ਸਿਧਾਂਤ। ਖ਼ਪਤਕਾਰੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਅਤੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸਿਆਸਤ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇਸ ਹੱਦ ਤਕ ਖੇਰੂੰ-ਖੇਰੂੰ (atomize) ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦੇ ਨੈਣ-ਨਕਸ਼ ਉਲੀਕਣਾ ਵੀ ਬਿਖਮ ਕਾਰਜ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਟੁੱਟ-ਭੱਜ ਦੌਰਾਨ ਲੋਕ ਮਾਨਸਿਕ ਸੁੱਖ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਲਈ ਛਟਪਟਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਬੁਨਿਆਦਪ੍ਰਸਤੀ ਵਿਚੋਂ ਢਾਰਸ ਲੱਭਦੇ ਹਨ।
      ਨਿਰਾਸ਼ਾਮਈ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਆਸਾਂ-ਉਮੀਦਾਂ ਦੇ ਪਸਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦੇ ਰੱਖਣਾ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਹੋਂਦ-ਵਿਹੂਣੇ ਬਣਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਜਮਾਤ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੋ ਤਰਕਹੀਣ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰ ਸਕੇ। ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋ ਕੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਗਰੁੱਪ ਅਤੇ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਬਣਾਉਣਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ, ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਆਪਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਥਾਨਕ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਉਗਮਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਹਰ ਪਿੰਡ, ਕਸਬੇ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਹੈ।

ਤੱਤੀ ਤਵੀ ’ਤੇ ਬੈਠਾ ਇਹ ਪਲ
ਕੇਹਾ ਪਲ ਹੈ…?
ਇਸ ਪਲ ਨੇ, ਫ਼ਰੀਦ ਤੇ ਕਬੀਰ ਨੂੰ
ਸ਼ਬਦ ਦੀਆਂ ਬਾਂਹਾਂ ’ਚ ਵਲ ਲਿਆ ਹੈ
ਇਸ ਪਲ ਨੇ, ਬੇਣੀ ਤੇ ਜੈਦੇਵ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਲਿਆ ਹੈ
ਇਸ ਪਲ ਨੇ ਸਧਨੇ ਤੇ ਪੀਪੇ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਹੈ
ਇਸ ਪਲ ਦੇ ਹੋਠਾਂ ’ਤੇ ਹੈ ਰਵਿਦਾਸ ਦਾ ਹਰਫ਼
ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੈ ਕਿਸ ਦੀ ਤਰਫ਼
ਇਹ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਤੇ ਭੀਖਨ ਨੂੰ
ਗਲਵੱਕੜੀ ’ਚ ਲੈਣ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੈ
ਇਹ ਸੱਤਾ ਦੀ ਅਦਾ ਹੈ
ਇਹ ਏਦਾਂ ਹੀ ਰਹੀ ਸਦਾ ਹੈ
ਇਸ ਪਲ ਨੇ, ਨਾਮੇ ਤੇ ਧੰਨੇ ਨੂੰ
ਬੁੱਕਲ ’ਚ ਸਮੇਟਿਆ ਹੈ
ਰਾਮਾਨੰਦ ਤੇ ਸੈਣੁ ਵਿਚਲੀ ਲੀਕ ਨੂੰ ਮੇਟਿਆ ਹੈ
ਸਭ ਨੂੰ ’ਕੱਠਿਆਂ ਕਰ ਬਹਾਇਆ ਹੈ
ਜਲੌਅ ਲਗਾਇਆ ਹੈ
ਅਸੀਂ ਵੀ ਜਲੌਅ ਲਗਾਏ ਨੇ
ਆਪਣੇ ਵੱਖਰੇ ਕਰ ਬੈਠਾਏ ਨੇ
ਲੀਕਾਂ ਵਾਹੀਆਂ ਨੇ
ਵੰਡੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਨੇ
ਗੂੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ ਨੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਵੰਡਦੇ ਅੱਖਰ
ਏਸੇ ਲਈ ਹੁਣ ਵੀ ਤਪ ਰਹੀ ਹੈ ਤਵੀ
ਅਜੇ ਵੀ ਓਸ ’ਤੇ ਬੈਠਾ ਹੈ ਓਹੀ ਰਵੀ
- (ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਬਾਰੇ ਕਵਿਤਾ ‘ਪੰਜਵਾਂ ਬੁੰਗਾ’)
       - ਇਹ ਹੈ ਸਾਡੀ ਵਿਰਾਸਤ : ਸਾਡੇ ਗੁਰੂਆਂ, ਭਗਤਾਂ, ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰਹਿਬਰਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜੀ, ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲੀ ਵਿਰਾਸਤ, ਨਿਰਭਉ ਤੇ ਨਿਰਵੈਰ ਹੋਣ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ, ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਤੇ ਬਿਬੇਕ ਦਾਨ ਮੰਗਦੀ ਹੋਈ, ਉਹ ਵਿਰਾਸਤ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤਨ ਦੀ ਧਰਤੀ ’ਚ ਚੰਗੇ ਅਮਲਾਂ ਦੇ ਬੀਜ ਬੀਜਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਚ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਸਿੰਜਣ ਤੇ ਈਮਾਨ ਕਮਾਉਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ (ਇਹੁ ਤਨੁ ਧਰਤੀ ਬੀਜੁ ਕਰਮਾ ਕਰੋ ਸਲਿਲ ਆਪਾਉ ਸਾਰਿੰਗਪਾਣੀ।।), ਉਹ ਵਿਰਾਸਤ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਤੇ ਵਰਣ-ਆਸ਼ਰਮ ਨੂੰ ਨਕਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ (ਜਾਤੀ ਦੈ ਕਿਆ ਹਥਿ ਸਚੁ ਪਰਖੀਐ।।), ਉਹ ਵਿਰਾਸਤ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਦਿਲ ਤੋਂ ਸੱਚੇ ਹੋਣ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ (ਸਚੁ ਤਾ ਪਰੁ ਜਾਣੀਐ ਜਾ ਰਿਦੈ ਸਚਾ ਹੋਇ)। ਸਾਨੂੰ ਸੱਚੇ ਅਮਲ ਕਰਨ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਵਾਰਿਸ ਹਾਂ।
     ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਅਰਥ ਦਿੰਦਿਆਂ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ, ਸਾਨੂੰ ਸੰਕੀਰਨਤਾ ’ਚੋਂ ਕੱਢਦਿਆਂ ਸਾਂਝੀਵਾਲ ਬਣਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਜਿਹੇ ਸੱਦੇ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦਿਆਂ ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਤੇ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮਨੁੱਖੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਹੋਕਾ ਦਿੱਤਾ। 18ਵੀਂ-19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਮਹੂਰੀ ਰੂਹ ਫੂਕੀ ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਨੈਣ-ਨਕਸ਼ ਦਿੱਤੇ, ਉਸ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਵਰਣਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਪੀਰਾ ਦਿੱਤਾ ਤਰੱਗੜ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਹੈ :
ਜਿੱਥੇ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਸਨ ਦਾ ਬਾਗ਼ ਖਿੜਿਆ
ਤਾਜ਼ਾ ਸਦਾ ਜਿਉਂ ਫੁੱਲ ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਜੀ।
ਆਸ਼ਕ ਹੱਕ1 ਹੋਂਦੇ ਕੰਧੀ2 ਓਸ ਦੇ ’ਤੇ
ਇਹ ਅਸਰ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਆਬ ਦਾ ਜੀ।
ਹੁੱਬਲ ਵਤਨ3 ਈਮਾਨ ਹੈ ਨਬੀ ਕਹਿਆ
ਸਿਫ਼ਤ ਵਤਨ ਦੀ ਹੱਕ ਅਵਾਬ4 ਦਾ ਜੀ।
ਸਦਾ ਦੇਸ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਟੁੱਕੜੀ ’ਤੇ
ਰਹੇ ‘ਖ਼ਾਦਮਾ’5 ਫ਼ਜਲ ਜ਼ਨਾਬ6 ਦਾ ਜੀ।
(1. ਸੱਚ, 2. ਦਰਿਆ ਦਾ ਕੰਢਾ, 3. ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰੇਮ, 4. ਰੱਬ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ, 5. ਪੀਰਾਂ ਦਿੱਤਾ ਤਰਗੜ ਦਾ ਤੁਖੱਲਸ, 6. ਏਥੇ ਭਾਵ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਹੈ)
ਸਾਨੂੰ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚ ‘ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਸਨ ਦਾ ਬਾਗ਼’ ਮਿਲਿਆ ਸੀ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀਰਾਨ ਕੀਤਾ, 1947 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮ ਨੇ ਗੁਰੂਆਂ, ਭਗਤਾਂ ਤੇ ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਦੀ ਵਰੋਸਾਈ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦਾ ਚੋਲਾ ਲੀਰੋ-ਲੀਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਵੱਢਿਆ-ਟੁੱਕਿਆ, ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਜਬਰ-ਜਨਾਹ ਕੀਤਾ ਤੇ ‘ਹੁਸਨ ਦੇ ਬਾਗ਼’ ਨੂੰ ਖ਼ਿੱਤਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕੇ ‘ਸਰਦਾਰ’ ਕਹਾਏ।
(2)
ਵਿਰਾਸਤ ਬਹੁਤ ਜਟਿਲ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖ਼ਿੱਤੇ ਦੇ ਲੋਕ ਉਸ ਖ਼ਿੱਤੇ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ, ਮਿਥਿਹਾਸ, ਲੋਕ-ਸੋਚ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਪਨਪੇ ਧਰਮਾਂ, ਪੰਥਾਂ, ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਣਤਰਾਂ ਦੇ ਵਾਰਿਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਬੀਤੇ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਜਿੱਤਾਂ, ਹਾਰਾਂ, ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸਹੇ ਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਤੇ ਵਧੀਕੀਆਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਵਾਰਿਸ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਵਾਰਿਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਬੀਤੇ ਵਿਚ ਸਹੀਆਂ ਦੁੱਖ-ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ, ਪਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ, ਮੱਕਾਰੀਆਂ ਤੇ ਧੋਖਿਆਂ ਦੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੇ। ਬੀਤੇ ਵਿਚ ਮੋਹ-ਘਿਰਣਾ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਵਾਰਿਸਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਲੱਭਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਕਿੱਸਾ ਹੀਰ ਵਾਰਿਸ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਲੱਭਦਿਆਂ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ, ਪੰਜ ਪੀਰਾਂ, ਬਾਲ ਨਾਥ, ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੇ ਹੋਰ ਨਾਇਕਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿਚ ਗੁੰਨ੍ਹਦਾ ਹੈ : ‘‘ਸ਼ਕਰ ਗੰਜ ਨੇ ਆਣ ਮੁਕਾਮ ਕੀਤਾ, ਦੁਖ ਦਰਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਦੂਰ ਹੈ ਜੀ।’’ (ਸ਼ਕਰਗੰਜ ਭਾਵ ਬਾਬਾ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ)। ਉਹ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚ ਬੋਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿਚ ਗੁੰਨ੍ਹਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, ‘‘ਖੇਤੀ ਜਿਨ ਕੀ ਉਜੜੈ ਖਲਵਾੜੇ ਕਿਆ ਥਾਉ।।’’ ਭਾਵ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਉੱਜੜ ਗਈ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਲਵਾੜੇ ਲਈ ਥਾਂ ਕਿਉਂ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਖੇਤੀ ਉਜੜਨ ਦੇ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਇਉਂ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, ‘‘ਇਕ ਜੱਟ ਦੇ ਖੇਤ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗੀ, ਵੇਖਾਂ ਆਇਕੇ ਕਦੋਂ ਬੁਝਾਂਵਦਾ ਈ।’’ ਏਸੇ ਬੰਦ ਵਿਚ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ‘‘ਭਲਾ ਦੱਸ ਖਾਂ ਚਿਰੀ ਵਿਛੁੰਨਿਆ ਨੂੰ, ਕਦੋਂ ਰੱਬ ਸੱਚਾ ਘਰ ਲਿਆਂਵਦਾ ਈ।’’ ‘ਚਿਰੀ ਵਿਛੁੰਨਿਆ’ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਕਥਨ, ‘‘ਸਚੁ ਕਹੈ ਨਾਨਕੁ ਸਬਦਿ ਸਾਚੈ ਮੇਲਿ ਚਿਰੀ ਵਿਛੁੰਨਿਆ।।’’ ਤੋਂ ਲਏ ਗਏ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, ‘‘ਜਿਥੈ ਬੋਲਣਿ ਹਾਰੀਐ ਤਿਥੈ ਚੰਗੀ ਚੁਪ।।’’ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਇਸ ਤੁੱਕ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ‘‘ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਹੁਣ ਚੁੱਪ ਚੰਗੇਰੀ।’’ ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਤੇ ਭਗਤਾਂ ਵਿਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਗੂੰਜ ਥਾਂ ਥਾਂ ’ਤੇ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
     ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਦੇ ਸਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਨਕਸ਼ ਸਿਰਜੇ। ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ‘‘ਬੇੜਾ ਬੰਧਿ ਨ ਸਕਿਓ ਬੰਧਨ ਕੀ ਵੇਲਾ।।’’ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਸੋਚ-ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ, ‘‘ਜਪ ਤਪ ਕਾ ਬੰਧੁ ਬੇੜੁਲਾ ਜਿਤੁ ਲੰਘਹਿ ਵਹੇਲਾ।।’’ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਤੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਦੇ ਸਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਿਆਂ ਲਕਬ ਫ਼ਰੀਦ ਵਰਤਿਆ। ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦਾ ਸਲੋਕ ਹੈ, ‘‘ਫਰੀਦਾ ਮੈ ਜਾਨਿਆ ਦੁਖੁ ਮੁਝ ਕੂ ਦੁਖੁ ਸਬਾਇਐ ਜਗਿ।। ਊਚੇ ਚੜਿ ਕੈ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਘਰਿ ਘਰਿ ਏਹਾ ਅਗਿ।।’’ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਸਲੋਕ ਵਿਚਲੇ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਏਦਾਂ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ, ‘‘ਫਰੀਦਾ ਭੂਮਿ ਰੰਗਾਵਲੀ ਮੰਝਿ ਵਿਸੂਲਾ ਬਾਗ।। ਜੋ ਜਨ ਪੀਰਿ ਨਿਵਾਜਿਆ ਤਿੰਨਾ੍ ਅੰਚ ਨ ਲਾਗ।।’’ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ (ਲਕਬ ਫ਼ਰੀਦ ਵਰਤਦਿਆਂ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਧਰਤੀ ਤਾਂ ਸੁਹਾਵਣੀ ਹੈ ਪਰ ਏਥੇ ਵਿਹੁਲਾ (ਵਿਸ਼/ਜ਼ਹਿਰ ਭਰਿਆ) ਬਾਗ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਪੀਰ/ਗੁਰੂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਅੱਗ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚੋਂ ਤੁਰਿਆ ਸ਼ਬਦ ਬਿਰਹਾ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ ’ਚੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਜਿਹੇ ਕਵੀਆਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ।
      ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਬੇਗਮਪੁਰੇ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਦਿੱਤਾ, ‘‘ਬੇਗਮ ਪੁਰਾ ਸਹਰ ਕੋ ਨਾਉ।। ਦੂਖੁ ਅੰਦੋਹੁ ਨਹੀ ਤਿਹਿ ਠਾਉ।।’’ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭਗਤ ਕਾਨ੍ਹਾ ਜੀ ਨੇ ਰਾਗ ਵਡਹੰਸ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਏਦਾਂ ਸਾਂਭਿਆ, ‘‘ਖੁਲ ਮੈਂਡੀ ਅਖੜੀਏ ਨੀ ਦੇਖਾਂ ਸਰਬ ਭੂਤ ਭਗਵਾਨਾ।। ਉਥੇ ਬੇਗਮ ਨਗਰੀ ਬੇਗਮ ਲੋਕ।। ਲੋਕ ਬਸੈ ਬਉਰਾਨਾ।।’’ ਅਤੇ ਰਾਗੁ ਮਾਰੂ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, ‘‘ਸਹਰ ਨਾਮ ਬੇਗਮਪੁਰਾ, ਉਹਾਂ ਬਸੈ ਸੁ ਬੇਗਮ ਹੋਇ।।’’ ਕਾਦਰ ਯਾਰ ਨੇ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਏਦਾਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ, ‘‘ਕਾਦਰ ਯਾਰ ਹੈ ਸੁੱਖ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਵਿਚ/ ਜਿਵੇਂ ਆਪ ਹੈ ਨਾਨਕ ਫੁਰਮਾਂਵਦਾ ਜੀ।’’ (ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, ‘‘ਪ੍ਰੇਮ ਪਦਾਰਥੁ ਪਾਈਐ ਗੁਰਮੁਖਿ ਤਤੁ ਵੀਚਾਰੁ।।’’ ਵੀਚਾਰੁ (ਵਿਚਾਰ) ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਵਾਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।)
(3)
ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪਨਪਦੀ, ਇਸ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਅਮਲੀ ਰੂਪ ਲੈਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ‘ਕਿਰਤ ਕਰਨੀ, ਨਾਮ ਜਪਣਾ, ਵੰਡ ਛਕਣਾ’ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੁਰਤ ਦਾ ਮਹਾਂਮੰਤਰ ਬਣਿਆ। ਕਿਰਤੀ ਬਣੇ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਕਿਰਤ ਵੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਜਾਬਰਾਂ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਵੀ ਲਿਆ। ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਜਾਬਰਾਂ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲੈਂਦੀ ਲੋਕਾਈ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪਨਪੀ। ਚੇਤਿਆਂ ਵਿਚ ਵਸੇ ਸਿਕੰਦਰ-ਪੋਰਸ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੁੱਲੇ ਭੱਟੀ ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ, ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼, 1857 ਵਿਚ ਅਹਿਮਦ ਖਰਲ ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ, ਕੂਕਾ ਲਹਿਰ, ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ, ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਲਹਿਰ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ, ਕਿਰਤੀ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਿਸਾਨ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਹੈ।
       ਆਉ, ਯਾਦ ਰੱਖੀਏ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਹਾਕਮ ਬਣਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਹਰਾਵਲ ਦਸਤੇ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲੀ ਜਿਸ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਈ ਜੰਗ ਸਮੇਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ‘‘ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦਾ ਤੁਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀਓ ਜੀ, ਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਰੱਖਣੀ ਜੀ।’’ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬਸਤੀਵਾਦ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵੱਡੀਆਂ ਵੰਡੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਤੇ ਇਹ ਨੂੰ ਫ਼ਿਰਕੂ ਲੀਹਾਂ ’ਤੇ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ।
(4)
ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਕਿਵੇਂ ਘੁਲੀ-ਮਿਲੀ ਸੀ? ਮੈਂ ਇਸ ਦੀ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇਣ ਲਈ ਲੋਕ-ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਅਕਾਲੀ ਮੋਰਚੇ ਅਤੇ ਝੱਬਰ’ ’ਚੋਂ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਰ ਕੁਝ ਇੰਝ ਹੈ : 13 ਅਪਰੈਲ 1919 ਨੂੰ ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਸਾਕਾ ਹੋਇਆ ਜਿੱਥੇ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਸਭ ਦਾ ਲਹੂ ਡੁੱਲ੍ਹਿਆ। ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਰੋਸ ਵਿਚ ਉੱਠ ਖਲੋਤਾ। ਰੋਹ ਵਿਚ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ, ਕਚਹਿਰੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰ ਸਾੜੇ, ਪੁਲ ਤੋੜ ਦਿੱਤੇ, ਰੇਲ ਦੀਆਂ ਪਟੜੀਆਂ ਪੁੱਟ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਹ ਖ਼ਬਰਾਂ ਚੂਹਣਕਾਣੇ (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ) ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਤੇ ਉੱਥੇ ਵੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਚੂਹੜਕਾਣੇ ਵਿਚ ਗੋਲੀ ਵੀ ਚਲਾਈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਈ ਲੋਕ ਫੱਟੜ ਹੋਏ ਅਤੇ ਕਈ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ, ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਚੂਹੜਕਾਣਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਫੜੇ ਗਏ। ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿਚ ਝਟਪਟ ਹੋਏ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵਿਚ ਸਤਾਰਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀਆਂ (ਅੰਡੇਮਾਨ ਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ ਟਾਪੂ) ਦੀ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੇ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ : ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ, ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਚੂਹੜਕਾਣਾ, ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਚੂਹੜਕਾਣਾ, ਜਾਗੀਰ ਸਿੰਘ ਮਰੀਦਕਾ, ਮਾਹਣਾ ਸਿੰਘ ਨੋਖਰ ਤੇ ਮੇਹਰਦੀਨ ਲੁਹਾਰ ਕਾਲੋਕਾ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਹ ਸਜ਼ਾ ਵੀ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਉਮਰ ਕੈਦ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਗਭਗ 50 ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀ ਭੇਜਣ ਲਈ ਕਲਕੱਤੇ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ। ਝੱਬਰ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਿਜ਼ਾਮਾਬਾਦ ਦਾ ਮਿਸਤਰੀ ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਦਿੱਲੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਿਰਾਂਵਲੀ ਚੱਕ ਨੰ: 20 ਵਾਲੇ ਨੇ ਝੱਬਰ ਜੀ ਨੂੰ ਨਿਤਨੇਮ ਲਈ ਗੁਟਕਾ ਤੇ ਹਨੂੰਮਾਨ ਨਾਟਕ ਭੇਟ ਕੀਤਾ। ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਸਟੇਸ਼ਨ ਪਹੁੰਚਣ ’ਤੇ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਮੁਸਲਿਮ ਕਾਲਜ ਦੇ 200 ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ’ਤੇ ਆ ਕੇ ਬੰਦੇ ਮਾਤਰਮ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਾਏ। ਕਲਕੱਤਾ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਡੇਮਾਨ-ਨਿਕੋਬਾਰ ਲਈ ਇਕ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ’ਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, ‘‘ਜਹਾਜ਼ ਪੰਜਾਹ ਕੁ ਮੀਲ ਦੂਰ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁਹੰਮਦ ਦੀਨ ਮਾਸ਼ਕੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰੀ ਨੇ ਹੀਰ ਦਾ ਇਕ ਬੈਂਤ ਪੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ‘ਠੂਠਾ ਨਾਲ ਤਕਦੀਰ ਦੇ ਭੱਜ ਗਿਆ।’
ਤਕਦੀਰ ਅੱਲ੍ਹਾ ਦੀ ਨੂੰ ਕੌਣ ਮੋੜੇ
ਤਕਦੀਰ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਹਟਦੀ ਵੇ।
ਮੂਸਾ ਲਗਿਆ ਪਾਰ ਫਰਾਊਨ ਉਤੋ
ਤਕਦੀਰ ਦਰਯਾ ਉਲਟਦੀ ਵੇ।
ਪੰਛੀ ਮ੍ਰਿਗ ਫਾਹੀ ਵਿਚ ਆਣ ਫਾਹੇ
ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਤਕਦੀਰ ਦੇ ਝਟ ਦੀ ਵੇ।
ਬੜੀ ਮਿੱਠੀ ਸੁਰ ਨਾਲ ਹੀਰ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਬੈਂਤ ਵੈਰਾਗ ਭਰਿਆ ਸੁਣ ਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵੈਰਾਗ ਵਿਚ ਆ ਗਏ।’’ ਇਹ ਹੈ ਪੰਜਾਬੀਅਤ, ਸੰਘਰਸ਼ ਤੇ ਸੁਖ਼ਨ ਦਾ ਮੇਲ, ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਮੇਲ।
     ਅੰਡੇਮਾਨ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਝੱਬਰ ਨੂੰ ਮਾਸਟਰ ਚਤਰ ਸਿੰਘ (ਜਿਸ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਇਕ ਹੋਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ’ਤੇ ਕਾਤਲਾਨਾ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ) ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਤੇ 1915 ਵਿਚ ਕੈਦ ਹੋਏ ਕੈਦੀਆਂ ’ਚੋਂ ਗੁਜਰਾਤ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕ੍ਰਿਪਾ ਰਾਮ ਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਹਿਰਦਾ ਰਾਮ ਵੀ। ਗ਼ਦਰੀ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਕਸੇਲ ਤੇ ਮੋਹੀ ਪਿੰਡ (ਲੁਧਿਆਣਾ) ਦੇ ਭਾਈ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਵੀ ਮਿਲੇ ਤੇ ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਵੀ। ਹੋਰ ਕਈ ਆਗੂ ਵੀ ਮਿਲੇ। 1920 ਵਿਚ ਕਈ ਕੈਦੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਕਲਕੱਤੇ ਆਏ ਤਾਂ ਰਾਤ ਦਾ ਖਾਣਾ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂਆਂ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਤੇ ਸ਼ੌਕਤ ਅਲੀ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਜਿੱਥੇ ਝੱਬਰ ਜੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਸਭ ਨੂੰ ਇਕੋ ਬਰਤਨ ਵਿਚੋਂ ਭੋਜਨ ਛਕਾਇਆ।
ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦੀ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਹੈ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ ; ਉਹੀ ਸਾਡੀ ਵਿਰਾਸਤ ਹਨ।
(5)
ਪੰਜਾਬੀ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਸਨ-ਬਾਗ਼ ਦੇ ਵਾਰਿਸ ਹਨ, ਹਰ ਖ਼ਿੱਤੇ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਖਿੜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਸਾਂਭਦਿਆਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤੇ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਾਨ ਜਿੱਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਕਈ ਖ਼ੁਨਾਮੀਆਂ ਵੀ ਹੋਈਆਂ (ਜਿਵੇਂ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਵੇਲੇ)। ਇਸ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਅਦਬ ਦਾ ਸਬਕ ਵੀ ਸਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, ‘‘ਅਸੀ ਬੋਲਵਿਗਾੜ ਵਿਗਾੜਹ ਬੋਲ।।’’ ਭਾਵ ਅਸੀਂ ਬਦਜ਼ੁਬਾਨ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਹੀਣ ਬੋਲਾਂ ਨਾਲ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਕਰੋਧ ਭਰੀ ਬੋਲ-ਬਾਣੀ ਨਾਲ ਆਪਸੀ ਪ੍ਰੀਤ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ‘‘ਟੂਟਿ ਪਰੀਤਿ ਗਈ ਬੁਰ ਬੋਲਿ।।’’ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਏਦਾਂ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ, ‘‘ਇਕ ਲਾਜ਼ਮ ਬਾਤ ਅਦਬ ਦੀ ਹੈ।।’’ ਸਾਡੀ ਵਿਰਾਸਤ ਅਦਬ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਹੈ, ਕਰੋਧ ਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਨਹੀਂ। ਆਉ, ਅਦਬ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦਮਈ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਪੰਜ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਧਰਤ ’ਤੇ ਖਿੜੇ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਸਨ-ਬਾਗ਼ ਦੇ ਸੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਵਾਰਿਸ ਬਣੀਏ।

ਖ਼ਲਕਤ ਤੇ ਹਕੂਮਤ ਵਿਚਕਾਰ ਲੰਮੇ ਫ਼ਾਸਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਖ਼ਲਕਤ/ਲੋਕਾਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਾਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਜਿਹੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਤੇ ਹਾਰਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਸਦਕਾ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਰਾਜਿਆਂ-ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀਅਤਾਂ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀਆਂ। ਜਮਹੂਰੀਅਤਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਲਕਤ ਤੇ ਹਕੂਮਤ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਫ਼ਾਸਲੇ ਖ਼ਤਮ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਪਰ ਘਟੇ ਜ਼ਰੂਰ ਹਨ। ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਚਾਰ ਜਾਂ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਆਉਣ ਲਈ ਖ਼ਲਕਤ ਦੇ ਦਰ ’ਤੇ ਆਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਖ਼ਲਕਤ ਕਈ ਵਾਰ ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਨਵੇਂ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਰਾਜ-ਤਿਲਕ ਲਗਾਉਂਦੀ ਤੇ ਸੱਤਾ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਦੀ ਹੈ। ਸਿਆਸੀ ਆਗੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਯੁੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹਰੇਕ ਪਾਰਟੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਗੂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ (ਆਗੂ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਾਰਟੀ) ਲੋਕ-ਹਿੱਤਾਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖ਼ੈਰ-ਖ਼ਾਹ ਤੇ ਰਖਵਾਲੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਯੁੱਧਾਂ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸ, ਮਿਥਿਹਾਸ ਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਅਰਥਚਾਰੇ, ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਸਲਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਭਖਦੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਬਾਰੇ ਬਹਿਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ, ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਜੇਤੂ ਹੋਏ ਆਗੂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਤੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ।
        ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਸ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਸਭਾ ਤੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹੇ ਕਾਨੂੰਨ ਤੇ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਜੋ ਲੋਕਾਈ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ-ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰ ਸਕਣ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਸੰਸਥਾ ਰਾਜ ਸਭਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਸਭਾ ਤੇ ਰਾਜ ਸਭਾ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸੰਸਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਸੰਸਦ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਾਮਨ ਹੈ।
        ਸੰਸਦ ਕਿਸੇ ਖਲਾਅ ਵਿਚੋਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਈ; ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਸੰਵਿਧਾਨ-ਘਾੜਿਆਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਅਚਨਚੇਤ ਉਪਜੇ ਕਿਸੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਵਿਚ ਸਭਾ ਤੇ ਸਮਿਤੀ ਜਿਹੀਆਂ ਜਮਹੂਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਹੋਣ ਦੀ ਕਨਸੋਅ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ਤੇ ਹੜੱਪਾ ਵਿਚ ਉਦੈ ਹੋਈ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪੁਰਾਤਨ ਸੱਭਿਅਤਾ ਬਾਰੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ (ਸੱਭਿਅਤਾ) ਵਿਚ ਸ਼ਾਸਕ ਜਮਾਤ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਹੁਤੀ ਭਾਰੂ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਉਹ ਸੱਭਿਅਤਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਕਾਰਜ/ਐਕਸ਼ਨ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਲੋਕਾਈ ਨੇ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਰਾਜਿਆਂ-ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵੇਖੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭਿਅੰਕਰ ਯੁੱਧ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਲੋਕਾਈ ਦੀ ਲੁੱਟ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ।
       ਰਾਜਿਆਂ-ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਆਰਥਿਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕਵਾਇਦ ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਵੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਕਿਰਦਾਰ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ। ਅਸ਼ੋਕ ਅਤੇ ਅਕਬਰ ਜਿਹੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਖ਼ਲਕਤ ਤੇ ਹਕੂਮਤ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਫ਼ਾਸਲੇ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਜਿਹੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਾਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ। ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਆਂ ਦਾ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਏਕਾ ਹੋ ਗਿਆ; ਰਾਜਿਆਂ-ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਦੈਵੀ ਅਤੇ ਸਰਬਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਗਿਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਲੋਕਾਈ ਨੇ ਸੱਤਾ ਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਸੰਗਮ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਰੂਸੋ, ਲਾਕ, ਹਾਬਜ਼ ਅਤੇ ਸਪਿਨੋਜਾ ਜਿਹੇ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਦੈਵੀ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ’ਤੇ ਰੱਬ ਦੀ ਔਲਾਦ ਜਾਂ ਪਰਛਾਵੇਂ ਹੋਣ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਨਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਹਕੂਮਤ ਕਿਸੇ ਦੈਵੀ ਇੱਛਾ ’ਚੋਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵਿਚੋਂ ਜਨਮ ਲੈਂਦੀ ਹੈ; ਸਮਾਜ ਤੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਅਣਲਿਖਿਆ ਸਮਾਜਿਕ ਇਕਰਾਰਨਾਮਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਸਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਤੇ ਜਾਨ-ਮਾਲ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਜ਼ਾਮਨ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਨ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣਗੇ। ਅਜਿਹੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਸੰਸਦ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜੇਲ੍ਹ ਡਾਇਰੀ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਸਮਾਜਿਕ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰਾਂ ’ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।
       ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਬਹਿਸ ਵੀ ਚੱਲਦੀ ਰਹੀ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਨਿਜ਼ਾਮ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਸਾਡੇ ਆਗੂਆਂ ਵਿਚ ਇਹ ਸਹਿਮਤੀ ਬਣੀ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੋਟ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਕੇ ਚੁਣੇ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਜਮਹੂਰੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਹੋਵੇਗਾ, ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਦਾ ਹੱਕ ਹਰ ਬਾਲਗ਼ ਔਰਤ ਤੇ ਮਰਦ ਨੂੰ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਸ ਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਤੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਹੋਣ ਨਾਲ ਕੋਈ ਤੁਅੱਲਕ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਸਿਧਾਂਤ ਬਣਾਉਣਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਦਮ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗਾਂ ਅਤੇ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਦਾਨਿਸ਼ਵਰਾਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਦਾ ਹੱਕ ਸਾਹਿਬੇ-ਜਾਇਦਾਦ (ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ), ਟੈਕਸ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਵੱਡੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਿਲੇ ਸਨ।
        ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ ਤੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦਾ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਣਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਹੋਏ ਵਿਚਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਸੰਸਦ (ਲੋਕ ਸਭਾ ਤੇ ਰਾਜ ਸਭਾ) ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਧਿਆਨ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸੰਸਦ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੰਵਾਦਹੀਣਤਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ : ਉਹ ਸੰਸਦ, ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਰਮਾਣ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ, ਹੱਕਾਂ, ਮਸਲਿਆਂ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਸੰਵਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਅੱਜ ਸੰਵਾਦ ਤੋਂ ਸੱਖਣੀ ਹੈ।
     ਸ਼ਬਦ ‘ਸੰਸਦ’ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਸਮ੍ (ਉਪਸਰਗ/ਅਗੇਤਰ), ਸਦ੍ (ਧਾਤੂ) ਅਤੇ ਕਿਵਪ (ਪ੍ਰਾਯਯ/ਪਛੇਤਰ) ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਮਹਾਕਵੀ ਕਾਲੀਦਾਸ ਦੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਵਿਚ ‘ਸੰਸਦ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ : ‘‘ਤਦਅਦਭੁਤਮ ਸੰਸਦਿ ਰਾਤਰਿਵ੍ਰਤਤਮੁ ਪ੍ਰਾਤਦਿਜੇਭਯੋ ਨਰਿਪਤਿ ਸ਼ੰਸ਼ੰਸ।’’ ਭਾਵ : ਨਰਪਤੀ (ਰਾਜਾ) ਉਸ ਰਾਤ ਵਾਪਰੀ ਉਦਭੱਤ ਘਟਨਾ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸੰਸਦ ਵਿਚ ਸੁਣਾਇਆ। ‘ਸੰਸਦ’ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ : ਮੰਡਲ, ਸਭਾ, ਸੰਮੇਲਨ ਆਦਿ। ਧਾਤੂ ‘ਸਦ੍’ ਦਾ ਅਰਥ ਬੈਠਣਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਬੈਠਣਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
     ਸੰਸਦ ਲੋਕ-ਸੰਮੇਲਨ ਹੈ, ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ, ਇਸ ਦੀ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ, ਅੱਜ ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਸੰਵਾਦਹੀਣ ਹੈ। ਸੰਸਥਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਸੰਵਾਦਹੀਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਵਾਦਹੀਣ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਮੀਰ ਘਰਾਣੇ ਅਡਾਨੀ ਗਰੁੱਪ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਘਰਾਣਾ ਕੁਝ ਹੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਏਨੀ ਦੌਲਤ ਦਾ ਮਾਲਕ ਕਿਵੇਂ ਬਣਿਆ ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ੇਅਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਏਨੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਡਿੱਗੀਆਂ? ਉਸ ਨਾਲ ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਜੀਵਨ ਬੀਮਾ ਨਿਗਮ (ਐੱਲਆਈਸੀ), ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪੈਸਾ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੈ, ’ਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਪਵੇਗਾ? ਉਸ ਦੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਵਿਚਲੇ ਅਡਾਨੀ ਗਰੁੱਪ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਸਦਨਾਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ’ਚੋਂ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
       ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਕੈਂਬਰਿਜ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਸਾਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਨੂੰ ਖ਼ੋਰਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਅਸਰ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਲੀ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ’ਤੇ ਵੀ ਪਵੇਗਾ। ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਘੜਿਆ ਹੈ ਕਿ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਧਿਰ ਸੰਸਦ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਚੱਲਣ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੀ, ਇਹ ਉਹ ਪਾਰਟੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿਚ 303 ਮੈਂਬਰ ਹਨ।
       ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਮਰਿਆਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਸਭਾ ਤੇ ਰਾਜ ਸਭਾ ਵਿਚ ਕਾਰਵਾਈ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਤੇ ਸੰਵਾਦਮਈ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਚੱਲੇ। ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਆਗੂ ਇਹ ਦੋਸ਼ ਲਗਾ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਕਾਰਵਾਈ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਚੱਲਣ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਧਿਰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਅਡਾਨੀ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਤੋਂ ਹਟਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਧਿਰ ਦਾ ਇਸ ਸਨਅਤੀ ਘਰਾਣੇ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਾਰਟੀ ਦੁਆਰਾ ਸੰਸਦ ਨੂੰ ਸੰਵਾਦਹੀਣ ਬਣਾਉਣਾ ਅਸੰਵਿਧਾਨਕ ਹੈ, ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਨੁਮਾਇੰਦਿਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਗਏ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਅਵੱਗਿਆ ਹੈ। ਸੰਵਾਦ ਸੰਸਦ ਵਿਚ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਸਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ,‘‘ਜਬ ਲਗੁ ਦੁਨੀਆ ਰਹੀਐ ਨਾਨਕ ਕਿਛੁ ਸੁਣੀਐ ਕਿਛੁ ਕਹੀਐ।।’’ ਗੋਸ਼ਟਿ ਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਜ਼ਾਮਨ ਹਨ। ਵਰਤਮਾਨ ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਦ ਵਿਚ ਸੰਵਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਲੋਕ ਰਾਏ ਨੂੰ ਲਾਮਬੰਦ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।
       ਅਜਿਹੀ ਲਾਮਬੰਦੀ ਜਨ-ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜਮਹੂਰੀ ਤਾਕਤਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਮੁਹਾਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸੰਸਦ ਅਤੇ ਸੰਸਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਇਕਮੁੱਠ ਹੋ ਕੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮਸੇਵਕ ਸੰਘ ਦੇ ਸਰਸੰਘਚਾਲਕ ਮੋਹਨ ਭਾਗਵਤ ਨੇ 12 ਜਨਵਰੀ 2023 ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਧਰਮ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸੱਚ (ਸਤਵ) ਹੈ ਅਤੇ ਸਨਾਤਨ ਧਰਮ ਹੀ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਹੈ। ਜਦ ਕਦੀ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਧਰਮ ਲਈ ਹੀ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੈ ਕਿ ਸਨਾਤਨ ਧਰਮ ਅੱਗੇ ਵਧੇ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਹਿੰਦੂਸਤਾਨ ਦੀ ਤਰੱਕੀ (ਉਦਯ) ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ।’’ 5 ਅਕਤੂਬਰ 2022 ਨੂੰ ਵਿਜੈਦਸ਼ਮੀ/ਦੁਸਹਿਰੇ ਮੌਕੇ ਮੋਹਨ ਭਾਗਵਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਉਪਰੋਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਚਾਰ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਹਿੰਦੂਸਤਾਨ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਹੈ।’’ ਜਨਵਰੀ 2022 ਵਿਚ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਵਿਚ ਹੋਈ ਧਰਮ ਸੰਸਦ ਵਿਚ ਕਾਸ਼ੀ ਸੁਮੇਰੂ ਪੀਠ ਦੇ ਸਵਾਮੀ ਨਰੇਂਦਰਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ ਨੇ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ‘ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਭਾਰਤ’ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਈ ਧਰਮ ਸੰਸਦਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮੰਚਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵੀ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਾਤਨ ਭਾਰਤ (ਜਿਵੇਂ ਆਰਐੱਸਐੱਸ ਉਸ ਨੂੰ ਚਿਤਵਦਾ ਹੈ) ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਗਿਆਨ ਸਰਵਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਆਗੂ ‘ਵਿਸ਼ਵ ਗੁਰੂ’ ਬਣਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਇਸ ਬਹਿਸ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਅਸੀਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਹਾਂ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣ ਜਾਵਾਂਗੇ? ਕੀ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਅਮਲ ਵਿਚ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ? ਜੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੁੱਖ ਪਛਾਣ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਸਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਫ਼ਿਰਕੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਆਧਾਰਿਤ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ? ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਕਾਰਨ ਲੋਕ ਫ਼ਿਰਕੂ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਵੰਡੇ ਜਾਣਗੇ, ਨਫ਼ਰਤ ਪਨਪੇਗੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਸਿਆਸੀ ਲਾਹਾ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇੱਥੇ ਦੋ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਗਮਦੇ ਹਨ ਕਿ ਧਰਮ ਆਧਾਰਿਤ ਸਿਆਸਤ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਪਰਪੱਕ ਕਰਨ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪਾਰਟੀ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਢੰਗ-ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾ ਰਹੀ ਹੈ?
       ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ/ਨਿਜ਼ਾਮ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਧੁਰੀ ਕੀ ਹੈ? ਇਸ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਧੁਰੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਸੀਂ ‘‘ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾਸੰਪੰਨ, ਸਮਾਜਵਾਦੀ, ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਜਮਹੂਰੀ ਗਣਤੰਤਰ ਹਾਂ।’’ ‘ਸਮਾਜਵਾਦੀ’ ਅਤੇ ‘ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ’ ਸ਼ਬਦ 1976 ਵਿਚ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਹੋਈ 42ਵੀਂ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਸੋਧ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਵਿਚ ਆਏ। 1994 ਵਿਚ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਐੱਸਆਰ ਬੋਮਾਈ ਕੇਸ ਵਿਚ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਬਣਤਰ/ਢਾਂਚੇ (Basic Structure) ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। 1973 ਵਿਚ ਕੇਸ਼ਵਾਨੰਦ ਭਾਰਤੀ ਕੇਸ ਵਿਚ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸੰਸਦ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਸੋਧ ਤਾਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਹੈ।
ਇਸ ਲਈ ਆਰਐੱਸਐੱਸ, ਭਾਜਪਾ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੋਰ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਚ ਕਿਵੇਂ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ : ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ, ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਵਿਚ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ, ਵਿਧਾਨ ਸਮਿਤੀਆਂ, ਲੋਕ ਸਭਾ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਭਾ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਤੇ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚੁਣੇ ਗਏ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਤੋਂ ਮਤਲਬ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੁਮਾਇੰਦਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਬਣੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਹਨ। ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ/ਸਰਕਾਰਾਂ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਪ੍ਰਤੀ ਜਵਾਬਦੇਹ ਹਨ। ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੂੰ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੇ ਤੇ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਏ ਕਿ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਕੋਈ ਅਜਿਹੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨਾ ਬਣਾਏ ਅਤੇ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਅਜਿਹੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਨਾ ਕਰੇ ਜੋ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾ ਹੋਣ।
       ਭਾਜਪਾ ਨੇ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਵਿਚ ਅਜ਼ੀਮ ਸਫ਼ਲਤਾ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ 303 ਮੈਂਬਰ ਹਨ, ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿਚ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਜਾਂ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਭਾਈਵਾਲ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਆਗੂ ਨਿੱਤ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਸਿੱਧੇ-ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਗੁਣ-ਗਾਣ ਕਰਨਾ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ।
      ਹੁਣ ਬਚਦੀ ਹੈ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ। ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ’ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਣ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਵਿਚ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਕੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਭਾਜਪਾ ਜਿਹੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਿਆਸੀ ਜਮਾਤ ਇਹ ਕਾਰਜ ਕਰ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਵਿਚਕਾਰ ਹਾਈ ਕੋਰਟਾਂ ਤੇ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਜੱਜਾਂ ਦੀਆਂ ਨਿਯੁਕਤੀਆਂ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਹੋ ਰਹੇ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਇਸੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
      ਭਾਜਪਾ ਇਸ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲ ਵੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਿਵੇਂ? ਇਸ ਦਾ ਉੱਤਰ ਉੱਘੇ ਕਾਨੂੰਨਦਾਨ ਡਾ. ਮੋਹਨ ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣ ‘ਜੱਜਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਦਖ਼ਲ (Executive Interference in Judicial Appointments)’ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਸ਼ਣ ‘ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦੀ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰਾਂ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮ (Campaign for Judicial Accountability and Reforms)’ ਨਾਮ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੈਮੀਨਾਰ ਮੌਕੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
       ਡਾ. ਮੋਹਨ ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਰਕਾਰ (ਯੂਪੀਏ) ਅਤੇ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ (ਐੱਨਡੀਏ) ਦੇ ਹੁਣ ਤਕ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਵਿਚ 111 ਜੱਜਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ (56 ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ 55 ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ)। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿਚ ਇਹ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਵਾਲ ਉਠਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਕਿੰਨੇ ਜੱਜ ਸੰਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਹਨ ਅਤੇ ਸਨਾਤਨ ਧਰਮ ਜਾਂ ਵੇਦਾਂ ਜਾਂ ਪੁਰਾਤਨ ਭਾਰਤੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਸੂਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ?’’ ਡਾ. ਮੋਹਨ ਗੋਪਾਲ ਅਨੁਸਾਰ ਯੂਪੀਏ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜੱਜਾਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ, ਲਿਖ਼ਤਾਂ, ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਆਦਿ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਡਾ. ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਐੱਨਡੀਏ ਦੇ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨੌਂ ਅਜਿਹੇ ਜੱਜ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪੰਜ ਅਜੇ ਵੀ ਬੈਂਚ ’ਤੇ ਹਨ (ਭਾਵ ਜੱਜ ਹਨ)। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਲਵਾਂਗਾ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਨਾਲ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ (ਫ਼ੈਸਲੇ ਕਰਨ ਲਈ) ਸੰਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ (ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਵੱਲ) ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਨ।’’ ਉਸ ਨੇ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ, ‘‘ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਵਾਇਤਪਸੰਦ, ਧਰਮਬੱਧ/ਧਰਮ-ਤੰਤਰੀ ਜੱਜਾਂ ਜਿਹੜੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਧਰਮ ’ਚੋਂ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ।’’
       ਡਾ. ਮੋਹਨ ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਜੱਜ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ ਜਿਹੜੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਦੂਸਰੇ ਪੜਾਅ, ਜਿਹੜਾ ਹੁਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇਗਾ, ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਜੱਜ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ ਜਿਹੜੇ (ਧਾਰਮਿਕ) ਸਰੋਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਚਨਬੱਧ ਹੋਣਗੇ।’’ ਡਾ. ਗੋਪਾਲ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦਾ ਸਾਰ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਜੱਜ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਵਿਆਖਿਆ ਕਰ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇਕ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦੇਣਗੇ। ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਨਿਚੋੜ ਕੱਢਿਆ, ‘‘ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰਨ ਪਿੱਛੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਨੂੰ ਉਧਾਲ ਕੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।’’ ਡਾ. ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਜੱਜਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਮੰਤਰੀ (ਭਾਵ ਸਰਕਾਰ) ਦਾ ਦਖ਼ਲ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜੱਜਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਗਿਆਨ-ਸਰੋਤ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ। ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਧਰਮ ਆਧਾਰਿਤ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ ਤਾਂ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਦਫ਼ਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।
        ਉਪਰੋਕਤ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਡਾ. ਮੋਹਨ ਗੋਪਾਲ ਕੌਣ ਹੈ : ਉਹ ਨੈਸ਼ਨਲ ਲਾਅ ਸਕੂਲ ਬੰਗਲੌਰ ਦਾ ਵਾਈਸ-ਚਾਂਸਲਰ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਨੈਸ਼ਨਲ ਜੁਡੀਸ਼ੀਅਲ ਅਕੈਡਮੀ ਭੋਪਾਲ ਦਾ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ (World Bank), ਸੇਬੀ ਤੇ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਵੀ। 2006 ਤੋਂ 2011 ਤਕ ਉਹ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੀ ‘ਨੈਸ਼ਨਲ ਜੁਡੀਸ਼ੀਅਲ ਅਕੈਡਮੀ ਦਾ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਰਿਹਾ ਅਤੇ 2012 ਤੋਂ 2019 ਤਕ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੀ ‘ਨੈਸ਼ਨਲ ਕੋਰਟ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਸਿਸਟਮ ਕਮੇਟੀ’ ਦਾ ਮੁਖੀ। ਕੀ ਉਸ ਦੀ ਦਿੱਤੀ ਚਿਤਾਵਨੀ ਸਹੀ ਹੈ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ?
       ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਨਾਮਵਰ ਕਾਨੂੰਨਦਾਨ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਬਹਿਸ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਚੈਨਲਾਂ, ਅਖ਼ਬਾਰ, ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਇਸ ਬਾਰੇ ਚੁੱਪ ਕਿਉਂ ਹਨ? ਸੱਜੇ-ਪੱਖੀ ਅੰਧ-ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਉਸ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ? ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਉਹ ਸਟੀਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ, ਉਹ ਇਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਭਾਸ਼ਣ ਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਕਾਰਜ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ। ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਇਸ ਭਾਸ਼ਣ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ? ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵੋਟਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਵਿਆਖਿਆ ਰਾਹੀਂ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਮੌਜੂਦਾ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਏ ਬਗ਼ੈਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਜਿਸ ਵਰਤਾਰੇ ’ਤੇ ਡਾ. ਮੋਹਨ ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਉਂਗਲ ਧਰੀ ਹੈ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਹੈ। ਜਮਹੂਰੀ ਤਾਕਤਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਮੁਹਾਜ਼ਾਂ ’ਤੇ ਲੜਨਾ ਪੈਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਹਾਜ਼ ’ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਡਾ. ਮੋਹਨ ਗੋਪਾਲ ਜਿਹੀਆਂ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਨਿਰਭਉ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਇਹ ਕੰਮ ਜਮਹੂਰੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਏਕੇ ਬਿਨਾਂ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਕਰੋਨਾ ਦੀ ਮਹਾਮਾਰੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ: 14 ਸਤੰਬਰ 2020 ਦੀ ਸ਼ਾਮ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਾਥਰਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇਕ ਪਿੰਡ ਦੀ 19 ਸਾਲਾ ਦਲਿਤ ਕੁੜੀ ਡੰਗਰਾਂ ਲਈ ਘਾਹ ਲੈਣ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਗਈ। ਤਥਾਕਥਿਤ ਉੱਚੀ ਜਾਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਚਾਰ ਮਰਦਾਂ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਧੂਹਿਆ, ਲਤਾੜਿਆ ਤੇ ਜਬਰ-ਜਨਾਹ ਕੀਤਾ। ਕੁੜੀ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਲੜੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਮੂੰਹ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮਾਰ-ਕੁੱਟ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਦੀ ਰੀੜ ਦੀ ਹੱਡੀ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ, ਉਸ ਦੀ ਜੀਭ ਟੁੱਕੀ ਗਈ। ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਥਾਣੇ ਲੈ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਸੁਣਵਾਈ ਨਾ ਹੋਈ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਪਈਆਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਾਇਆ ਗਿਆ। ਗੱਲ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਤੇ ਪ੍ਰੈਸ ਵਿਚ ਉੱਭਰੀ ਤਾਂ ਪੁਲੀਸ ਨੇ 20 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕੀਤਾ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਸਫ਼ਦਰਜੰਗ ਹਸਪਤਾਲ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਬਿਆਨ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੁੜੀ ਨੇ ਚਾਰ ਮਰਦਾਂ ’ਤੇ ਜਬਰ-ਜਨਾਹ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ। 29 ਸਤੰਬਰ 2020 ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।
        ਕੁੜੀ ਮਰ ਗਈ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਅਜੇ ਵੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਸਵਾਲ ਸੀ ਉਸ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ, ਉਸ ਲਾਸ਼, ਉਸ ਬੇਜਾਨ ਸਰੀਰ ਦਾ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਘਰ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਆਪਣਿਆਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ 29 ਸਤੰਬਰ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਹ ਲਾਸ਼ ਜਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਉਸ ਪਿੰਡ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ’ਤੇ ਰੋਕਾਂ ਲਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ; ਵਿਰੋਧੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ। ਅਲਾਹਾਬਾਦ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਘਟਨਾ ਦਾ ਨੋਟਿਸ ਲੈਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, ‘‘29.09.2020 ਨੂੰ ਪੀੜਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਈਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਹਲੂਣਿਆ ਹੈ।’’
       ਉਸ ਸਮੇਂ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਤੇ ਪੁਲੀਸ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ? ਜਦੋਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਖ਼ਬਰ ਉੱਭਰੀ ਤਾਂ ਹਾਥਰਸ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ (ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ) ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ‘‘ਝੂਠੀ/ਫ਼ਰਜ਼ੀ ਖ਼ਬਰ (fake news)’’ ਹੈ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਸੀਨੀਅਰ ਪੁਲੀਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਜਬਰ-ਜਨਾਹ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ’ਚੋਂ ਲਏ ਗਏ ਸੈਂਪਲਾਂ ’ਚੋਂ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰੋਹ ਵਧਿਆ ਤਾਂ 3 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਸੂਬਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪੁਲੀਸ ਮੁਖੀ ਅਤੇ ਚਾਰ ਹੋਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 10 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਤਫ਼ਤੀਸ਼ ਕੇਂਦਰੀ ਜਾਂਚ ਏਜੰਸੀ (Central Bureau of Investigation- ਸੀਬੀਆਈ) ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
        ਕੀ ਉਪਰੋਕਤ ਕਹਾਣੀ ਦੁਬਾਰਾ ਦੱਸੇ ਜਾਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ? ਹਾਂ, ਇਸ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਵੀਰਵਾਰ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਇਸ ਕੇਸ ਬਾਰੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤੇ ਗਏ ਚਾਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਸੰਦੀਪ ਸਿਸੋਦੀਆ ਨੂੰ ਹੀ ਦੋਸ਼ੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ, ਬਾਕੀ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ। ਸੰਦੀਪ ਨੂੰ ਵੀ ਤਾਜ਼ੀਰਾਤ-ਏ-ਹਿੰਦ ਦੀ ਧਾਰਾ 302 ਤਹਿਤ ਕੁੜੀ ਦੇ ਕਤਲ ਦਾ ਦੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਸਗੋਂ ਧਾਰਾ 304 ਤਹਿਤ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸੱਟਾਂ-ਚੋਟਾਂ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਦੋਸ਼ੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਧਾਰਾ 302 ਦੇ ਤਹਿਤ ਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਜਾਂ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਧਾਰਾ 304 ਦੇ ਤਹਿਤ ਸਿਰਫ਼ ਦਸ ਸਾਲ ਤਕ ਦੀ ਕੈਦ।
       ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਵੱਡੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ : ਕੀ ਸਾਡੀ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਪੂਰਨ ਨਿਆਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦਾ? ਕੁੜੀ ਨੇ ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੁਲੀਸ ਸਾਹਮਣੇ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨਾਲ ਜਬਰ-ਜਨਾਹ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਬਿਆਨ ਨੂੰ ਮਰਨ ਸਮੇਂ ਦਿੱਤੀ ਗਵਾਹੀ (Dying Declaration) ਮੰਨ ਕੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ? ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ’ਚੋਂ ਲਏ ਗਏ ਸੈਂਪਲ ਜਬਰ-ਜਨਾਹ ਤੋਂ ਕਈ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਲਏ ਗਏ ਸਨ ਜਦੋਂਕਿ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜੇ ਸੈਂਪਲ ਜਬਰ-ਜਨਾਹ ਦੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਅੰਦਰ ਨਾ ਲਏ ਗਏ ਹੋਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਬੂਤ ਮਿਲਣਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਵਾਲ ਵੀ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਕੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮਰਦ ਦੋਸ਼-ਮੁਕਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਸੀਬੀਆਈ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤਫ਼ਤੀਸ਼ ਵਿਚ ਕੀ ਖ਼ਾਮੀਆਂ ਸਨ?
       ਇਕ ਧੀ-ਧਿਆਣੀ ’ਤੇ ਹੋਏ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਘਟਨਾ ਵਿਚ ਨਿਆਂ ਨਾ ਮਿਲਣਾ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਤੱਥ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਨਿਆਂ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੱਡਾਂ ਵਿਚ ਰਚ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਅਨਿਆਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਸਮਾਜ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਉਪਰੋਕਤ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ ਕਿ ਨਿਆਂ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਜਬਰ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਈ ਕੁੜੀ ਦਲਿਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸੀ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤਥਾਕਥਿਤ ਉੱਚੀ ਜਾਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹਨ। ਨਿਆਂ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਤੇ ਪੁਲੀਸ ਹੱਤਿਆਰਿਆਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ, ਸੂਬੇ ਦੀ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਵੀ ਦੋਸ਼ਪੂਰਨ ਸੀ। ਨਿਆਂ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਜਥੇਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਜਮਹੂਰੀ ਤਾਕਤਾਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹਨ।
       ਇਹ ਕੋਈ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੱਖਾਂ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਆਂ ਨਾ ਮਿਲਣ ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਦਰਦ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੇ ਹਨ। 1984 ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿੱਲੀ, ਕਾਨਪੁਰ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲ ਗਈ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਾਤਲ ਖੁੱਲ੍ਹੇਆਮ ਘੁੰਮਦੇ ਤੇ ਸੱਤਾ ਭੋਗਦੇ ਰਹੇ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਫ਼ਿਰਕੂ ਦੰਗੇ ਹੋਏ ਹਨ ਪਰ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਵਿਰਲੇ ਕੇਸਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਮਿਲੀ ਹੈ।
        ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਸੋਚ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਖੋਜੀ ਅਤੇ ਚਿੰਤਕ ਚਾਰਲਸ ਡਾਰਵਿਨ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, ‘‘ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਡੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਾਡਾ ਦੋਸ਼ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ।’’ ਇਸ ਕੇਸ ਵਿਚ ਸਿਆਸੀ ਜਮਾਤ, ਪੁਲੀਸ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ, ਅਦਾਲਤ, ਵਕੀਲ, ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕੁੜੀ ’ਤੇ ਜਬਰ ਹੋਇਆ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਸਮੂਹਿਕ ਗਿਆਨ ਵੀ ਉਹ ਸਬੂਤ ਤੇ ਦਲੀਲਾਂ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲ ਸਕਦੀ। ਸਾਡੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਿਆਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਭੁਗਤੀਆਂ।
       ਕਈ ਹੋਰ ਸਵਾਲ ਵੀ ਉੱਭਰਦੇ ਹਨ : ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਨਿਆਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਸ ਸੋਚ ਤੋਂ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਛੁਡਾ ਸਕਦੇ? ਅਸੀਂ ਇਸ ਸੋਚ ਨੂੰ ਇੰਝ ਕਿਉਂ ਪਰਨਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਅਟਲ ਸੱਚਾਈ ਜਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਧੀ-ਵਿਧਾਨ ਹੋਵੇ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 1928 ਵਿਚ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ‘‘ਤੁਸੀਂ ਅਸਲੀ ਕਿਰਤੀ ਹੋ। ਕਿਰਤੀਓ ਜਥੇਬੰਦ ਹੋ ਜਾਓ। ਤੁਹਾਡਾ ਕੁਝ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ, ਕੇਵਲ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਕੱਟੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ।... ਸਮਾਜਿਕ (social) ਐਜੀਟੇਸ਼ਨ ਇਨਕਲਾਬ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿਓ ਅਤੇ ਪੁਲਿਟੀਕਲ (ਸਿਆਸੀ) ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਇਨਕਲਾਬ ਵਾਸਤੇ ਕਮਰਕੱਸੇ ਕਰ ਲਵੋ। ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਤੇ ਮੁਲਕ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਹੋ, ਅਸਲੀ ਤਾਕਤ ਹੋ।’’
       ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ, ਭਗਤ ਕਬੀਰ, ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਜਾਤੀਵਾਦ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ। ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਜਾਤੀਵਾਦ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਦਲਿਤ ਤੇ ਦਮਿਤ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, ‘‘ਨੀਚਾ ਅੰਦਰਿ ਨੀਚ ਜਾਤਿ ਨੀਚੀ ਹੂ ਅਤਿ ਨੀਚੁ।। ਨਾਨਕੁ ਤਿਨ ਕੈ ਸੰਗਿ ਸਾਥਿ ਵਡਿਆ ਸਿਉ ਕਿਆ ਰੀਸ।।’’ ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਨੇ ਬੇਗਮਪੁਰੇ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਦਿੱਤਾ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਜਯੋਤਿਬਾ ਫੂਲੇ, ਡਾ. ਬੀ.ਆਰ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਜਾਤੀਵਾਦ ਵਿਰੁੱਧ ਵੱਡੇ ਮੁਹਾਜ਼ ਖੋਲ੍ਹੇ। ਦਲਿਤ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਅਤੇ ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਪਾਰਟੀ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਆਈ। ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਨਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
         ਜਾਤੀਵਾਦ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਏਨੀਆਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਿੱਸੇ ਵੀ ਤਰੱਕੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਬਿਹਤਰੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਤਥਾਕਥਿਤ ਉੱਚੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਮਿਲੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵਰਤ ਕੇ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਈ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਡਾ. ਬੀ.ਆਰ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਦਾ ਮੱਤ ਸੀ ਕਿ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਇਸ ਲਈ ਕਾਇਮ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜਾਇਜ਼ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਕੀ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀ ਸੋਚ ਵਿਚ ਜਕੜਿਆ ਰਹੇਗਾ? ਕੀ ਇਹ ਸਾਡੀ ਹੋਣੀ ਹੈ? ਇਹ ਸਵਾਲ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਸਿਆਸੀ, ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਆਂ, ਚਿੰਤਕਾਂ, ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ, ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗੇ ਜਾਤੀਵਾਦੀ ਉਪਨਾਮਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਆਗੂ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਉਸ ਝੂਠੀ ਤੇ ਫ਼ਰਜ਼ੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਮਾਈ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵਰਣ-ਆਸ਼ਰਮ ਅਤੇ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੇ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਹੈ।
        ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਇਹ ਸੋਚਣ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਉੱਠੇ ਰੋਹ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਹਾਥਰਸ ਦੀ ਇਸ ਧੀ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਅਨਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਤਕ ਰਸਾਈ ਦੇ ਕੇ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਤੇ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਅਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨੀਂਹਾਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਜਾਤ-ਪਾਤ ਇਕੱਲੇ ਦਲਿਤ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਿਤਕਰੇ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।

ਵੀਰਵਾਰ ਅਜਨਾਲੇ ਵਿਚ ਹੋਏ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਨੇ ਹਰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤ ਵਿਚ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਵਾਰ ਵਾਰ ਉਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਭੀੜ ਪੁਲੀਸ ਦੇ ਲਾਏ ਬੈਰੀਕੇਡ ਤੋੜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਨਾਲੇ ਦੇ ਥਾਣੇ ਵੱਲ ਵਧਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਤਲਵਾਰਾਂ, ਡੰਡੇ ਆਦਿ ਹਨ। ਪਿੱਛੇ ‘ਪਾਲਕੀ ਸਾਹਿਬ’ ਹੈ। ਪੁਲੀਸ ਨਾਲ ਸੀਮਤ ਟਕਰਾਅ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੋਕ ਇਕ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਆਗੂ ਅਤੇ ਪੁਲੀਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਗੱਲਬਾਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੁਲੀਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
       ਇਸ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਬਾਰੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਚੈਨਲਾਂ, ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਵੀ ਬਹਿਸ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਮਾਹਿਰ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲੀਸ ਨੂੰ ਕਟਹਿਰੇ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਸੂਬਾ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ, ਕੋਈ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵਿਰੋਧੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ। ਕਈ ਮਾਹਿਰ ਸਾਰਾ ਦੋਸ਼ ਬੀਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਸਿਰ ਮੜ੍ਹ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਉ, ਯਾਦ ਰੱਖੀਏ ਇਹ ਬਹਿਸ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਬਾਰੇ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।
       ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਇਸ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਨੂੰ ਨਿਆਂਸੰਗਤ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਆਂ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ-ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਨਹੀ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਲੋਕ-ਸਮੂਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਪੁਲੀਸ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਪੁਲੀਸ ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੁੰ ਰਿਹਾਅ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਪਰ ਵੀਰਵਾਰ ਪੁਲੀਸ ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੁਆਰਾ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਜਿੰਨੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਉਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਡੂੰਘੀ ਬੇਚੈਨੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਪੁਲੀਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸੰਜਮ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਢਾਲ ਬਣਾ ਕੇ ਪੁਲੀਸ ਥਾਣੇ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਪਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੀ ਕਿਉਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।
         ਇਹ ਸਵਾਲ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੀਰਵਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨੌਜਵਾਨ ਕੌਣ ਸਨ, ਉਹ ਇੰਨੇ ਗੁੱਸੇ ਤੇ ਰੋਹ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸਨ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਦੇਣੇ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਇਕ ਜਵਾਬ ਜ਼ਰੂਰ ਉੱਭਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਹਨ/ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰਾਂ, ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਬਾਂਹ ਨਹੀਂ ਫੜੀ। ਇਹ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਜਿੱਥੇ ਪੁਲੀਸ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਖ਼ੁਫ਼ੀਆ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਅਫ਼ਸਲਤਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਨਾਸੂਰਾਂ ਵਾਂਗ ਪਲ ਰਹੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ, ਵਿਸੰਗਤੀਆਂ ਤੇ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸਾਂ ਦੇ ਰੂਬਰੂ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।
       ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲਗਾਤਾਰ ਸੰਤਾਪ ਸਹਿਣ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ, ਜੱਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ਼ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਦੌਰਾਨ ਹੋਏ ਜ਼ੁਲਮ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ 1947 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ’ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਹੋਇਆ 1980ਵਿਆਂ ਦੇ ਅਤਿਵਾਦੀ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਪਿਛਲੇ ਪੰਜਾਹ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ’ਤੇ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਤੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨਕਸਲਵਾਦੀ ਵਿਦਰੋਹ, ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਉੱਭਰਦੇ ਹਨ।
       ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਵਰਤਾਰਾ ਵੱਡੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਨਿਆਂ ਦੀ ਗ਼ੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ। ਸਿਆਸੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੌੜੇ ਸਿਆਸੀ ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਧ੍ਰੋਹ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਕਾਰਨ 1984 ਵਿਚ ਫ਼ੌਜ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਈ। 1984 ਵਿਚ ਹੀ ਤਤਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿੱਲੀ, ਕਾਨਪੁਰ ਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ। ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਜ਼ਾ ਨਾ ਹੋਈ ਅਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਆਗੂ ਸੱਤਾ ਭੋਗਦੇ ਰਹੇ। 7-8 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਧਰਮ ਆਧਾਰਿਤ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਦਖ਼ਲ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਅਨਸਰਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਕੀਤੀ, ਬੇਅਦਬੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰ ਰਹੇ ਨਿਹੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ’ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ ਗਈ। ਸਰਕਾਰਾਂ ਬਦਲੀਆਂ ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਅਜਿਹੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ’ਤੇ ਲੱਗੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਉੱਤੇ ਮਰਹਮ ਲੱਗਦੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਫੈਲਾਅ ਹੋਇਆ, ਬਦਮਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਟੋਲੇ (ਗੈਂਗ) ਉੱਭਰੇ ਤੇ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਰੁਝਾਨ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਫੜਿਆ।
      ਨਿਆਂ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਦੋ ਵਰਤਾਰੇ ਉੱਭਰਦੇ ਹਨ : ਸਮਾਜ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਰਾਜ (Rule of Law ਭਾਵ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਣਗੇ) ’ਚੋਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਘਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਰਾਜਕਤਾ ਵਾਲੇ ਰੁਝਾਨ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਰਾਜਕਤਾ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਵੀ ਉੱਭਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਵੀ। ਸੱਤਾ ਵਿਚਲੀ ਅਰਾਜਕਤਾ ਕਾਰਨ ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰੀ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਵਾਦ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਫੈਲਦੇ ਹਨ। ਸਿਆਸਤਦਾਨ, ਸਮਾਜਿਕ ਆਗੂ, ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਅਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਦੌਲਤ ਦੇ ਅੰਬਾਰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂਕਿ ਸਮਾਜ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਚੱਕੀ ਵਿਚ ਪਿਸਦਾ ਹੈ। ਧਰਨਿਆਂ ਤੇ ਮੁਜ਼ਾਹਰਿਆਂ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਧਦਾ ਹੈ। ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੰਵਾਦ ਮਨਫ਼ੀ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
       ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਏ ਹਨ : ਪਹਿਲਾ ਇਹ, ਕਿ ਧਰਨੇ-ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ ਲੋਕ-ਰੋਹ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਾਧਨ ਹਨ, ਦੂਸਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਹਜੂਮੀ ਹਿੰਸਾ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਭੀੜ ਕਿਸੇ ਮਸਲੇ (ਜਿਵੇਂ ਗਊ-ਰੱਖਿਆ, ਲਵ-ਜਿਹਾਦ ਆਦਿ) ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਰੰਗਤ ਦੇ ਕੇ ਹਿੰਸਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹਿੰਸਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਤੀਸਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਹੀ ਦੇਣ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਧਰਮ ਆਧਾਰਿਤ ਸਿਆਸਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਧਰਮ ਆਧਾਰਿਤ ਸਿਆਸਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਸਰੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ, ਗਰੁੱਪਾਂ ਤੇ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਸਿਆਸਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵੀਰਵਾਰ ਅਜਨਾਲੇ ਵਿਚ ਹੋਈ ਘਟਨਾ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਗਮ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
      ਆਰਥਿਕ ਮਾਹਿਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੂਬੇ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੇ ਧਰਨਿਆਂ ਤੇ ਮੁਜ਼ਾਹਰਿਆਂ ਕਾਰਨ ਸਨਅਤਕਾਰ ਅਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਇੱਥੇ ਪੈਸਾ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣਗੇ। ਇਹ ਦਲੀਲ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਸਹੀ ਹੈ ਪਰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਵਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਮਨ, ਸਹਿਜ ਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਜੇ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਗੁੱਸਾ, ਰੋਹ ਤੇ ਅਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸੁਲਗ਼ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ ਤਾਂ ਬਾਹਰੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਅਮਨ ਸਥਾਈ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।
       ਇਹ ਹਾਲਾਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਕੀ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਨਾਲ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਗੇ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਨਿੱਜੀ ਤਾਕਤ ਤੇ ਧਨ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਰਹੇਗਾ। ਧਾਰਮਿਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਤੈਅ ਕਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ, ਸਾਡੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਜਿਹੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਾਲ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਤੋਂ ਕੰਨੀਂ ਕਤਰਾਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਜਦੋਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਜਿਹਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਰਸਾ ਮੌਜੂਦ ਹੈ।
         ਧਰਮ ਆਧਾਰਿਤ ਸਿਆਸਤ ਸਾਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਲੈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਇਹ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਸੋਚਣਾ ਹੈ। 1947 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਧਰਮ ਆਧਾਰਿਤ ਸਿਆਸਤ ਦਾ ਰਾਹ ਅਪਣਾਇਆ। ਇਸਲਾਮ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਤੇ ਸਿਆਸਤ ਵਿਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ। ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ ਤੇ ਸੰਕੀਰਨਤਾ ਵਧੀਆਂ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੋ ਟੋਟੇ ਹੋਇਆ, ਅਹਿਮਦੀਆ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਸ਼ੀਆ ਫ਼ਿਰਕੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਸਿੱਖ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਲੋਕਾਂ ’ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਿੰਸਾ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਸਥਿਰਤਾ ਤੇ ਦੀਵਾਲੀਏਪਣ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਦੀਨ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਹੈ ਪਰ ਆਵਾਮ ਦਾ ਘਾਣ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।
        ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕਾਈ ਵੀ ਦੁਖਾਂਤਾਂ ’ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰੀ ਹੈ ਪਰ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਸਦਕਾ ਉਹ ਮੁੜ ਮੁੜ ਸੰਭਲੀ ਹੈ। ਸਭ ਨੁਕਸਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਹੀ ਲੋਕ-ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਥਾਨ (space), ਮੰਚ ਅਤੇ ਢੰਗ-ਤਰੀਕੇ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨੀ ਪੈਣੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਮਨ-ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਵੇ, ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਰਾਜ (Rule of Law) ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਣ ਨਾ ਕਿ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਮੁਫ਼ਾਦਾਂ ਤੇ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਜਮਹੂਰੀ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲੜਨੀਆਂ ਪੈਣੀਆਂ ਹਨ, ਅਰਾਜਕਤਾ ਸਾਨੂੰ ਫਿਰ 1980ਵਿਆਂ ਜਿਹੇ ਦੁਖਾਂਤਕ ਦੌਰ ਵਿਚ ਧੱਕ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਂ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਸਮੂਹ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਬੋਲਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਸੂਲ, ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ, ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ ਅਤੇ ਨਿਰਵੈਰਤਾ ਹਨ।
       ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਬੋਲੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਬੋਲ ਸੱਚ ਦੀ ਸੱਚੀ-ਸੁੱਚੀ ਜ਼ਮੀਨ ’ਚੋਂ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, ‘‘ਸਚੁ ਬੋਲੈ ਬੋਲਾਵੈ ਪਿਆਰੁ।।’’ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿਚ ਰੰਗੇ ਲੋਕ ਹੀ ਸੱਚ ਬੋਲ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੱਚ ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ’ਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ ਲਈ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ।

 ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਸੂਬਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਲਗਾਤਾਰ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਕਈ ਸਿਆਸਤਦਾਨ, ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਤੇ ਕਰਮਚਾਰੀ, ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨੇ ਸਿਆਸਤ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਨੂੰ ਹਰ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤ ਵਿਚ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਿਆਸਤਦਾਨ, ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀ, ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਆਦਿ ਅਜੇ ਵੀ ਰਿਸ਼ਵਤ ਦਿੰਦੇ ਅਤੇ ਲੈਂਦੇ ਫੜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਿਸ਼ਵਤ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਲੈਣਾ ਇਕ ਸਹਿਜ ਵਰਤਾਰਾ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਸਮਾਜ ਮਾਨਸਿਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੱਡਾਂ ਵਿਚ ਰਚ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਨੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਖੋਖਲਾ, ਜਰਜਰਾ ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
        ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਸੂਲ ‘ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜ (Rule of Law ਭਾਵ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਣਗੇ)’ ਦੀਆਂ ਧੱਜੀਆਂ ਉਡਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਫ਼ੈਸਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ, ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕਾਂ ਅਤੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਿਸ਼ਵਤ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਪੈਸਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਮਾਇਆਧਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਤੋੜਿਆ-ਮਰੋੜਿਆ, ਮਧੋਲਿਆ ਤੇ ਕੁਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਨੂੰਨ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ, ਸਾਹ-ਸਤ, ਆਕਾਰ ਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਗੁਆ ਬੈਠਦਾ ਹੈ, ਬੇਸ਼ਕਲ ਹੋਇਆ ਕਾਨੂੰਨ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀਆਂ ਦਾ ਦਾਸ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨੇਮਹੀਣ ਹੋਇਆ ਸਮਾਜ ਨੇਮਹੀਣਤਾ ਨੂੰ ਹੀ ਨਿਯਮ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
       ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਵਧਦੇ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਚ ਰਿਆਸਤ/ਸਰਕਾਰ/ਸਟੇਟ ਦੁਆਰਾ ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰੀ ਰੋਕਣ ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਹੋਰ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ’ਤੇ ਨਿਗਾਹਬਾਨੀ ਕਰਨ ਲਈ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੈਣਾ ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦਾ ਵਧਣਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਸਿਰਫ਼ ਇਹੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਗੋਂ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਢਾਂਚਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਰ ਜਮਹੂਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੀ ਨਿਤਾਣੀਆਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਦਮੁਖ਼ਤਿਆਰੀ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਖੋਹ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
        ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਤਰੱਕੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਦਾ ਹੈ, ਤਰੱਕੀ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਰਿਸ਼ਵਤ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਤੇ ਹਿੱਤ ਵਧਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਜੋ ਰਿਸ਼ਵਤ ਲੈ ਕੇ ਮਾਇਆ ਕੇ ਅੰਬਾਰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬੇਨਿਯਮੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ ਸਮਾਜ ਦਾ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਾ ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰੀ ਦੀ ਚੱਕੀ ਵਿਚ ਪਿਸਦਾ ਹੈ, ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰੀ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਉਦੋਂ ਹੀ ਪਨਪਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਸ ਦਾ ਫੈਲਾਅ ਸੱਤਾ ਦੇ ਗਲਿਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਉੱਚ ਪੱਧਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਸਕ ਵਰਗ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉੱਪਰਲੇ, ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਤੇ ਹੇਠਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਨਿਆਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਭੁਗਤਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਮਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨ ਰਿਸ਼ਵਤ ਦੇਣ ਅਤੇ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਸਾਧਨ-ਵਿਹੂਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਅਨਿਆਂ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
       ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹਾਂ, ਫ਼ੌਜੀ ਹਾਕਮਾਂ ਅਤੇ ਧਰਮ ਆਧਾਰਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਹਕੂਮਤਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਪਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਸ਼ਾਸਨ ਲੋਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜਵਾਬਦੇਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਜਦ ਜਮਹੂਰੀ ਨਿਜ਼ਾਮਾਂ ਵਿਚ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅੱਕੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਇਹ ਦਲੀਲ ਆਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸ਼ਾਸਕ ਜਾਂ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਜਾਂ ਫ਼ੌਜੀ ਰਾਜ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਜੋ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧਿਆਂ ਕਰ ਦੇਵੇ। ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹਾਂ, ਫ਼ੌਜੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ, ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਏਨੇ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਫੈਲਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀਵਾਲੀਆ ਹੋਣ ਦੀ ਕਗਾਰ ’ਤੇ ਹੈ। ਸ਼ਾਸਕਾਂ, ਕਾਰੋਬਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰੀ ਤੋਂ ਕਮਾਈ ਹੋਈ ਦੌਲਤ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ ਭੁੱਖਮਰੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਆਂ ਵਿਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਗੱਲਾਂ ਤਾਂ ਧਰਮ ਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੌਲਤ ਦੇ ਅੰਬਾਰ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, ਫ਼ੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ।
       ਕੁਝ ਜਮਹੂਰੀ ਨਿਜ਼ਾਮਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰੀ ਸਿਆਸਤ ਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹਲਕਿਆਂ ਤਕ ਮਹਿਦੂਦ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲਤਾ ਵਾਲਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ‘ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਸੰਸਥਾ (Citizens for Responsibility and Ethics in Washington- CREW- ਕਰਿਊ)’ 2005 ਤੋਂ 2014 ਤਕ ‘ਕਾਂਗਰਸ (ਅਮਰੀਕੀ ਸਦਨ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਸਦਨ) ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਮੈਂਬਰ’ ਨਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਜਾਰੀ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। 2014 ਵਿਚ ਇਸ ਨੇ ਹੇਠਲੇ ਸਦਨ ਦੇ 88 ਮੈਂਬਰਾਂ (63 ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ 25 ਡੈਮੋਕਰੇਟਿਕ ਪਾਰਟੀ) ’ਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਾਇਆ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਅਤੇ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਘਰਾਣੇ ਚੋਣਾਂ ਦੌਰਾਨ ਵੱਖ ਵੱਖ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਪੈਸਾ ਦਿੰਦੇ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਿਸ਼ਵਤ ਕਾਰਪੋਰੇਟੀ ਅਤੇ ਉੱਚ-ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਰੋਜ਼ਮਰ੍ਹਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ’ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਅਸਰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੁਕਿਆ-ਛਿਪਿਆ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਅਦਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਅਮੀਰ ਕਰਦਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਨਬਰਾਬਰੀ ਵਧਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਤੀਸਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
        ਘੱਟ ਵਿਕਸਿਤ ਜਮਹੂਰੀਅਤਾਂ ਵਿਚ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਆਪਣੇ ਨੰਗੇ ਤੇ ਵਿਕਰਾਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਮਹੂਰੀਅਤਾਂ ਵਿਚ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੀ ਨਿਗਾਹਬਾਨੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਜਨਤਕ (Civil) ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਵਿਚ ਏਨੀ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਦਮ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ/ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਬਣਾ ਸਕਣ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵੀ ਇਮਾਨਦਾਰ ਤੇ ਦਿਆਨਤਦਾਰ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਸੰਸਥਾ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਜਿਹੜੀ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, ਕਾਰੋਬਾਰੀਆਂ ਤੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਦੀ ਨਿਗਾਹਬਾਨੀ ਕਰ ਸਕੇ, ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰੀ ਦੇ ਕੇਸਾਂ ਨੂੰ ਉਠਾ ਸਕੇ। ਨਿੱਜੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਕੁਨਾਂ, ਵਕੀਲਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਂ ਤਾਂ ਲਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸਮੂਹਿਕ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਵਾਲੀਆਂ ਜਨਤਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੇ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਗ਼ੈਰਹਾਜ਼ਰ ਹਨ।
      ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਨਾਗਰਿਕ ਹਿੱਤਾਂ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਨਿਆਂ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋਣਾ ਸਮਾਜਿਕ ਪਤਨ ਦੀ ਸਿਖ਼ਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਲੋਕ-ਰਹਿਬਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਨਿਆਂ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ (ਕਾਜ਼ੀਆਂ) ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਕਾਜੀ ਹੋਇ ਕੈ ਬਹੈ ਨਿਆਇ।। ਫੇਰੇ ਤਸਬੀ ਕਰੇ ਖੁਦਾਇ।। ਵਢੀ ਲੈ ਕੈ ਹਕੁ ਗਵਾਏ।।’’ ਭਾਵ ਉਹ ਕਾਜ਼ੀ ਬਣ ਕੇ ਨਿਆਂ ਕਰਦੇ, ਤਸਬੀ ਫੇਰ ਕੇ ਖੁਦਾ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈਂਦੇ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਵਤਾਂ ਲੈ ਕੇ ਨਿਆਂ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦੇ। ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਰਾਜਾ ਨਿਆਉ ਕਰੇ ਹਥਿ ਹੋਇ।।’’ ਭਾਵ ਰਾਜਾ ਉਦੋਂ ਇਨਸਾਫ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ’ਤੇ ਕੁਝ ਧਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਨਿਆਂ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਪਵਾਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕਾਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਰਿਸ਼ਵਤ ਨੂੰ ਏਦਾਂ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ, ‘‘ਬੁੱਲ੍ਹਿਆ ਕਾਜ਼ੀ ਰਾਜ਼ੀ ਰਿਸ਼ਵਤੇ, ਮੁੱਲ੍ਹਾ ਰਾਜ਼ੀ ਮੌਤ।’’ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ‘ਕਿੱਸਾ ਹੀਰ ਰਾਂਝਾ’ ਵਿਚ ਨਿਆਂ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ (ਕਾਜ਼ੀਆਂ) ਬਾਰੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ‘‘ਪੈਂਚਾਂ ਪਿੰਡ ਦਿਆਂ ਸੱਚ ਥੀਂ ਤਰਕ ਕੀਤਾ, ਕਾਜ਼ੀ ਰਿਸ਼ਵਤਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਕੋਰ ਕੀਤੇ।’’ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰਾਂ ਅਤੇ ਹੱਕ-ਸੱਚ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ‘‘ਦਾੜ੍ਹੀ ਸ਼ੇਖਾਂ ਦੀ ਛੁਰਾ ਕਸਾਈਆਂ, ਬਹਿ ਪਰ੍ਹੇ ਵਿਚ ਪੈਂਚ ਸਦਾਵਦੇ ਹਨ।’’ ਏਹੀ ਹਾਲ ਸਾਡੇ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਹੈ, ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਗੂ (ਪੈਂਚ) ਬਣਦੇ ਹਨ। ਧਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਾਸਕ ਮਗਰੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, ‘‘ਮਾਇਆ ਸੰਚਿ ਰਾਜੇ ਅਹੰਕਾਰੀ।।’’ ਸਮਾਜ ਦਾ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਉਦਾਸੀਨ ਹੋ ਜਾਣਾ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਦੇ ਵਧਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਦਾ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਧ ਰਹੀ ਦੌਲਤ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਝਲਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਚੁਣ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।
        ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਇਸ ਰੋਗ ਵਿਰੁੱਧ ਕਿਵੇਂ ਲੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਇਹ ਲੜਾਈ ਨਿੱਜੀ ਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਲੜਾਈ ਜਮਹੂਰੀ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜਥੇਬੰਦ ਜਮਹੂਰੀ ਲੋਕ-ਤਾਕਤ ਹੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ, ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀਆਂ ਦੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ’ਤੇ ਨਿਗਾਹਬਾਨੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੇ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਬਣਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਦਾ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਉਸ ਨਿਜ਼ਾਮ ਵਿਚ ਪਨਪਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੀ ਜਨਮਦਾਤੀ ਹੈ ਸਗੋਂ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਇਹ ਜਮਹੂਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘੁਣ ਵਾਂਗ ਖਾਂਦਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੋਖਲੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜਨ ਲਈ ਹੋਰ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਲੋਕ-ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਮਜ਼ਬੂਤ ਜਮਹੂਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੇ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਜਮਹੂਰੀ ਅਮਲ ਹੀ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਕੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ’ਤੇ ਨਕੇਲ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।