ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਿਸ ਗੱਲ ਦਾ ਡਰ ਸੀ ਉਹੀ ਹੋਈ।ਉਹਦਾ ਮੁੰਡਾ ਜੰਗਾ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਰੋਹੀ ਵਾਲੇ ਖੇਤ ਦੇ ਬੰਨੇ ਬਦਲੇ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿਉਂ ਕਿਆਂ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਲੜ ਪਿਆ ਸੀ।ਕਿਸ਼ਨ ਸਿਉਂ ਕਿਆਂ ਨੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਬੰਨਾ ਦੱਬਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਉਹਨੇ ਹਊ ਪਰੇ ਕਰ ਛੱਡਿਆ ਸੀ ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਇਹ ਗੱਲ ਜੱਟ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਉਲਟ ਸੀ।
ਜੰਗਾ ਮੋਛੇ ਵਰਗਾ ਜਵਾਨ ਸੀ।ਉਹਨੇ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੋਨੋਂ ਮੁੰਡੇ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਤਰਾ੍ਹਂ ਕੁੱਟੇ।ਵੱਡੇ ਮੁੰਡੇ, ਜਗੀਰੀ ਦੇ ਮੌਰਾਂ 'ਚ ਗੰਡਾਸੀ ਇੰਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਮਾਰੀ ਕਿ ਉਹਦੇ ਮੋਢੇ ਦੀ ਹੱਡੀ ਨੂੰ ਚੀਰ ਗਈ।
ਜਗੀਰੀ ਦੀ, 'ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ, ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ' ਦੀ ਚੀਕ- ਪੁਕਾਰ ਸੁਣ ਕੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਾਂ 'ਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਜਦ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਪਹੁੰਚੇ, ਜੰਗਾ ਉੱਥੋਂ ਹਰਨ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।ਕਿਸ਼ਨ ਸਿਉਂ ਦਾ ਛੋਟਾ ਮੁੰਡਾ ਜਾਨ ਬਚਾ ਕੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਭੱਜਿਆ ਤੇ ਘਰ ਦਿਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਕੀਤੀ।ਕੁਝ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਜਗੀਰੀ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਤੇ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਆਪ ਨੰਬਰਦਾਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਪੁਲਿਸ ਚੌਕੀ ਰਿਪੋਰਟ ਲਿਖ਼ਾਉਣ ਚਲਾ ਗਿਆ।
                                   ਜੰਗੇ ਦਾ ਬਾਪ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਪਿਉ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਪੁੱਤ ਸੀ।ਉਹ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਸੰਤਾ ਸਿੰਘ ਵਾਂਗ ਬਹੁਤ ਹੀ ਭਲਾਮਾਣਸ ਸੀ।ਸਾਧੂ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਢੇਰੀ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਤੇ ਵੱਡੀ ਸੀ।
ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸੱਤਾਂ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਹਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਜੀਤੋ ਨੂੰ ਬੱਚਾ ਬੱਚੀ ਨਾ ਹੋਇਆ।ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਤਾਂ ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਵੀ ਧਾਗੇ-ਤਵੀਤਾਂ ਵਾਲਾ, ਸਾਧ ਸੰਤ ਅਤੇ ਨੀਮ-ਹਕੀਮ ਨਾ ਛੱਡਿਆ ਪਰ ਕਿਤਿਉਂ ਵੀ ਉਹਦੀ ਨੂੰਹ ਦੀ ਝੋਲੀ ਨਾ ਭਰੀ।ਅਖ਼ੀਰ ਅੱਕ ਕੇ ਉਹਨੇ ਬਚਨ ਸਿੰਘ 'ਤੇ ਦੂਸਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਪਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ।ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਮਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਕੇ ਨਾ ਸੁਣੀ।ਉਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਕਿਸਮਤ ਆਸਰੇ ਛੱਡ ਕੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਬਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ।ਇਸੇ ਗੱਲੋਂ ਮਾਂ ਪੁੱਤ ਦਾ ਕਈ ਵਾਰੀ ਝਗੜਾ ਵੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਪਰ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਦੂਸਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਬਾਰੇ ਹਾਂ ਨਾ ਕੀਤੀ।
ਮਾਂ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਦੇ ਘਰ ਉਲਾਦ ਦੀ ਸੱਧਰ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਕੂਚ ਕਰ ਗਈ।
ਬੱਸ ਇਹ ਇਕ ਚਮਤਕਾਰ ਹੀ ਸਮਝੋ ਕਿ ਦਸਾਂ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਜੀਤੋ ਨੂੰ ਉਮੀਦਵਾਰੀ ਹੋ ਗਈ।ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਾ ਆਵੇ।ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਚੈੱਕ-ਅੱਪ ਕਰਵਾ ਕੇ ਹੀ ਉਹਨੇ ਯਕੀਨ ਕੀਤਾ।ਜਦੋਂ ਜੀਤੋ ਨੇ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਉਸ ਵੇਲੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਜੰਗ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ।ਦਾਈ ਨੇ ਹੱਸਦੀ ਹੱਸਦੀ ਨੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਲੜਕਾ ਜੰਗ ਦੇ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਸੋ ਉਹਦਾ ਨਾਮ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਹੀ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ।ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਜ਼ਰਦਾਰੀ ਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਨਾਮ ਜੰਗਾ ਸਿੰਘ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਜਿਵੇਂ ਚਿਰਾਂ ਬਾਅਦ ਲੱਭੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀ ਸੰਭਾਲ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਜੀਤੋ ਜੰਗੇ ਨੂੰ ਤੱਤੀ ਵਾਅ ਨਾ ਲੱਗਣ ਦਿੰਦੀ।ਘਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਤੰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਉਹਦੀ ਹਰ ਜਾਇਜ਼ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਫ਼ਰਮਾਇਸ਼ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ।ਮਾਂ ਦੇ ਲਾਡ ਪਿਆਰ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵਿਗਾੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਉਹ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸਿਆਪਾ ਪਾਈ ਰੱਖਦਾ।ਨਿਆਣੇ ਕੁੱਟ ਕੱਢਦਾ।ਮਾਸਟਰਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦਾ।ਕਈ ਵਾਰੀ ਮਾਸਟਰ ਉਹਦੀ ਛਿੱਤਰ ਪਰੇਡ ਵੀ ਕਰਦੇ ਪਰ ਉਹਦੇ 'ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ ਹੁੰਦਾ।ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਰੋਜ਼ ਉਲਾਂਭੇ ਮਿਲਦੇ ਪਰ ਜੀਤੋ ਉਲਾਂਭਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਉਖੜੀ ਕੁਹਾੜੀ ਵਾਂਗ ਪੈਂਦੀ।ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭਲਮਾਣਸੀ ਨੂੰ ਕਈ ਲੋਕ ਚੁੱਪ ਕਰ ਰਹਿੰਦੇ।ਉਹ ਆਪ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰੀਂ ਜਾ ਕੇ ਮਿੰਨਤ ਤਰਲਾ ਕਰ ਆਉਂਦਾ।ਜੇ ਉਹ ਜੀਤੋ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਹਦੀ ਵੀ ਲਾਹ- ਪਾਹ ਕਰ ਦਿੰਦੀ।ਮਾਂ ਪੁੱਤ ਇਕ ਪਾਸੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ 'ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਗੱਲ ਵੀ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੰਦੇ।ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਅਤੇ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਉਹ ਕੜੀ ਵਰਗਾ ਜਵਾਨ ਨਿਕਲਿਆ।ਉਹ ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਜਵਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਵੇਂ ਉਵੇਂ ਹੀ ਉਹਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਵੀ ਵਿਗੜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
ਹੁਣ ਉਹ ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਉੱਚਾ ਲੰਮਾ 'ਤੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਭਰਵਾਂ ਗੱਭਰੂ ਸੀ।ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਹੈ, ਸ਼ਰੀਕਾਂ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿਉਂ ਕਿਆਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੰਨੇ ਦੇ ਝਗੜੇ ਬਾਰੇ ਤੁੱਖਣਾ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।ਸਿਆਣੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰੋਜ਼ ਰੋਜ਼ ਤਾਂ ਰੱਸੀ ਘਸਣ ਨਾਲ ਪੱਥਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਘਾਸੇ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੰਗਾ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅੱਗ ਦੀ ਨਾਲ ਸੀ, ਤੇ ਅੱਜ ਉਹਨੇ ਕਾਰਾ ਕਰ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਰਿਪੋਰਟ ਲਿਖ਼ਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨੰਬਰਦਾਰ ਨੂੰ ਜੀਪ ਵਿਚ ਬਿਠਾਇਆ 'ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।ਉਹਨੇ ਜਗੀਰੀ ਦੇ ਬਿਆਨ ਕਲਮਬੰਦ ਕੀਤੇ ਤੇ ਫ਼ਿਰ ਡਾਕਟਰ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ।ਹੱਡੀ ਵੱਢ ਹੋਈ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਤਿੰਨ ਸੌ ਛੱਬੀ ਦਾ ਕੇਸ ਬਣਦਾ ਸੀ।ਫ਼ਾਈਲ ਵਿਚ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੋਟ ਕਰ ਕੇ ਉਹਨੇ ਜੀਪ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਪਿੰਡ ਵਲ ਕਰ ਲਿਆ।
ਪਿੰਡ ਦਾ ਸਰਪੰਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੰਜ ਚਾਰ ਮੋਹਤਬਰ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।ਉਧਰ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਜੰਗਾ ਕਿਥੇ ਲੁਕ ਗਿਆ ਸੀ।ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਆਪ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਲਿਆ ਕੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।ਰਾਹ ਵਿਚ ਆਉਂਦਿਆਂ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਰਪੰਚ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨਾਲ ਸੌਦਾ ਮੁਕਾ ਲਵੇ ਤੇ ਤਿੰਨ ਸੌ ਛੱਬੀ ਦਾ ਕੇਸ ਨਾ ਬਣਨ ਦੇਵੇ।ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਦਿੱਤਾ।
ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭਲਮਾਣਸੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਕਰ ਕੇ ਜਾਂ ਸੌਦੇਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰ ਕੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਮੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤਾਂ ਨਾ ਵਰਤੀ ਪਰ ਉਂਜ ਬੜੀ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਇਆ।ਜੰਗੇ ਦੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਤੱਕ ਉਹ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਥਾਣੇ ਲੈ ਗਿਆ, ਨਾਲ ਹੀ ਸਰਪੰਚ ਵੀ ਚਲਿਆ ਗਿਆ।
            ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਇਕ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਬਿਠਾ ਕੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਸਰਪੰਚ ਤੋਂ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੇ ਜੰਗੇ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ।ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਜਦੋਂ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨਾਲ਼ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਵਲੋਂ ਤਿੰਨ ਸੌ ਛੱਬੀ ਤੁੜਵਾਉਣ ਬਦਲੇ ਲੈਣ ਦੇਣ ਦੀ ਗੱਲ ਤੋਰੀ ਤਾਂ ਥਾਣੇਦਾਰ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਚਮਕ ਆ ਗਈ।ਉਹਨੇ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਰਿਪੋਰਟ ਬਦਲੀ ਕਰਨ ਲਈ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੈਸਿਆਂ ਸਮੇਤ ਕੁੱਲ ਰਕਮ ਦੱਸ ਦਿੱਤੀ।ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਪੁੱਛਿਆਂ ਹੀ ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਕੋਈ ਉਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ।
ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਭੇਜ ਕੇ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਬੁਲਾ ਲਿਆ।ਸਰਪੰਚ ਨੂੰ ਉਹਨੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬੇਸ਼ਕ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਕੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਚਲਾ ਜਾਵੇ, ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇਗਾ।
                            ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਤਾੜ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜੰਗਾ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕਈ ਕਾਰੇ ਕਰੇਗਾ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਕਿ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਮੋਟੀ ਸਾਮੀ ਸੀ।ਅਜਿਹੀ ਸਾਮੀ ਨੂੰ ਉਹ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਮੁੱਛਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।ਉਹ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਇਆ ਤੇ ਬੜੀ ਅਪਣੱਤ ਨਾਲ਼ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ,'' ਬਚਨ ਸਿਆਂ, ਜਵਾਨੀ ਬੜੀ ਅੱਥਰੀ ਹੁੰਦੀ ਆ, ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਖੁੰਡਿਆਂ ਤੋਂ ਹੋ ਈ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਘਬਰਾਈਂ ਨਾ ਕਿਸੇ ਗੱਲੋਂ, ਅਸੀਂ ਕਾਹਦੇ ਲਈ ਬੈਠੇ ਆਂ।ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਦੱਸ ਈ ਦਿੱਤਾ ਹੋਣੈ।ਤਿੰਨ ਸੌ ਛੱਬੀ ਦਾ ਕੇਸ ਬਣਦੈ ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਪਤੈ ਈ ਪਈ ਇਹ ਸਾਰਾ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਹੱਥ ਵੱਸ ਹੁੰਦੈ, ਉਹਨੇ ਵੀ ਸਹੁਰੀ ਦੇ ਨੇ ਮੋਟੀ ਰਕਮ ਮੰਗਣੀ ਐ, ਹੋਰ ਵੀ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਬੁਰਕੀ ਬੁਰਕੀ ਪਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਐ, ਕਿਤੇ ਇਹ ਨਾ ਸਮਝ ਲਈਂ ਪਈ ਸਾਰੇ ਪੈਸੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਈ ਪਾ ਲੈਣੇ ਆ।ਅੱਗੇ ਵਾਸਤੇ ਤੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਿਚੋਲੇ ਕੋਲ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਈਂ, ਕੋਈ ਹਭੀ ਨਭੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਸਿੱਧਾ ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਨਿਝੱਕ ਆ ਜਾਈਂ, ਤੇਰੀ ਤੇ ਜੰਗੇ ਦੀ ਹਵਾ ਵਲ ਵੀ ਨਾ ਦੇਖੂ ਕੋਈ।ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਚਲਾ ਜਾਈਂ ਤੇ ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਜੰਗੇ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦੇਈਂ, ਉਹਨੂੰ ਕਹੀਂ ਘਬਰਾਵੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਗੱਲੋਂ, ਨਾਲੇ ਏਦਾਂ ਕਰੀਂ ਜੇ ਸਾਰੇ ਪੈਸਿਆਂ ਦਾ ਇੰਤਜਾਮ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ ਤਾਂ ਅੱਧੇ ਪਚੱਧੇ ਇਕ ਦੋ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਪਹੁੰਚਾ ਦੇਈਂ''। ਏਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ ਤੇ ਕੜੱਕ ਜਿਹੀ ਚਾਹ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਚਾੜ੍ਹਿਆ।
                            ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਘਰ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹਲਕਾ ਫੁੱਲ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਹਨੂੰ ਇਉਂ ਲਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਅੱਜ ਤੋਂ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨਾਲ ਉਹਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਬਣ ਗਈ ਹੋਵੇ।

ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਕੰਧਾਲਵੀ

ਸਮਾਂ ਚਲੇਂਦਾ  ਆਪਣੀ ਚਾਲ,    ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਰ ਨਵਾਂ ਇਕ ਸਾਲ।

ਸੱਜਣ ਮਿੱਤਰ ਪੁੱਛਦੇ ਮੈਨੂੰ,      ਕਿਵੇਂ ਰਿਹੈ ਬਈ ਪਿਛਲਾ ਸਾਲ।

ਤੁਹਾਥੋਂ ਕਿਹੜਾ ਗੁੱਝਾ ਯਾਰੋ,     ਸਾਲ ਇਹ ਲੰਘਿਆ ਮੰਦੜੇ ਹਾਲ।

ਬਲਾ ਕਰੋਨਾ ਆਈ ਕਿਧਰੋਂ,     ਇਹਨੇ ਵਿਗਾੜੀ ਸਭ ਦੀ ਚਾਲ।

ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹ ਕਿਥੋਂ ਆਈ,   ਹੱਲ ਨਾ ਹੋਇਆ ਅਜੇ ਸਵਾਲ,

ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਛਿਕਲੀ, ਛੇ ਫੁੱਟ ਦੂਰੀ,  ਹੱਥ ਧੁਆਵੇ ਇਹ ਵਾਰ ਵਾਰ।

ਲਾਕਡਾਊਨ ਦਾ ਹੋਇਆ ਐਲਾਨ,  ਮਚ ਗਿਆ ਹਰ ਪਾਸੇ ਬਵਾਲ।

ਦੇਸੀ ਹੱਟੀਆਂ ਲੁੱਟ ਮਚਾ 'ਤੀ,    ਮਹਿੰਗੇ ਕਰ 'ਤੇ ਆਟਾ ਦਾਲ਼।

ਕਈਆਂ ਸ਼ਾਪਿੰਗ ਏਨੀ ਕੀਤੀ,     ਕਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਪਾ 'ਤਾ ਕਾਲ਼।

ਕਈ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਗਏ,     ਕੰਮਾਂ ਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਗੜੀ ਚਾਲ।

ਕਿੰਜ ਤੋਰੂ ਘਰ ਆਪਣਾ ਬੰਦਾ,     ਬਈ ਜੇ ਨਾ ਹੋਵੇ ਜੇਬ 'ਚ ਮਾਲ।   

ਅੰਦਰ ਬਹਿ ਬਹਿ ਕੁੱਪੇ ਹੋ ਗਏ,    ਪਤਲੇ ਪਤੰਗ ਸੀ ਜੋ ਨਰ ਨਾਰ।

ਮੰਦਰ ਮਸਜਿਦ ਬੰਦ ਕਰਾ 'ਤੇ,     ਬੰਦ ਕਰਾ 'ਤੇ  ਚਰਚ  ਦੁਆਰ।

ਵਧੀ  ਘਰੇਲੂ  ਹਿੰਸਾ  ਬਹੁਤੀ,      ਖਬਰਾਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਸਾਰਾ ਹਾਲ।

ਘੇਰੇ ਕਈ ਸਟਰੈੱਸ ਲੈਵਲ ਨੇ,      ਹੋ ਗਏ ਕਈ ਹਾਲੋਂ-ਬੇਹਾਲ।

ਕਰੋਨੇ ਨੇ ਤਾਂ ਕੀ ਜਾਣਾ ਸੀ,       ਹੋਰ ਲਿਆਇਆ ਭਾਈ ਨਾਲ।

ਲੰਡਨ ਆਇਆ ਭਾਈ ਇਸਦਾ,    ਮਾਰੀ ਉਸਨੇ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਛਾਲ।

ਟੀਅਰ ਫੋਰ ਲਗਵਾ 'ਤਾ ਇਹਨੇ,   ਸਭ ਦਾ ਜਿਊਣਾ ਕਰੂ ਮੁਹਾਲ।

ਫਿੱਕੀ ਫਿੱਕੀ ਕ੍ਰਿਸਮਸ ਗੁਜ਼ਰੀ,    ਕੋਈ ਰੌਣਕ ਨਾ ਕੋਈ ਧਮਾਲ।

ਹਰ ਵਰ੍ਹੇ ਜਿਹਨੂੰ ਲੋਕ ਉਡੀਕਣ,   ਇਸ ਵਾਰੀ ਵੀ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸਾਲ।

ਨਾ ਕੋਈ ਰੌਣਕ ਨਾ ਕੋਈ ਮੇਲਾ,   ਕ੍ਹਾਦਾ ਚੜ੍ਹਿਆ ਨਵਾਂ ਇਹ ਸਾਲ

ਅੰਦਰ ਬਹਿ ਕੇ ਸਮਾਂ ਲੰਘਾ ਲੈ,     ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਮੌਜ ਨਾ ਭਾਲ਼।

ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਮਾਸਕ ਪਾ ਕੇ ਰੱਖੀਂ,     ਰੱਖੀਂ ਛੇ ਫੁੱਟਾਂ ਦਾ ਖਿਆਲ।

ਭੁੱਲ ਜਾ ਪੱਬ ਕਲੱਬਾਂ ਮਿੱਤਰਾ,    ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣਾ ਆਪ ਸੰਭਾਲ।

ਸਾਇੰਸਦਾਨਾਂ ਨੇ ਕਰ ਕੇ ਹਿੰਮਤ,    ਵੈਕਸੀਨ ਇਹਦੀ ਕਰੀ ਤਿਆਰ।

ਸ਼ੁਰੂ  ਹੋ ਗਏ  ਨੇ ਲੋਦੇ ਲੱਗਣੇ,      ਹੁੰਦਾ ਪਿਆ ਹਰ ਪਾਸੇ ਪਰਚਾਰ।

ਆ ਜਾਣੀ ਏ  ਸਭ ਦੀ  ਵਾਰੀ,     ਕਹਿੰਦੀ ਪਈ ਏ ਨਿੱਤ ਸਰਕਾਰ।

ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਮੁੱਕਣਾ ਟੀਕੇ ਨਾਲ ਵੀ,  ਰੱਖਣਾ ਪੈਣਾ ਆਪਣਾ ਖਿਆਲ।

ਛੇ ਫੁੱਟ ਦੂਰੀ, ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਛਿਕਲੀ,    ਤੁਸੀਂ ਧੋਣੇ ਨੇ ਹੱਥ ਵਾਰ ਵਾਰ।

ਸੈਨੇਟਾਈਜ਼ਰ ਦੀ ਇਕ ਸ਼ੀਸ਼ੀ,       ਇਹ ਵੀ ਰੱਖੋ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼।  

ਬਚਾਈਂ ਲਾਕਡਾਊਨ ਤੋਂ ਰੱਬਾ,      ਹੋਊ  ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੰਦੜਾ ਹਾਲ।

ਰਲ਼ ਕੇ ਆਉ ਦੁਆਵਾਂ ਕਰੀਏ,     ਸਭ ਲਈ ਸੁਖ ਦਾ ਹੋਵੇ ਸਾਲ।

ਮੁੜ ਆਵਣ ਉਹ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਖੇੜੇ,     ਖੁਦਾਵੰਦਾ ਇਹ ਕੱਟ  ਜੰਜਾਲ।

ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਕੰਧਾਲਵੀ

ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਕੁਝ ਲਾਕਡਾਊਨ ਹੈ ਸਿਖਾ ਗਿਆ
ਵਿਹਲੇ ਬੈਠੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ, ਕੰਮ ਧੰਦੇ ਹੈ ਲਗਾ ਗਿਆ
ਰੋਟੀ- ਟੁੱਕ, ਝਾੜੂ- ਪੋਚਾ, ਇਹ ਕੰਮ ਹੈਨ ਔਰਤਾਂ ਦੇ  
ਕਹਿੰਦੇ ਸੀ ਜੋ ਬੰਦੇ, ਕਦੇ ਹੱਥ ਨਹੀਂਉ ਲਾਉਂਦੇ ਸੀ
ਹੁਣ ਖੜ੍ਹੇ ਨੇ ਜੀ ਸਿੰਕ ਅੱਗੇ, ਹੱਥ ‘ਚ ਪਤੀਲਾ ਫੜੀ
ਮਾਂਜ ਮਾਂਜ ਭਾਂਡਿਆਂ ਨੂੰ, ਹੈਨ ਪਏ  ਲਿਸ਼ਕਾਉਂਦੇ ਜੀ
ਕਿੰਗਰੇ ਹੰਕਾਰ ਵਾਲੇ,  ਹੈ ਲਾਕਡਾਊਨ ਢਾਅ ਗਿਆ
ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਕੁਝ, ਲਾਕਡਾਊਨ ਹੈ ਸਿਖਾ ਗਿਆ
ਬੜਾ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਤਾਈਂ, ਲਾਕਡਾਊਨ ਹੈ ਸਿਖਾ ਗਿਆ.........................
ਫੜੀ ਕੜਛੀ ਕਦੀ ਨਾ, ਛਿੱਲਿਆ ਨਾ ਗੱਠਾ ਕਦੇ
ਖੜ੍ਹੇ ਹੁਣ ਗੈਸ ਮੂਹਰੇ, ਉਹ ਤੜਕੇ ਪਏ ਲਾਉਂਦੇ ਨੇ
ਬੀਵੀ ਖੜ੍ਹੀ ਸਿਰ ਉੱਤੇ, ਚੈੱਕ ਕਰਦੀ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼
ਰੋਟੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਲ ਵੇਲ, ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੀ ਪਕਾਉਂਦੇ ਨੇ
ਪਤੀ ਪਰਮੇਸ਼ਰਾਂ ਤੋਂ, ਕਰੋਨਾ ਲਾਂਗਰੀ ਬਣਾ ਗਿਆ
ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਕੁਝ, ਲਾਕਡਾਊਨ ਹੈ ਸਿਖਾ ਗਿਆ
ਬੜਾ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਤਾਈਂ, ਲਾਕਡਾਊਨ ਹੈ ਸਿਖਾ ਗਿਆ........................
ਕਵੀ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਫੋਨ ਕੀਤਾ, ਪੁੱਛੀ ਉਹਦੀ ਸੁਖ-ਸਾਂਦ,
ਪੜ੍ਹਦੈਂ ਹੈਂ ਕੀ, ਤੇ ਨਵਾਂ ਕੀ ਹੈ ਅੱਜ ਕਲ ਲਿਖਿਆ?
ਕਹਿੰਦਾ ਕੁੱਕਰੀ ਕਲਾਸ ਹੁਣ, ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਰੋਜ਼ ਲਾਉਂਦੀ
ਸਿੱਖੀ ਦਾਲ਼ ਬਣਾਉਣੀ, ਆਟਾ ਗੁੰਨ੍ਹਣਾਂ ਵੀ ਸਿਖਿਆ।
ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਬਈ ਵਿਹਲਾ ਸਮਾਂ,  ਸ਼ੈੱਫ ਹੈ ਬਣਾ ਗਿਆ
ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਕੁਝ ਲਾਕਡਾਊਨ ਹੈ ਸਿਖਾ ਗਿਆ
ਬੜਾ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਤਾਈਂ, ਲਾਕਡਾਊਨ ਹੈ ਸਿਖਾ ਗਿਆ..................
ਕਿੰਜ ਧੋਣੇ ਕੱਪੜੇ, ਤੇ ਚਲਾਉਣੀ ਹੈ ਮਸ਼ੀਨ ਕਿਵੇਂ
ਕਿਹੜੇ ਕਿਹੜੇ ਕੱਪੜੇ, ਜੁਦੇ ਜੁਦੇ ਪਾਉਣੇ ਨੇ
ਸੋਡਾ ਕਿੱਥੇ ਪਾਉਣਾ, ਸੈੱਟ ਕਰਨਾ ਏ ਟੈਮ ਕਿੰਨਾ
ਪਾ ਕੇ ਡਰਾਇਰ ਵਿਚ, ਕਿੰਨੇ ਟੈਮ ਲਈ ਸੁਕਾਉਣੇ ਨੇ
ਕਦੇ ਧੋਤਾ ਨਾ ਰੁਮਾਲ ਜਿਨ੍ਹਾਂ, ਧੋਣੇ ਕੱਪੜੇ ਸਿਖਾ ਗਿਆ
ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਲਾਕਡਾਊਨ ਬੜਾ ਕੁਝ ਹੈ ਸਿਖਾ ਗਿਆ
ਬੜਾ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਤਾਈਂ, ਲਾਕਡਾਊਨ ਹੈ ਸਿਖਾ ਗਿਆ................
ਇਕ ਹੋਰ ਤਾਈਂ ਪੁੱਛਿਆ, ਝੱਟ ਲੰਘਦਾ ਹੈ ਤੇਰਾ ਕਿਵੇਂ
ਕਹਿੰਦਾ ਘਰ ਵਾਲੀ ਮੇਰੀ, ਸਿਉਣੇ ਕੱਪੜੇ ਹੈ ਜਾਣਦੀ
ਜੇਬ ਕੱਟਣੀ ਹੈ ਲਈ ਸਿੱਖ, ਗਲ਼ ਕੱਟਣਾਂ ਮੈਂ ਸਿੱਖ ਰਿਹਾਂ   
ਤੇ ਕੱਲ੍ਹ ਤੋਂ ਮੈਂ ਸਿੱਖਣੀ ਹੈ, ਜਾਚ ਬਟਣ ਲਗਾਉਣ ਦੀ
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਫੜੀ ਨਾ ਸੀ ਸੂਈ, ਸਿਊਣੇ ਕੱਪੜੇ ਸਿਖਾ ਗਿਆ
ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਕੁਝ, ਲਾਕਡਾਊਨ ਹੈ ਸਿਖਾ ਗਿਆ
ਬੜਾ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਤਾਈਂ, ਲਾਕਡਾਊਨ ਹੈ ਸਿਖਾ ਗਿਆ.............

ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਜੀ ਨੇ ਰਸੋਈ ‘ਚੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ, “ ਮਖਿਆ ਜੀ ਰੋਟੀ ਬਣ ਗਈ ਆ, ਖਾ ਲਉ ਆ ਕੇ।” ਰੋਟੀ ਥਾਲ਼ੀ ‘ਚ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਉਹ ਬੋਲੀ, “ ਮਖਿਆ ਜੀ, ਚਮਚਾ ਕੁ ਦੇਸੀ ਘਿਉ ਪਾ ਦਿਆਂ ਦਾਲ਼ ‘ਚ, ‘ਮਰੀਕਾ ਦੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹੈ ਬਈ ਹਰੇਕ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਚਮਚਾ ਕੁ ਦੇਸੀ ਘਿਉ ਜ਼ਰੂਰ ਖਾਣਾ ਚਾਹੀਦੈ ਰੋਜ਼। ਉਹਨੀਂ ਤਾਂ ਇਹ ਬੀ ਆਖਿਐ ਬਈ ਉਹ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਹੀ ਦੇਸੀ ਘਿਉ ਨੂੰ ਭੰਡਦੇ ਰਹੇ ਏਨੇ ਸਾਲ, ਪੁਆੜਿਆਂ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਤਾਂ ਚਿੱਟੀ ਖੰਡ ਐ।” ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਪੂਰੀ ਡਾਇਟੀਸ਼ਨ ਦੇ ਰੂਪ ‘ਚ ਗਿਆਨ ਦਾ ਘੋਟਾ ਫੇਰ ਰਹੀ ਸੀ।
ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ ਇਕ ਦੀ ਬਜਾਇ ਦੋ ਪਾ ਦੇ ਭਾਵੇਂ, ਡਾਕਟਰਾਂ ਦਾ ਆਖਿਆ ਥੋੜ੍ਹੀ ਮੋੜਨਾ, ਇਹ ਡਾਕਟਰ ਵੀ ਤੀਜੇ ਕੁ ਦਿਨ ਘਤਿੱਤਾਂ ਕੱਢਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਆ, ਕਦੇ ਕਹਿੰਦੇ ਆ ਆਹ ਚੀਜ਼ ਖਾਉ, ਕਦੇ ਕਹਿੰਦੇ ਆ ਚੀਜ਼ ਨਾ ਖਾਉ।”
ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆਰਾਮ ਕੁਰਸੀ ‘ਤੇ ਅੱਧਲੇਟਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੁਰਸੀ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਸੀ ਤੇ ਅੱਜ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਧੁੱਪ ਵੀ ਸੋਹਣੀ ਨਿੱਕਲੀ ਸੀ, ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਾਂ ਵਲੈਤ ਵਿਚ ਧੁੱਪ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਗਰੁੜ ਭਗਵਾਨ ਵਾਂਗ ਦੁਰਲੱਭ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਅੰਦਰ ਆਉਂਦੀ ਕੋਸੀ ਕੋਸੀ ਧੁੱਪ ਨੇ ਲਾਊਂਜ ਚੰਗੀ ਖਾਸੀ ਨਿੱਘੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।  
ਅਖ਼ਬਾਰ ‘ਚ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਬਾਰੇ ਇਕ ਲੇਖ ਛਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਦੇਸੀ ਘਿਉ ਦੀ ਘੂਕੀ ਸੀ ਜਾਂ ਨਿੱਘ ਦਾ ਅਸਰ ਸੀ, ਲੇਖ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਨੀਂਦ ਰਾਣੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ ਤੇ ਸੁਪਨ ਸੰਸਾਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰੀਲ੍ਹ ਚਲਾ ਦਿਤੀ। ਸੁਪਨੇ ‘ਚ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤਾਂ ਬੰਦ ਸਨ ਪਰ ਮੈਂ ਫਿਰ ਵੀ ਤੁਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਤੁਰੇ ਜਾਂਦਿਆਂ ਠੇਡਾ ਵੱਜਿਆ ਤੇ ਮੇਰੀ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕਾਲੇ-ਕਲੂਟੇ, ਉੱਚੇ ਲੰਮੇ ਦੋ ਬੰਦੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਕਾਲ਼ੀਆਂ ਵਰਦੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਤੋਰ ਕੇ ਲਿਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਸਮਝਣ ‘ਚ ਦੇਰ ਨਾ ਲੱਗੀ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਉਹੋ ਹੀ ਜਮਦੂਤ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਥਾ ਕਹਾਣੀਆਂ ‘ਚ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਸੁਣਦੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਆਏ ਸਾਂ ਤੇ ਅੱਜ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਸ ਪੈ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਓ ਮੇਰਿਆ ਰੱਬਾ! ਐਹ ਕੀ ਭਾਣਾ ਵਰਤ ਗਿਆ, ਕੀ ਮੈਂ ਮਰ ਗਿਆ ਸਾਂ? ਹੁਣ ਮੇਰਾ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ? ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਸਰੀਰ ਕੰਬ ਗਿਆ।
ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ‘ਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈ ਰਹੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਨਾ ਵੀ ਸਮਝੇ ਤਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਮੈਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਤਾਂ ਕੁਝ ਦੱਸਣਗੇ ਹੀ। ਸੋ ਹੌਸਲਾ ਕਰ ਕੇ ਮੈਂ ਪੁੱਛ ਹੀ ਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਲੈ ਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਹੱਦ ਨਾ ਰਹੀ ਜਦ ਇਕ ਜਮਦੂਤ ਨੇ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦਿਆਂ ਕਿਹਾ,” ਪ੍ਰਾਣੀ, ਤੇਰੀ ਅਉਧ ਪੁੱਗ ਚੁੱਕੀ ਐ ਤੇ ਅਸੀਂ ਯਮਰਾਜ ਜੀ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਯਮਲੋਕ ਨੂੰ ਲਿਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤੈਨੂੰ।”
“ ਪਰ ਮੈਂ ਤਾਂ ਘਰੇ ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਨੂੰ ਹੀ ਚੁੱਕ ਲਿਆਏ,” ਮੈਂ ਰੋਸ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ।
“ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਇਹਦੇ ‘ਚ ਸਾਡਾ ਕੋਈ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਯਮਰਾਜ ਜੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਮੁਤਾਬਕ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਸਾਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਲਿਸਟ ‘ਤੇ ਤੇਰਾ ਨਾਮ, ਪਤਾ ਅਤੇ ਤੇਰੀ ਕੁੱਲ ਉਮਰ ਮਿੰਟਾਂ ਸਕਿੰਟਾਂ ਤੱਕ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਐ, ਜੇ ਤੂੰ ਦੇਖਣੀ ਚਾਹੇਂ ਤਾਂ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈਂ। ਤੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਕਦੀ ਸੁਣਿਆਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਫਲਾਣਾ ਬੰਦਾ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦਿਆਂ ਖਾਂਦਿਆਂ ਹੀ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਕੋਈ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਕਰਦਾ ਚਲ ਵਸਿਆ। ਸਾਡੀ ਵੀ ਮਜਬੂਰੀ ਐ, ਸਾਨੂੰ ਬੰਦਾ ਲਿਆਉਣਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਨੌਕਰੀ ਜੁ ਹੋਈ । ਪ੍ਰਾਣੀ, ਇੱਥੇ ਇਕ ਸਕਿੰਟ ਵੀ ਇਧਰ ਉੱਧਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਜਿੰਨੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਮੁੜਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਤਾਂ ਇਕ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ‘ ਮਰਣੁ ਲਿਖਾਇ ਮੰਡਲ ਮਹਿ ਆਏ’। ਪ੍ਰਾਣੀ, ਸਾਡੀ ਈਸ਼ਵਰੀ ਦੁਨੀਆ ਹੈ, ਤੁਹਾਡੀ ਦੁਨੀਆ ਵਾਂਗ ਥੋੜ੍ਹੀ ਐ ਜਿੱਥੇ ਰਿਸ਼ਵਤਾਂ ਦੇ ਕੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਝੂਠ ਤੇ ਝੂਠ ਨੂੰ ਸੱਚ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦੈ।”  
“ ਪਰ ਜਮਦੂਤ ਜੀ, ਇਕ ਗੱਲ ਦੱਸੋ ਕਿ ਹੁਣੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ‘ਚ ਗੱਲ ਬਾਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਇਕ ਅੱਖਰ ਵੀ ਮੇਰੇ ਖਾਨੇ ਨਹੀਂ ਪਿਆ ਪਰ ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਪੂਰੀ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਬੋਲਦੇ ਪਏ ਓ, ਇਹ ਕੀ ਚੱਕਰ ਐ, ਯਾਰ,” ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਖੁੱਲ੍ਹਦਿਆਂ ਹੌਸਲਾ ਕਰ ਕੇ ਪੁੱਛ ਹੀ ਲਿਆ।
 “ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ‘ਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ, ਉਂਜ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ,” ਜਮਦੂਤ ਨੇ ਦੱਸਿਆ।
“ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ? ਜਮਦੂਤ ਜੀ ਮੈਂ ਸਮਝਿਆ ਨਹੀਂ,” ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ
“  ਹੇ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਹਮ-ਉਮਰ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਇਕੱਠਿਆਂ ਨੇ ਡਿਗਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇ ਲੱਗੇ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨ। ਇਕ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਅਖ਼ਬਾਰ ‘ਚ ਵਾਈ. ਪੀ. ਐੱਸ. ਸੀ. ਦਾ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦੇਖਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਲਈ ਡਿਗਰੀ ਹੋਲਡਰ ਮੰਗੇ ਹੋਏ ਸਨ,”  ਜਮਦੂਤ ਨੇ ਦੱਸਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।
“ ਪਰ ਜਮਦੂਤ ਜੀ, ਯੂ.ਪੀ.ਐੱਸ.ਸੀ. ਤਾਂ ਸੁਣਿਆਂ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਵਾਈ.ਪੀ.ਐਸ.ਸੀ. ਕੀ ਹੋਇਆ, ਮੈਂ ਸਮਝਿਆ ਨਹੀਂ?” ਮੈਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਟੋਕ ਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ।
“ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਇਹ ਯਮਰਾਜ ਜੀ ਦਾ ਮਹਿਕਮਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਕਿ ‘ਯਮਰਾਜ ਪਬਲਿਕ ਸਰਵਿਸ ਕਮਿਸ਼ਨ’। ਅਸੀਂ ਅਰਜ਼ੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਚੁਣ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਇੰਟਰਵੀਊ ‘ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੋਰ ਕੀ ਸ਼ੁਗਲ ਸਨ ਸਾਡੇ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਘੁੰਮਣ ਫਿਰਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਐ, ਤੇ ਸਕੂਲ ਕਾਲਜ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਸਮੇਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਕੁੱਤੇ ਖੱਸੀ ਕਰਨ ਤੁਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਾਂ ਤਾਂ ਯਮਰਾਜ ਜੀ ਬੜੇ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਸਾਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਆਰ.ਓ. ਦੀ ਪੋਸਟ ਦੇ ਨਿਯੁਕਤੀ ਪੱਤਰ ਦੇ ਦਿੱਤੇ,” ਜਮਦੂਤ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬੈਜ ਦਿਖਾਉਂਦਿਆ ਦੱਸਿਆ।
“ ਜਮਦੂਤ ਜੀ, ਇਹ ਆਰ.ਓ. ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਐ ਜੀ,” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ
“ ਆਰ. ਓ. ਯਾਨੀ ਕਿ ‘ਰੀਟਰਨਿੰਗ ਆਫ਼ੀਸਰ’ ਮਤਲਬ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ‘ਚ ਭੇਜੇ ਗਏ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲ਼ਾ ਅਫ਼ਸਰ। ਸਾਡੇ ਘੁੰਮਣ ਫਿਰਨ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਕਰ ਕੇ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹਿੱਸੇ ‘ਚ ਵੀ ਭੇਜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।” ਜਮਦੂਤ ਨੇ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ।
“ ਪਰ ਜਮਦੂਤ ਜੀ, ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਚੋਂ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਵੇਲੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਕਿਹੜੀ ਭਾਸ਼ਾ ‘ਚ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ?” ਮੈਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ।
“ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਮਹਿਕਮੇ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਕਈ ਕੋਰਸ ਕਰਵਾਏ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਡਾ ਕੰਮ-ਕਾਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ‘ਚ ਹੈ ਪਰ ਅਸੀਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ‘ਚ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਸੱਚ ਜਦ ਕਦੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਜੰਮਣ ਭੋਇਂ ਤੋਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਵੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ‘ਚ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਹਮ ਕੋ ਤੁਮ ਕੋ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ‘ਤੇ ਰੋਅਬ ਨਹੀਂ ਝਾੜਦੇ।” ਜਮਦੂਤ ਨੇ ਬੜੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ।
“ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਨੀਵਾਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ‘ਚ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸ਼ਰਮ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤੇ ਇੱਥੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਗਿਆਤਾ ਜਮਦੂਤ ਵੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਲਾਈ ਫਿਰਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਕਈ ਲੋਕ ਤਾਂ ਇੰਨੇ ਗ਼ਰਕ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਆਪਣੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਗੰਵਾਰਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਕਹਿਣ ਤੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਅਖ਼ਬਾਰ, ਰਿਸਾਲਾ ਪੜ੍ਹਨਾ ਤਾਂ ਦੂਰ, ਉਸ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਾਉਣਾ ਵੀ ਗੁਨਾਹ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਤੇ ਦੁਆਨੀ ਖ਼ਰਚ ਕੇ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਪਰ ਘਰ ਆਏ ਮਹਿਮਾਨ ਨੂੰ ਸ਼ੋਅ-ਕੇਸ ਵਿਚ ਸਜਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਹੁੱਬ ਹੁੱਬ ਕੇ ਦਿਖਾਉਣਗੇ।”  
“ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਿਐਂ, ਅਸਾਂ ਕੁਝ ਕਹਿ ਦਿਤੈ?” ਜਮਦੂਤ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਚੁੱਪ ਹੋਇਆ ਦੇਖ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ
ਮੈਂ ਕੀ ਦੱਸਦਾ ਜਮਦੂਤਾਂ ਨੂੰ, ਝੱਗਾ ਚੁੱਕਦਾ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਹੀ ਢਿੱਡ ਨੰਗਾ ਕਰਦਾ, ਮੈਂ ਏਨਾ ਹੀ ਕਹਿ ਸਕਿਆ, “ ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ ਜੀ, ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਬਸ ਉਂਜ ਹੀ, ਪਿੱਛੇ ਘਰ ਦੀ ਯਾਦ ਆ ਗਈ ਸੀ,” ਮੈਂ ਝੂਠ ਬੋਲ ਕੇ ਅਸਲੀ ਦਰਦ ਛੁਪਾ ਲਿਆ।
ਗੱਲਾਂ ਗੱਲਾਂ ‘ਚ ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਲੱਗਾ ਕਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਕ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਕਾਲ਼ੇ ਰੰਗ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਕੋਲ਼ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਇਕ ਜਮਦੂਤ ਨੇ ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਘੰਟੀ ਦਾ ਬਟਣ ਦਬਾਇਆ, ਉੱਧਰ ਜ਼ੋਰ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਟਰਨ ਟਰਨ ਹੋਈ ਤੇ ਇੱਧਰ ਮੈਂ ਅੱਭੜਵਾਹੇ ਉੱਠਿਆ, ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਪਏ ਫੋਨ ਦੀ ਘੰਟੀ ਵੱਜ ਰਹੀ ਸੀ।

ਕੰਮ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦਿਆਂ ਬਲਬੀਰ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਟਰੈਵਲ ਏਜੰਟ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰੋਂ ਟਿਕਟ ਵੀ ਲੈਂਦਾ ਜਾਵੇ। ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਉਹਦਾ ਪੰਜਾਬ ਜਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਟਰੈਵਲ ਏਜੰਟ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਤੀਹ ਬੱਤੀ ਸਾਲ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਟਰੈਵਲ ਏਜੰਟ, ਜੋ ਕਿ ਬਲਬੀਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂੰ ਸੀ, ਉਹਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ ਭਾ ਜੀ, ਇਹ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਦਾ ਕੋਈ ਚੱਕਰ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਮਹਿਕਮੇ ਵਾਲ਼ੇ ਬਰਥ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਮੰਗਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਕੋਲ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਤੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਲਾਇਲਪੁਰ ਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਜੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਬਰਥ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਬਣਾ ਲਿਆਵੋਂ ਤਾਂ ਬੜੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਹ ਏਥੇ ਯੂ.ਕੇ. ਦੇ ਹੀ ਜੰਮੇ ਪਲ਼ੇ ਹਨ, ਇਹਨੀਂ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੂੰਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ। ਉੱਥੇ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਆ, ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰਿਉ, ਜਿੰਨੇ ਲੱਗੇ ਲਗਾ ਆਇਉ ਮੈਂ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਦੇ ਦੇਵਾਂਗਾ।”
“ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਭਾ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਪੂਰਾ ਵੇਰਵਾ ਲਿਖ ਦਿਉ, ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗਾ,” ਬਲਬੀਰ ਨੇ ਬੜੀ ਅਪਣੱਤ ਨਾਲ਼ ਕਿਹਾ।      
ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ ਕਾਗਜ਼ ਉਪਰ ਸਾਰਾ ਵੇਰਵਾ ਲਿਖ ਕੇ ਜਦੋਂ ਬਲਬੀਰ ਨੂੰ ਫੜਾਇਆ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਹ ਪੌਂਡ ਦਾ ਇਕ ਨੋਟ ਵੀ ਬਲਬੀਰ ਵਲ ਵਧਾਇਆ। ਬਲਬੀਰ ਨੇ ਨੋਟ ਗੁਰਮੀਤ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ ਭਾ ਜੀ ਪੈਸੇ ਕਿਤੇ ਭੱਜੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ, ਜਿੰਨੇ ਲੱਗਣਗੇ ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਲੈ ਲਵਾਂਗਾ,” ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਮੱਲੋ-ਮੱਲੀ ਗੁਰਮੀਤ ਦੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਨੋਟ ਪਾ ਦਿਤਾ। 
ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਬਲਬੀਰ ਆਪਣੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਮਿਉਂਸੀਪਲ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਜਾ ਪਹੁੰਚਾ ਤੇ ਨੇਮ-ਪਲੇਟਾਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਜਿਸਟਰਾਰ ਦੇ ਕਮਰੇ ‘ਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਬਲਬੀਰ ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਅੰਦਰ ਆਇਆ ਦੇਖ ਕੇ ਇਕ ਬਾਬੂ ਨੇ ਅੱਭੜਵਾਹੇ ਜਿਹੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ ਹਾਂ ਜੀ, ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੱਸੋ, ਕੀ ਕੰਮ ਐ?”
     “ ਬਾਬੂ ਜੀ, ਸਾਡੇ ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ਼ ਲਾਇਲਪੁਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ‘ਚ................” ਬਲਬੀਰ ਨੇ ਅਜੇ ਫ਼ਿਕਰਾ ਵੀ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਕਿ ਬਾਬੂ ਚਹਿਕਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ, “ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਰਥ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਚਾਹੀਦੈ ਜੀ, ਮਿਲ ਜਾਏਗਾ, ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਬਜ਼ੁਰਗ਼ ਭਾਵੇਂ ਨਾ ਵੀ ਜੰਮਿਆਂ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਏਗਾ। ਪੂਰਾ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪੱਈਆ ਲੱਗੂ। ਐਥੇ ਕਾਗਜ਼ ‘ਤੇ ਸਾਰੀ ਡੀਟੇਲ ਲਿਖ ਦਿਉ ਜੀ। ਤੁਸੀਂ ਠੰਡਾ-ਸ਼ੰਡਾ ਪੀ ਆਉ ਬਾਜ਼ਾਰੋਂ ਤੇ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਸਰਟੀਫੀਕੇਟ ਲੈ ਲਈਉ ਆ ਕੇ।”
ਬਲਬੀਰ ਨੇ ਪੰਜ ਪੰਜ ਸੌ ਦੇ ਦੋ ਨੋਟ ਬਾਬੂ ਨੂੰ ਫੜਾਏ ਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦਾ ਗੇੜਾ ਮਾਰਨ ਚਲਾ ਗਿਆ।
ਜਦ ਉਹ ਅੱਧੇ ਕੁ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤਾਂ ਬਾਬੂ ਨੇ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਤਿਆਰ ਕਰ ਕੇ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ ‘ਚ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਲਬੀਰ ਜਦੋਂ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਾ ਲੈ ਕੇ ਤੁਰਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਬਾਬੂ ਬੋਲਿਆ, “ ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਇਕ ਵਾਰੀ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਚੈੱਕ ਕਰ ਲਉ, ਕਈ ਵਾਰੀ ਕੋਈ ਸਪੈਲਿੰਗ ਆਦਿ ਦੀ ਮਿਸਟੇਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਐ, ਅਸੀਂ ਉਲਾਂਭੇ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।”
ਬਲਬੀਰ ਨੇ ਕਾਗਜ਼ ‘ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਵੇਰਵਾ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਨਾਲ ਮਿਲਾਇਆ, ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ ਸੀ।
ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਾ ਜੇਬ ‘ਚ ਪਾ ਕੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਦਫ਼ਤਰ ‘ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ‘ਚੋਂ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਨਿਕਲ ਗਿਆ, “ ਮੇਰਾ ਭਾਰਤ ਮਹਾਨ ”                     
“ ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਮੈਨੂੰ ਕਿਹੈ ਕੁਛ,” ਬਾਬੂ ਨੇ ਉਹਦੇ ਵਲ ਟੀਰਾ ਜਿਹਾ ਝਾਕਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨ ਦਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਚੇਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ।”
“ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਜੀ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਜੰਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਬੈਠੇ ਆਂ ,” ਕਹਿ ਕੇ ਬਾਬੂ ਆਪਣੀ ਸੀਟ ‘ਤੇ ਜਾ ਬੈਠਾ ਤੇ ਬਲਬੀਰ ਸਾਰੇ ਰਾਹ ‘ ਸੇਵਾ ’ ਦੇ ਅਰਥ ਲੱਭਦਾ ਰਿਹਾ। 

ਸਵੇਰੇ ਛੇ ਵਜੇ ਦਿੱਲੀ ਲਈ ਟਰੇਨ ਫੜਨੀ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਸਾਮਾਨ ਸਾਂਭ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਬਾਹਰ ਦਾ ਗੇਟ ਖੜਕਿਆ।ਗੇਟ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਖੜਕੰਨਿਆਂ ਦਾ ਬਲਕਾਰਾ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਬਾਹਰ।ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਉਸ ਟੱਬਰ ਦੀ ਇਹ ਅੱਲ ਸੁਣਦੇ ਆਏ ਸਾਂ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਅੱਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਿਵੇਂ ਤੇ ਕਦੋਂ ਪਈ ਸੀ।ਖ਼ੈਰ, ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਲੈ ਗਿਆ।ਉਸਨੂੰ ਬਿਠਾ ਕੇ ਮੈਂ ਰਸੋਈ ਵਿਚ ਚਾਹ ਦਾ ਕਹਿਣ ਚਲਾ ਗਿਆ।ਸ਼ਾਮ ਦਾ ਘੁਸ-ਮੁਸਾ ਜਿਹਾ ਸੀ।ਬਲਕਾਰੇ ਨੇ ਬਹੁਤ ਮਸੋਸਿਆ ਜਿਹਾ ਮੂੰਹ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਮੇਰੇ ਪੁੱਛਣ 'ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ''ਕੀ ਦੱਸਾਂ ਵਲੈਤੀਆ, ਸੱਜੀ ਅੱਖ ਜਵਾਬ ਦੇਈ ਜਾਂਦੀ ਐ, ਡਾਕਟਰ ਕਹਿੰਦੈ ਲੈਂਜ ਪੈਣੈ।ਦੋ ਕੁ ਮ੍ਹੀਨੇ ਹੋਏ ਵੱਡਾ ਭਾਈ ਕਨੇਡਾ ਤੋਂ ਆਇਆ ਸੀ।ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਵੀ ਸੀ ਪਰ ਉਹਨੇ ਨੀ ਬਾਂਹ ਫੜੀ ਮੇਰੀ, ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਹ ਹਜਾਰ ਦੇ ਗਿਐ, ਸਕੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਅੱਖ ਬਣਵਾਉਣ ਲਈ ਦੁਆਨੀ ਨਹੀਂ ਦਿਤੀ।'' ਇੰਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਹੋਰ ਵੀ ਰੁਆਂਸਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ।ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਧੱਕ ਦਿਤੇ ਗਏ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵਾਂਗ ਬਲਕਾਰਾ ਵੀ ਉਹਨਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਸੀ।ਦੁਆਬੇ 'ਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਥੋੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਫਿਰ ਪੀ੍ਹੜੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵੰਡ ਹੋਣ ਨਾਲ਼ ਜ਼ਮੀਨ ਕਨਾਲ਼ਾਂ, ਮਰਲਿਆਂ ਤੱਕ ਆ ਗਈ ਸੀ।
''ਕਿੰਨੇ ਪੈਸੇ ਲਗਦੇ ਆ ਲੈਂਜ਼ ਪੁਆਉਣ ਦੇ।'' ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
'' ਡਾਕਟਰ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜ ਕੁ ਹਜਾਰ ਲੱਗ ਜਾਂਦੈ।'' ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵਲ ਦੇਖੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਜਵਾਬ ਦਿਤਾ।
ਮੇਰੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਲਿਸਟ ਦਿਤੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਹੁਕਮ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਮੈਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਹੀ ਖ਼ਰੀਦਾਂ।ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਸਾਮਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਵੀ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਸੀ ਪਰ ਹੁਕਮ ਤਾਂ ਫਿਰ ਹੁਕਮ ਹੀ ਹੁੰਦੈ ਨਾ। ਮੈਂ ਦਿੱਲੀਓਂ ਖ਼ਰੀਦਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਰਕਮ  ਅਲੱਗ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ।ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਦੀ ਦੱਥੀ ਕੱਢ ਕੇ ਬਲਕਾਰੇ ਨੂੰ ਫੜਾਉਂਦਿਆਂ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਦਿਤਾ ਤੇ ਅੱਖ ਦਾ ਇਲਾਜ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਤਾਕੀਦ ਕੀਤੀ।ਬਲਕਾਰਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਪੈਸੇ ਫੜ ਕੇ ਇਉਂ ਭੱਜਿਆ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਵਾਪਸ ਖੋਹ ਲੈਣੇ ਸਨ।ਉਹਨੇ ਤਾਂ ਚਾਹ ਵੀ ਨਾ ਉਡੀਕੀ।ਮੇਰੇ ਰੋਕਦਿਆਂ ਰੋਕਦਿਆਂ ਉਹ ਹਰਨ ਹੋ ਗਿਆ।ਮੈਂ ਘਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ਼ ਇਹਨਾਂ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕਾਹਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਪਰਦਾ ਫੋਲਣਾ ਹੈ।
ਵਾਪਸ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆ ਕੇ ਇਕ ਦਿਨ ਪਿੰਡ ਫੂਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਛੋਟਾ ਭਾਈ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ''ਭਾ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਐ ਬਲਕਾਰੇ ਵਾਲ਼ੀ ਗੱਲ ਦਾ।'' ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ, ਫਿਰ ਸਾਡੇ ਘਰ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ।ਜ਼ਰੂਰ ਬਲਕਾਰੇ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ਼ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ।
ਛੋਟਾ ਬੋਲਿਆ, '' ਨਾਲ਼ੇ ਭਾ ਜੀ, ਬਲਕਾਰੇ ਨੇ ਅੱਖ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਬਣਵਾਈ, ਉਹਨੇ ਤਾਂ 'ਭੂਆ' ਦਾ ਬਿੱਲ ਤਾਰਿਐ ਤੁਹਾਡੇ ਪੈਸਿਆਂ ਨਾਲ਼।''
''ਕਿਹੜੀ 'ਭੂਆ' ਓਏ, ਨਾਲ਼ੇ ਉਹਦਾ ਬਿੱਲ, ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਨਾ ਪਾ।'' ਮੈਂ ਛੋਟੇ ਨੂੰ ਮਿੱਠੀ ਜਿਹੀ ਡਾਂਟ ਦਿਤੀ।
'' ਭਾ ਜੀ, ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ ਦੇ ਪਿੰਡ 'ਭੂਆ' ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਤੇ ਹੋਰ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਧੰਦਾ ਚਲਾਉਂਦੀ ਐ ਬੜੇ ਧੜੱਲੇ ਨਾਲ਼।'' ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ।
'' ਓਏ, ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਦੱਸ ਇਹ 'ਭੂਆ' ਹੈ ਕੌਣ?'' ਮੈਂ ਖਿਝ ਕੇ ਕਿਹਾ।
'' ਭਾ ਜੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੀ 'ਬਾਹਰਲੇ ਘਰ' ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਕੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਬਹੁਤ ਲੜਾਕੀ, ਸਕੂਲ 'ਚ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁੱਟ ਸੁੱਟਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।ਦੋ ਮਾਸਟਰ ਵੀ ਕੁੱਟੇ ਸੀ ਏਹਨੇ।ਸਕੂਲ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੇ ਨਾਂ ਕੱਟ 'ਤਾ ਸੀ ਉਹਦਾ ਫਿਰ।ਪਿੰਡ 'ਚ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨਾਲ਼ ਆਢਾ ਲਾਈ ਰੱਖਦੀ ਸੀ।ਘਰ ਦਿਆਂ ਨੇ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਫਿਰ ਏਹਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰ 'ਤਾ ਤੇ ਇਹ ਸਹੁਰਿਆਂ ਦੀ ਕੁੱਟ-ਮਾਰ ਕਰ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ ਤੇ ਇਹਨੇ ਪਿੰਡ 'ਚ ਹੀ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਧੰਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਿਆ।ਸ਼ਰਾਬੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਆਉਂਦੇ ਐ, ਕੋਈ ਵੀਹਾਂ ਦੀ, ਕੋਈ ਤੀਹਾਂ ਦੀ ਪੀਂਦੈ।ਥੋਕ ਪਰਚੂਨ ਦੋਹਾਂ 'ਚ ਹੀ ਵਪਾਰ ਚਲਦੈ ਇਹਦਾ।ਉਧਾਰ ਖਾਤਾ ਵੀ ਚਲਦੈ।ਪਿੰਡ ਦੀ ਕੁੜੀ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਹੁਣ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਹਦਾ ਨਾਂ ਈ 'ਭੂਆ' ਰੱਖ ਦਿੱਤੈ, ਹੁਣ ਸਭ ਇਹਨੂੰ 'ਭੂਆ' ਕਰ ਕੇ ਈ ਜਾਣਦੇ ਐ।'' ਛੋਟੇ ਨੇ 'ਭੂਆ' ਦੀ ਜਨਮ-ਕੁੰਡਲੀ ਖੋਲ੍ਹੀ।
''ਪਰ ਛੋਟੇ, ਪੁਲਸ ਨੀ ਫੜਦੀ ਏਹਨੂੰ?'' ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
'' ਭਾ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਭੋਲ਼ੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਓ, ਪੁਲਸ ਦੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਨਾਲ ਈ ਤਾਂ 'ਭੂਆ' ਦਾ ਧੰਦਾ ਚਲਦੈ, ਹੁਣ ਤਾਂ ਜੇ 'ਭੂਆ' ਬੰਦ ਵੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ।''
''ਕਿਉਂ।'' ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
''ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ 'ਮਹੀਨਿਆਂ'  'ਤੇ ਲੱਤ ਵੱਜਣੀ ਐ ਉਹ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦਿੰਦੇ ਐ ਹੁਣ!'' ਛੋਟਾ ਟੈਲੀਫੂਨ 'ਤੇ ਹੱਸਿਆ।
''ਪਰ ਬਲਕਾਰੇ ਦੀ ਅੱਖ ਦਾ ਕੀ ਬਣਿਆ?'' ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
'' ਹੁਣ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਐੱਨ. ਆਰ. ਆਈ. ਨੂੰ ਉਡੀਕਦਾ।'' ਛੋਟਾ ਗੁੱਝੀ ਟਕੋਰ ਮਾਰ ਗਿਆ।

ਸਫ਼ਰ ਛੋਟਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਲੰਬਾ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਖੱਟੀਆਂ ਮਿੱਠੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਛੱਡ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ  ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਗਲਾਸਗੋ ਦੇ ਸਾਲਾਨਾ ਸਮਾਗਮ 'ਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਭਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਵਾਪਸੀ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਬਸ ਅੱਡੇ 'ਤੇ ਛੱਡ ਗਿਆ।ਮਹੀਨਾ ਭਾਵੇਂ ਮਈ ਦਾ ਸੀ ਪਰ ਠੰਢੀ ਸੀਤ ਹਵਾ ਅਜੇ ਵੀ ਕੰਬਣੀ ਛੇੜ ਰਹੀ ਸੀ।ਬਸ ਜਾਣ ਵਾਸਤੇ ਤਿਆਰ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ ਤੇ ਲੋਕ ਕੱਚ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਵਾਲੇ ਵਰਾਂਡੇ 'ਚ ਬੈਠੇ ਡਰਾਈਵਰ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਦ ਵੀ ਸਵੈਚਾਲਿਤ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਆਉਣ ਨਾਲ ਖੁੱਲ੍ਹਦੇ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਹਵਾ ਦੇ ਸੀਤ ਬੁੱਲੇ ਵੀ ਸਭ ਨੂੰ ਕੰਬਣੀ ਛੇੜ ਜਾਂਦੇ।ਆਖਰ ਨੂੰ ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਬਸ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਸਭ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਲਾਈਨ 'ਚ ਲੱਗ ਕੇ ਖੜੋ ਗਏ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਇਕੱਲੇ ਇਕੱਲੇ ਦੀ ਟਿਕਟ ਚੈੱਕ ਕਰ ਕੇ ਅਟੈਚੀਕੇਸ ਤੇ ਬੈਗ ਆਦਿਕ ਸਾਮਾਨ ਵਾਲੇ ਡੈੱਕ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਟਿਕਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਕਿ ਦੂਰ ਵਾਲੇ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਤੇ ਨੇੜੇ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਡੈੱਕ ਦੇ ਅੱਗੇ ਤਾਂ ਕਿ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਮਾਨ ਲੈਣ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਨਾ ਹੋਵੇ।ਮੈਂ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਾਮਾਨ ਨਾਲ਼ ਬਸ, ਰੇਲ ਆਦਿ ਵਿਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਮੁਸਾਫ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਔਕੁੜਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ।
ਬਸ, ਰੇਲ ਜਾਂ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਹੋਵੇ ਮੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਖਿੜਕੀ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਬੈਠਣਾ ਪਸੰਦ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਨਜ਼ਾਰਿਆਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹੋ ਤੇ ਜੇ ਨੀਂਦ ਦਾ ਹੁਲਾਰਾ ਲੈਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੋਣੇ ਵਿਚ ਢਾਸਣਾ ਵੀ ਵਧੀਆ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਦੀਆਂ ਵਾਦੀਆਂ ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਾਰੇ ਨੂੰ ਤਾਂ ਵੈਸੇ ਹੀ ਡੀਕ ਜਾਣ ਨੂੰ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਮੈਂ ਖਿੜਕੀ ਵਲ ਦੀ ਸੀਟ ਮੱਲ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਬਸ ਤਕਰੀਬਨ ਭਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਿਚ ਦੋ ਚਾਰ ਮਿੰਟ ਹੀ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਜਦ ਨੂੰ ਇਕ 60-65 ਸਾਲ ਦੀ ਉੱਚੀ ਲੰਮੀ ਤੇ ਭਰਵੀਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਔਰਤ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹੈਲੋ ਕਹਿ ਕੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵਾਲ਼ੀ ਸੀਟ ਖ਼ਾਲੀ ਸੀ।ਮੇਰੇ ਹਾਂ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਮੇਰਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਆਦਤ ਅਨੁਸਾਰ ਠੰਢੇ ਮੌਸਮ ਨੂੰ ਕੋਸਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਸੀਟ ਨਾਲ਼ ਢੋਅ ਲਾ ਕੇ ਬੈਠ ਗਈ। 
ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ, ਰਸਾਲਾ ਆਦਿ ਜ਼ਰੂਰ ਰੱਖਦਾ ਹਾਂ।ਮੈਂ ਬੈਗ ਵਿਚੋਂ ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਬਾਰੇ ਕਿਤਾਬ ਕੱਢੀ ਜਿਸ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਫੌਜੀ ਵਰਦੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਛਪੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।ਮੇਰੇ ਹੱਥ 'ਚ ਕਿਤਾਬ ਦੇਖ ਕੇ ਗੋਰੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਕਿਤਾਬ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, 'ਮੇਰਾ ਨਾਨਾ ਵੀ ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਵਿਚ ਨਾਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਲੜਿਆ ਸੀ। ਮਿਸਟਰ ਸਿੰਘ! ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਨਾਨੇ ਨਾਨੀ ਕੋਲ਼ ਹੀ ਪਲ਼ੀ ਹਾਂ।ਮੈਂ ਮਸਾਂ ਸਾਲ ਕੁ ਦੀ ਸਾਂ ਜਦ ਮੇਰਾ ਬਾਪ ਇਕ ਕਾਰ ਐਕਸੀਡੈਂਟ 'ਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮਰਦ ਨਾਲ਼ ਅਮਰੀਕਾ ਚਲੇ ਗਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਮੁੜ ਕੇ ਮੇਰੀ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛੀ।ਮੇਰਾ ਆਪਣੇ ਨਾਨੀ ਨਾਨੇ ਨਾਲ਼ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਸੀ, ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਨਾਨੇ ਨਾਲ਼। ਮੇਰੇ ਲਈ ਉਹ ਹੀ ਸਭ ਕੁਛ ਸਨ।ਮੇਰੇ ਨਾਨਕੇ ਪਰਵਾਰ 'ਚ ਕਈ ਪੁਸ਼ਤਾਂ ਤੋਂ ਮਰਦ ਫੌਜ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ।ਮੇਰੇ ਨਾਨੇ ਕੋਲ਼ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਫੋਟੋ ਐਲਬਮ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜੰਗ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ 'ਚ ਸਿੱਖ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸਨ।ਮੇਰੇ ਨਾਨੇ ਨੇ ਨੌਕਰੀ ਵੀ ਸਿੱਖ ਪਲਟਨ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ।ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੈਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ, ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਤੇ ਵੰਡ ਕੇ ਖਾਣ ਆਦਿ ਗੁਣਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਇਟਲੀ 'ਚ ਲੱਗੇ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਸੁਣਾਈ ਹੋਈ ਉਹ ਘਟਨਾ ਅਜੇ ਵੀ ਇੰਨ ਬਿੰਨ ਯਾਦ ਹੈ ਜਦ ਮੇਰਾ ਨਾਨਾ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ 'ਚ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।ਜਰਮਨ ਫੌਜਾਂ ਦਾ ਹਮਲਾ ਬੜਾ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਸੀ।ਰਾਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਫੌਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਿਲਣ ਦੀ ਕੋਈ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਉਸ ਰਾਤ ਦੋ ਸਿੱਖ ਫੌਜੀਆਂ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੇ ਨਾਨੇ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਪੱਗ ਪਾੜ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਪੱਟੀਆਂ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਤੇ ਖ਼ੂਨ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰਾਂ ਦਾ ਨਿੱਘ ਦੇ ਦੇ ਕੇ ਸਹਾਇਤਾ ਆਉਣ ਤੱਕ ਉਸ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦਾ ਰੱਖਿਆ, ਇਸ ਲਈ ਮੇਰਾ ਨਾਨਾ ਮਰਦੇ ਦਮ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਸਿੱਖ ਫੌਜੀਆਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਨਮੰਦ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਮਿਲ਼ੇ ਉਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰੀਂ''।
ਬਸ ਹੁਣ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚੋਂ ਨਿੱਕਲ ਕੇ ਮੋਟਰਵੇਅ 'ਤੇ ਦੌੜ ਰਹੀ ਸੀ।ਇਕੋ ਰਫ਼ਤਾਰ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਕਰਕੇ ਟਾਇਰਾਂ ਦੀ ਘੂਕਰ ਸੰਗੀਤ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।ਇਸ ਘੂਕਰ 'ਚ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਬਦੋ ਬਦੀ ਨੀਂਦ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇ ਚੱਕੀ ਜਾਂ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਘੂਕਰ 'ਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਚਰਖ਼ੇ ਦੀ ਘੂਕਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ 'ਅੰਬੀ ਦਾ ਬੂਟਾ' 'ਚ ਕੀਤਾ ਹੈ।ਗੋਰੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, '' ਮਿਸਟਰ ਸਿੰਘ, ਮੈਂ ਹੁਣ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਸੌਣਾ ਚਾਹੁੰਨੀ ਆਂ, ਦਰਅਸਲ ਮੈਂ ਕੱਲ੍ਹ ਆਪਣੇ ਇਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ 'ਤੇ ਆਈ ਸਾਂ ਤੇ ਰਾਤੀਂ ਮੈਂ ਇਕ ਹੋਟਲ 'ਚ ਠਹਿਰੀ ਸਾਂ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੌਂ ਨਹੀਂ ਸਕੀ।ਮੇਰੀ ਇਕ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਜੇ ਤੈਨੂੰ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ,'' ਗੋਰੀ ਨੇ ਤਰਲਾ ਜਿਹਾ ਲੈਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।ਮੈਂ ਕਿਹਾ, '' ਜੀ ਹਾਂ, ਦੱਸੋ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾਂ''।
'' ਕੀ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਸੌਂ ਸਕਦੀ ਹਾਂ।ਮਿਸਟਰ ਸਿੰਘ, ਮੈਨੂੰ ਗ਼ਲਤ ਨਾ ਸਮਝੀਂ, ਮੈਂ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਚਿਰ ਜਿਊਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਨਾਨੇ ਨੇ ਸਿੱਖ ਫੌਜੀਆਂ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ 'ਤੇ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਕੱਟੀ ਸੀ''। ਮੈਂ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਕਰਦਿਆਂ ਗੋਰੀ ਦਾ ਗੱਚ ਭਰ ਆਇਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਗੋਰੀ ਦੀ ਇਹ ਮੰਗ ਬੜੀ ਅਜੀਬ ਲੱਗੀ ਪਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਕੁਝ ਵੀ ਬੋਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਤੇ ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਉਸ ਵਲ ਨੂੰ ਸਰਕ ਕੇ ਇਸ਼ਾਰਾ ਦੇ ਦਿਤਾ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਸੀ।ਗੋਰੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਸਿਰ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਸੌਂ ਗਈ। ਮੈ ਬੁੱਤ ਬਣਿਆਂ ਬੈਠਾ ਸਾਂ ਕਿ ਕਿਤੇ ਗੋਰੀ ਦੀ ਨੀਂਦ ਨਾ ਖਰਾਬ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਮਾਂ ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਬਾਲ ਨੂੰ ਛਾਤੀ ਨਾਲੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਜਦੋਂ ਮੰਜੇ ਜਾਂ ਪੰਘੂੜੇ 'ਚ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਤਨੇ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਤੇ ਬਾਲ ਦੀ ਨੀਂਦ ਉੱਖੜ ਜਾਵੇ।ਮੇਰਾ ਵੀ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹਾਲ ਸੀ।ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਸਾਡੀ  ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ਼ ਮੈਂਬਰ ਫੌਜੀ ਬੱਗਾ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਕਿ ਇਟਲੀ 'ਚ ਨਾਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਿਆ ਸੀ, ਵਲੋਂ ਦੂਜੀ ਵੱਡੀ ਜੰਗ ਦੀਆਂ ਉਸ ਵਲੋਂ ਸੁਣਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਯਾਦ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਉਹ ਘਟਨਾ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਫੌਜੀਆਂ ਨੇ ਗੋਰੇ ਕਮਾਂਡਰ ਨੂੰ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਣ ਜਾਂ ਮਰਨ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ, ਸਰਕਾਰ ਉੱਪਰ ਪੈਨਸ਼ਨਾਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ਮੁਆਵਜ਼ੇ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ ਪਰ ਲੋਹ ਟੋਪ ਹਰਗ਼ਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਪਾਉਣਗੇ।
ਬਸ ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਕੇ ਰੁਕ ਗਈ ਸੀ।ਗੋਰੀ ਵੀ ਸਾਵਧਾਨ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਮੇਰਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਦਿੱਤੀ 'ਤਕਲੀਫ਼' ਲਈ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗੀ ਤੇ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਬੈਗ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬਸ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਬਣੇ ਵਾਸ਼ਰੂਮ ਨੂੰ ਚਲੇ ਗਈ।ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਬਾਰੇ ਕਈ ਗੱਲ਼ਾਂ ਪੁੱਛੀਆਂ।ਮੈਂ ਉਸਨੁੰ  ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਢੱਠੀ ਹੋਈ ਵਲੈਤ ਨੂੰ ਪੈਰਾਂ ਸਿਰ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਮਨਵੈਲ਼ਥ ਦੇਸ਼ਾਂ 'ਚੋਂ ਕਾਮਿਆਂ ਨੂੰ ਇਥੇ ਬੁਲਾਇਆ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਗਿਣਤੀ 'ਚ ਸਨ, ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਾਹੜੀ, ਕੇਸਾਂ ਤੇ ਦਸਤਾਰ ਨਾਲ਼ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਨੂੰ ਫੌਜ ਵਾਸਤੇ ਲੋੜ ਸੀ ਉਦੋਂ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਫੌਜੀ ਟੈਂਕ, ਜਹਾਜ਼, ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਸਭ ਕੁਝ ਦਸਤਾਰ ਪਹਿਨ ਕੇ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਨ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹੀ ਸਿੱਖ ਇੱਥੇ ਕੰਮ ਲਈ ਕਰਨ ਆਏ ਤਾਂ ਉੇਹਨਾਂ ਦੇ ਦਾਹੜੀ, ਕੇਸਾਂ ਅਤੇ ਦਸਤਾਰ 'ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਲਗਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ ਕਿ ਉਹ ਦਸਤਾਰਾਂ ਸਜਾ ਕੇ ਬੱਸਾਂ ਨਹੀਂ ਚਲਾ ਸਕਦੇ, ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਨਹੀਂ ਚਲਾ ਸਕਦੇ, ਫੈਕਟਰੀਆਂ 'ਚ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।ਇਹ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਤੁੜਵਾਉਣ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਗੋਰੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਝਲਕ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਹੀ ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੋਵੇ, ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਸ਼ੇਮ ਸ਼ੇਮ ਕਿਹਾ।
ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਮਾਨਸਿਕ ਪੀੜਾ ਦਿਤੀ ਸੀ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਨਾਨੇ ਵਲੋਂ ਸੁਣਾਏ ਸਿੱਖ ਫੌਜੀਆਂ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਦੱਸਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ।ਮੇਰਾ ਸੀਨਾ ਵੀ ਮਾਣ ਨਾਲ਼ ਚੌੜਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖ਼ਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅਨਜਾਣ ਧਰਤੀਆਂ 'ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਦਿਤੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਕੇ ਭਾਵੁਕ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੜੇ ਵੇਲੇ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖੀਆਂ 'ਚੋਂ ਹੰਝੂ ਵਗ ਤੁਰੇ।ਗੋਰੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਬੋਲੀ, 'ਮਿਸਟਰ ਸਿੰਘ, ਤੂੰ ਰੋ ਰਿਹੈਂ''।
'ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਰੋ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਦੋ ਹੰਝੂ ਕੇਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇ ਰਿਹਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਖਿੰਡਾਈ ਹੋਈ ਖੁਸ਼ਬੂ ਅੱਜ ਵੀ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਮਹਿਕ ਰਹੀ ਹੈ''।

ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਕੰਧਾਲਵੀ   
 757 838 9725

ਫ਼ਰਵਰੀ 2020 'ਚ ਪੰਜਾਬ ਜਾਣ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਯੂ.ਕੇ. ਤੋਂ ਹੀ ਪੱਕਾ ਮਨ ਬਣਾਇਆ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾ ਕੇ ਕਰਤਾਰ ਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨੇ ਹਨ। ਲਾਂਘੇ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੇਖ ਕੇ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਕਰਤਾਰ ਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਚਿਤਰਣ ਮਨ ਨੂੰ ਧੂਅ ਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰ ਉਹ ਸਾਖੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਦੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਾਪ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਘਾਹ ਦੀ ਪੰਡ ਖੇਤਾਂ 'ਚੋਂ ਚੁੱਕੀ ਘਰ ਨੂੰ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਘੋੜੇ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹੇ ਚੜ੍ਹੇ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾਨਕ ਤਪੇ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਰਾਹ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ।ਸਾਖੀਕਾਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਖਿੱਚਿਆ ਸੀ ਇਸ ਮਿਲਣੀ ਦਾ।ਜੀ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਡ ਕੇ ਉਸ ਰਾਹ ਦੀ ਧੂੜ ਮਸਤਕ ਨੂੰ ਲਗਾ ਲਈਏ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਰਾਹ ਤਾਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਗੇੜ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਕਿਧਰੇ ਸਮੋਅ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਸਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਫ਼ਾਰਮ  ਭਰੇ।ਯਾਦ ਰਹੇ ਕਿ ਕਰਤਾਰ ਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਈ.ਟੀ.ਏ. ਫ਼ਾਰਮ ਭਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।ਫਿਰ ਇਹ ਫ਼ਾਰਮ ਥਾਣੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਜਾਂ ਤਾਂ ਥਾਣੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕਰਿੰਦੇ ਵਲੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਭਰੇ ਹੋਏ ਫ਼ਾਰਮ ਦੀ ਤਸਦੀਕ ਪੰਚਾਇਤ ਮੈਂਬਰ ਜਾਂ ਨੰਬਰਦਾਰ ਆਦਿ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਥਾਣੇ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਇਕ ਦਿਨ ਥਾਣੇ ਤੋਂ ਫ਼ੋਨ ਆਇਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਮੁਹਤਬਰ ਸੱਜਣ ਨੂੰ ਨਾਲ਼ ਲੈ ਕੇ ਥਾਣੇ ਪਹੁੰਚੀਏ।ਮਿਥੇ ਦਿਨ 'ਤੇ ਅਸੀਂ ਪੰਚਾਇਤ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਨਾਲ਼ ਲੈ ਕੇ ਚਲ ਪਏ।ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ ਦਸ ਕੁ ਮਿੰਟ ਲੇਟ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਥਾਣੇ ਤੋਂ ਫ਼ੋਨ ਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਾਡੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।ਅਸੀਂ ਥਾਣੇ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੀ ਸਾਂ।ਦੇਸ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਰੋਜ਼ ਹੀ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕੰਮ ਰਿਸ਼ਵਤ ਦਿਤੇ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੋ ਇਹੀ ਸੋਚਦਿਆਂ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਨਿੱਕਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਾਡਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਆਪਣੇ 'ਚਾਹ ਪਾਣੀ' ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਕਾਲਜ 'ਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਈ ਇਸੇ ਥਾਣੇ ਅੱਗਿਉਂ ਲੰਘਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਾਂ ਪਰ ਅੱਜ ਇਹ ਥਾਣਾ ਪਛਾਣਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਰਿਹਾ।ਮੇਨ ਗੇਟ ਅਤੇ ਸੜਕ ਵਿਚਕਾਰ ਗੇਟ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਦੋ ਕਬਾੜਾ ਟਰੱਕ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਨ।ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਹਾਦਸਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਕੇਸ ਤੋਂ ਡਰਦਿਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਆਏ ਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਾਗਜ਼ ਪੱਤਰ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪੁਲਿਸ ਮਾਲਕਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਗਾ ਸਕੀ ਤੇ ਇਹ ਹੁਣ ਥਾਣੇ ਦਾ 'ਸ਼ਿੰਗਾਰ' ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ।ਬਿਨਾਂ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਾਹਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਦਨਦਨਾਉਂਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ।ਸਭ ਕੁਝ 'ਉੱਪਰਲਿਆਂ' ਦੇ ਆਸਰੇ ਚਲਦਾ ਹੈ।
ਗੇਟ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੜਦਿਆਂ ਹੀ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਇਕ ਕਮਰਾ ਸੀ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ।ਬਾਹਰ ਪੁਲਸ ਦਾ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਥਰੀ-ਨਟ-ਥਰੀ ਦੀ ਘਸੀ ਜਿਹੀ ਰਾਇਫਲ ਲੱਕ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹੀਂ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਉਣ ਦਾ ਮਕਸਦ ਦੱਸਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਕਮਰੇ ਵਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਦਿਤਾ।ਅੰਦਰ ਗਏ ਤਾਂ ਖ਼ਾਕੀ ਵਰਦੀ ਦੀ ਬਜਾਇ ਸਿਵਲ ਕੱਪੜਿਆਂ 'ਚ ਇਕ ਕਰਮਚਾਰੀ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਦੁਆ ਸਲਾਮ ਕੀਤੀ।ਉਹ ਧਰਮ ਰਾਜ ਵਾਂਗ ਸਾਡਾ ਖਾਤਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖੋਲ੍ਹੀ ਬੈਠਾ ਸੀ।ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਾਸਪੋਰਟ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿਤੇ ਤੇ ਉਸਨੇ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਸਾਡੀਆਂ ਦਰਖ਼ਾਸਤਾਂ 'ਤੇ ਲੱਗੀਆਂ ਫ਼ੋਟੋਆਂ ਪਾਸਪੋਰਟਾਂ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸਾਡੇ ਫ਼ੋਨ ਨੰਬਰ ਵੀ ਨੋਟ ਕਰ ਲਏ ਤੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਸਾਡੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਵਾ ਕੇ ਸਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਪੂਰੀ ਕਰ ਦਿਤੀ।ਮੈਂ ਹੁਣ ਕਦੇ ਉਸ ਵਲ ਤੇ ਕਦੀ ਪੰਚਾਇਤ ਮੈਂਬਰ ਵਲ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ 'ਚਾਹ-ਪਾਣੀ' ਭੇਂਟ ਕਰਨ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਿਹੜੇ ਪਾਸਿਉਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕੋਈ ਇਸ਼ਾਰਾ ਨਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਉਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਨੇ ਕਾਗਜ਼-ਪੱਤਰ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਦਿਤਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਾਂ ਤੇ ਅਸੀਂ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਬੁਲਾ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ।
ਅਸੀਂ ਫ਼ਾਰਮਾਂ 'ਤੇ ਕਰਤਾਰ ਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜਾਣ ਦੀ ਤਰੀਕ 28 ਫ਼ਰਵਰੀ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। 28 ਤਰੀਕ ਵਿਚ ਹੁਣ ਭਾਵੇਂ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਦਿਨ ਹੀ ਬਾਕੀ ਸਨ ਪਰ ਇਹ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਦਿਨ ਵੀ ਮੁੱਕਣ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਨ ਆ ਰਹੇ।ਮਨ ਦੀ ਬਿਹਬਲਤਾ ਦਿਨੋਂ ਦਿਨ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਆਖ਼ਿਰ ਉਹ ਦਿਨ ਵੀ ਆ ਗਿਆ।ਅਸੀਂ ਆਪ ਕਾਰ ਚਲਾਉਣ ਨਾਲੋਂ ਠੀਕ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਡਰਾਈਵਰ ਬੁੱਕ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ।
28 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ਸਾਢੇ ਛੇ ਵਜੇ ਅਸੀਂ ਘਰੋਂ ਤੁਰ ਪਏ।ਇਕ ਰਾਤ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲੋੜੀਂਦੇ ਕਾਗਜ਼-ਪੱਤਰ ਅਤੇ ਪਾਸਪੋਰਟ ਆਦਿ ਚੈੱਕ ਕਰ ਕੇ ਕਾਰ ਵਿਚ ਰੱਖ ਲਏ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨਸੀਹਤ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ  ਲੋੜੀਂਦੇ ਕਾਗਜ਼- ਪੱਤਰ, ਨਕਦੀ, ਬਟੂਆ ਆਦਿ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੈੱਕ ਕਰ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।ਮੈਨੂੰ ਯੂ.ਕੇ. ਦੇ ਇਕ ਪਰਵਾਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਯਾਦ ਸੀ ਜਦੋਂ ਹੀਥਰੋ ਏਅਰਪੋਰਟ ਨੂੰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਅੱਧ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ  ਪਾਸਪੋਰਟਾਂ ਵਾਲ਼ਾ ਬੈਗ ਤਾਂ ਸੋਫ਼ੇ 'ਤੇ ਹੀ ਪਿਆ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ।
ਸਵੇਰ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਅਜੀਬ ਹੀ ਨਜ਼ਾਰਾ ਸੀ।ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਹਰੀਆਂ ਕਚੂਰ ਕਣਕਾਂ ਦੀ ਹਰਿਆਲੀ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਤਾਜ਼ਗੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਰਹੀ ਸੀ।ਪਿੰਡਾਂ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਖੇਤਾਂ 'ਚ ਉੱਸਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕੋਠੀਆਂ ਤਾਜ ਮਹਿਲ ਨੂੰ ਮਾਤ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ।ਇਹਨਾਂ ਕੋਠੀਆਂ 'ਚ ਵਸਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ੌਕ ਅਨੁਸਾਰ ਮੰਮਟੀਆਂ ਉੱਪਰ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਟੈਂਕੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਰੂਪ ਦਿਤੇ ਹੋਏ ਸਨ ਕਿਸੇ ਨੇ ਟਰੈਕਟਰ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਘੋੜਾ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਬਲਦ ਦਾ ਬੁੱਤ ਬਣਵਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਮਾਝੇ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦਾ  ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਅਸੀਂ ਪੌਣੇ ਕੁ ਨੌਂ ਵਜੇ ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ।ਕਾਰ ਪਾਰਕ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਵਲੋਂ ਦੋ ਵਾਰੀ ਸਾਡੇ ਈ.ਟੀ.ਏ. ਫ਼ਾਰਮ ਚੈੱਕ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਕਾਰ ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਗੱਡੀ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਕੇ ਤੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਦਾਇਤਾਂ ਦੇ ਕੇ ਅਸੀਂ ਮੁੱਖ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਲ ਵਧੇ।ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਚਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੁੱਖ ਦੁਆਰ ਦਾ ਡੀਜ਼ਾਈਨ ਬਾਜ਼ ਦੇ ਖਿੱਲਰੇ ਹੋਏ ਖੰਭਾਂ ਵਰਗਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਸ਼ਰਾਬਾ ਸੀ। ਅਗਾਂਹ ਲੰਘ ਕੇ ਅਸੀਂ ਇੰਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਿਲਡਿੰਗ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਏ।ਕਸਟਮ ਵਾਲ਼ੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੇ ਈ.ਟੀ.ਏ. ਫ਼ਾਰਮ ਦੇਖੇ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਸਾਡੇ ਪਾਸ ਕਰੰਸੀ ਕਿਤਨੀ ਸੀ ਤੇ ਬੈਗ ਕਿਤਨੇ ਸਨ॥ਪਾਸਪੋਰਟ ਵਿਗੈਰਾ ਚੈੱਕ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਸਟਮ ਉਹੀ ਸੀ ਜੋ ਹਵਾਈ ਅੱਡਿਆਂ 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਜਿਵੇਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਵਾਈ ਅੱਡਿਆਂ 'ਤੇ ਇੰਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸਟਾਫ਼ ਡੁੰਨ-ਵੱਟਾ ਜਿਹਾ ਬਣ ਕੇ ਬੈਠਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਕੋਈ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਜੀ ਆਇਆਂ ਨੂੰ, ਵੈੱਲਕਮ ਜਾਂ ਸਵਾਗਤਮ ਕਹਿਣਾ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ।ਸ਼ਾਇਦ ਅਜਿਹਾ ਵਤੀਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ।ਇਥੇ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਸਟਾਫ਼ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ।ਅਗਾਂਹ ਹੋਏ ਤਾਂ ਇਕ ਔਰਤ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੇ ਸਾਡੇ ਮੂੰਹ 'ਚ ਦੋ ਦੋ ਬੂੰਦਾਂ ਦਵਾਈ ਦੀਆਂ ਪਾ ਦਿਤੀਆਂ। ਪੁੱਛਣ 'ਤੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਪੋਲੀਓ ਤੋਂ ਬਚਾਉ ਲਈ ਹਨ।ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਦੇ ਸਾਥੀ ਨੇ ਸਾਡੇ ਈ.ਟੀ.ਏ. ਫ਼ਾਰਮਾਂ 'ਤੇ ਮੋਹਰ ਲਗਾ ਦਿਤੀ ਤੇ ਅਸੀਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਈ-ਰਿਕਸ਼ੇ 'ਚ ਬੈਠ ਕੇ ਜ਼ੀਰੋ ਪੁਆਇੰਟ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ।
ਭਾਰਤ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਲ ਦੇ ਪਾਸੇ ਆਦਮ-ਕੱਦ ਗੇਟ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ ਤੇ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਚਿੱਟੀ ਲਾਈਨ ਨੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰਖੇਜ਼ ਧਰਤੀ ਦੀ ਹਿੱਕ ਵਿਚ ਖੰਜਰ ਖੁਭੋਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਰੈਡਕਲਿਫ਼ ਲਾਈਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਾਈਨ ਨੂੰ ਵਾਹੁਣ ਵਾਲ਼ਾ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼, ਸਿਰਿਲ ਰੈਡਕਲਿਫ਼ ਨਾਮ ਦਾ ਗੋਰਾ ਵਕੀਲ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਰਤਾਨੀਆ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਸੀ।ਇਤਿਹਾਸ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਨੇ ਪੈਰਸ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਕਦੀ ਕਦਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਮੀਲ ਦੂਰ ਉਸ  ਦੇਸ਼ ਦੇ ਭੂ-ਖੰਡ ਦੇ ਟੋਟੇ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ  ਜਿਥੋਂ ਦੀਆਂ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ, ਧਰਮਾਂ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਉਹ ਉੱਕਾ ਹੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਦਾ।ਤੇ ਉੱਪਰੋਂ ਏਨਾ ਵੱਡਾ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜ ਹਫ਼ਤੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦਿਤਾ ਗਿਆ।ਗਰਮੀ ਦਾ ਮੌਸਮ ਸੀ।ਵੇਲਜ਼ ਦੇ ਠੰਢੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦਾ ਵਸਨੀਕ ਰੈਡਕਲਿਫ਼ ਏਨੀ ਗਰਮੀ ਕਿਵੇਂ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਲਕੀਰਾਂ ਖਿੱਚ ਦਿਤੀਆਂ ਤੇ ਬਟਵਾਰਾ ਕਰ ਦਿਤਾ।
ਅਸਲੀਅਤ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਝੰਬ ਸੁੱਟਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿਚੋਂ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਕੂਚ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ।ਉਹ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇੰਜ ਸੁੱਟ ਕੇ ਭੱਜ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਤਾਈ ਸ਼ਾਮੋ ਨੇ ਛਲੇਡਾ ਸੁੱਟਿਆ ਸੀ। ਤਾਈ ਚਟਖ਼ਾਰੇ ਲਾ ਲਾ ਕੇ ਇਹ ਕਥਾ ਸੁਣਾਉਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰੀ ਉਹ ਪੇਕਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਪਈ ਸੀ ਤੇ ਰਾਹ ਦੇ ਕੰਢੇ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਰੋਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ।ਉਸ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਚਿੰਦਾ ਨਾ ਪਰਿੰਦਾ ਤੇ ਉੱਪਰੋਂ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰਾ। ਉਸ  ਦੇ ਆਪਣੇ ਕੋਈ ਔਲਾਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੋ ਉਸ ਨੇ ਬੱਚਾ ਚੁੱਕ ਲਿਆ।ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ ਗਈ ਤਾਂ ਬੱਚਾ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਰਾ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਬੱਚੇ ਦਾ ਭਾਰ ਪਲ ਪਲ ਵਧਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਤਾਈ ਸਮਝ ਗਈ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਛਲੇਡਾ ਸੀ। ਤਾਈ ਨੇ ਬੱਚਾ ਪਰ੍ਹਾਂ ਵਗਾਹ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਹਫ਼ਦੀ ਹੋਈ ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚੀ। ਸੋ ਪਾਠਕੋ! ਅੰਗਰੇਜ਼ ਲਈ ਵੀ ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਛਲੇਡੇ ਵਾਂਗ ਭਾਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਭੱਜ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ।ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵੰਡ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਗ਼ੈਰ ਝੱਟ ਪੱਟ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ਉਧਰ ਨਵੇਂ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਦੋਨਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਲੀਡਰ ਨਵੀਆਂ ਅਚਕਨਾਂ ਪਹਿਨ ਕੇ ਕੁਰਸੀਆਂ 'ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਣ ਲਈ ਕਾਹਲ਼ੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਲੱਖਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਔਰਤਾਂ ਉਧਾਲ਼ੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਬਲਾਤਕਾਰ ਹੋਏ। ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਛੱਡ ਕੇ ਰਫ਼ਿਊਜੀ ਬਣੇ ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਇਸ ਬਟਵਾਰੇ ਦਾ ਸੰਤਾਪ ਹੰਢਾਉਂਦੇ ਰਹੇ।
ਜ਼ੀਰੋ ਲਾਈਨ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਇਕ ਝੁਣਝੁਣੀ ਜਿਹੀ ਛਿੜ ਗਈ।ਮੈਂ ਕੁਝ ਸਕਿੰਟ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਬਟਵਾਰੇ ਦੇ ਦੈਂਤ ਵਲੋਂ ਮਾਰੇ ਗਏ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ ਤੇ ਫਿਰ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਕਿਆਰੀ 'ਚੋਂ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਲਾਈ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਈ-ਰਿਕਸ਼ੇ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਲੈ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਫ਼ੀਸ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਫ਼ੀਸ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ, ਸਾਡਾ ਟੈਂਪਰੇਚਰ ਚੈੱਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਕਰੋਨਾ ਵਾਇਰਸ ਦਾ ਰੌਲ਼ਾ ਕਾਫ਼ੀ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਨਵੰਬਰ 'ਚ ਲਾਂਘਾ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਵੇਲੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਸਨ ਕਿ ਡਾਲਰਾਂ 'ਚ ਫ਼ੀਸ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਲੰਬੀਆਂ ਲਾਈਨਾਂ 'ਚ ਨਹੀਂ ਲੱਗਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਮੈਂ ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ ਯੂ.ਕੇ. ਤੋਂ ਹੀ ਡਾਲਰ ਲੈ ਆਇਆ ਸਾਂ। ਪਰ ਅੱਜ ਤਾਂ ਯਾਤਰੀ ਹੀ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਨ ਸੋ ਕੋਈ ਦਿੱਕਤ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਵੈਸੇ ਵੀ ਅਸੀਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸੁਵਖਤੇ ਹੀ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਾਂ।ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਟਾਫ਼ ਦਾ ਵਤੀਰਾ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਸੀ।ਬੜੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ਼ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਕਹਿ ਕੇ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਸਨ।ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਪਾਰਕ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਨਮੋਹਣਾ ਮਾਡਲ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਰਸੀਦਾਂ ਲੈ ਕੇ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਇੰਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਿਲਡਿੰਗ 'ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਏ।ਸਾਡੇ ਪਾਸਪੋਰਟ ਅਤੇ ਫ਼ੀਸ ਦੀ ਰਸੀਦ ਦੇਖੀ ਗਈ। ਪਾਸਪੋਰਟਾਂ 'ਤੇ ਮੋਹਰ ਨਹੀਂ ਲਗਾਈ ਜਾਂਦੀ।ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਪਾਸਪੋਰਟ 'ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮੋਹਰ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕਈ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਭਾਰਤ 'ਚੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਨੌਜੁਆਨ ਕਰਤਾਰ ਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਮੈਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ਼ ਇਹ ਤਜਰਬਾ ਵੀ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦਾ ਜਾਵਾਂ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਇੰਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਲੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਪਾਸਪੋਰਟ 'ਤੇ ਮੋਹਰ ਨਹੀਂ ਲਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਪਰ ਤੁਹਾਡੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਭਾਰਤੀ ਇੰਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਕੰਪਿਊਟਰ 'ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦਰਜ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਇਸ ਦਾ ਤਜਰਬਾ ਮੈਨੂੰ ਯੂ.ਕੇ. ਵਾਪਸੀ ਵੇਲੇ ਦਿੱਲੀ ਏਅਰਪੋਰਟ 'ਤੇ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਇੰਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਰਤਾਰ ਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਏਸ ਲਹਿਜ਼ੇ 'ਚ ਪੁੱਛਿਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਮੈਂ ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਗੁਨਾਹ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ।ਦਿਲ ਤਾਂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਟੀਆ ਲਹਿਜ਼ੇ 'ਚ ਪੁੱਛਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪਤਾਂ ਕਰਾਂ, ਫਿਰ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਹ ਮੌਕੇ ਦਾ ਅਫ਼ਸਰ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਲਈ ਕੋਈ ਹੋਰ ਔਕੜ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਉੱਪਰੋਂ ਕਰੋਨਾ ਵਾਇਰਸ ਦੀ ਦਹਿਸ਼ਤ ਕਰ ਕੇ ਫ਼ਲਾਈਟਾਂ ਬੰਦ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਅਫ਼ਵਾਹਾਂ ਗਰਮ ਸਨ, ਸੋ ਸਬਰ ਦਾ ਘੁੱਟ ਪੀਣਾ ਪਿਆ।
ਖ਼ੈਰ ਮੁੜਦੇ ਹਾਂ ਫਿਰ ਕਰਤਾਰ ਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵਲ।ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇੰਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਪੀਲ਼ੇ ਰੰਗ ਦੇ ਯਾਤਰਾ-ਪਾਸ ਦੇ ਦਿਤੇ ਤੇ ਅਸੀਂ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹੀ ਬੱਸ ਵਿਚ ਬੈਠ ਗਏ ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਤੱਕ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ ਸੀ।ਬੱਸ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਝਾਤੀ ਮਾਰਿਆਂ ਸਾਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਾਂ।ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਰਗੇ ਹੀ ਖੇਤ, ਵੱਟਾਂ, ਬੰਨੇ ਤੇ ਦਰਖਤ ਆਦਿ।ਥੋੜ੍ਹੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ 'ਤੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਵਾਚ-ਟਾਵਰਾਂ 'ਤੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਝੰਡੇ ਹੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਸਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਾਂ।ਫਿਰ ਖ਼ਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿ ਮਨਾਂ ਤੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੀ ਏਂ, ਕੀ ਹੋਇਆ ਜੇ  ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਹ ਟੋਟਾ ਅੱਜ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਏ, ਹੈ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਹੀ।ਜੇ ਜਰਮਨੀ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਢਹਿ ਸਕਦੀ ਏ ਤਾਂ ਕੀ ਪਤਾ ਕਦੇ ਇਹ ਹੱਦਾਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਵੀ ਢਹਿ ਜਾਣ।ਮਨ ਬਹੁਤ ਭਾਵੁਕ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
ਏਨੀ ਦੇਰ ਨੂੰ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਆ ਗਿਆ।ਕੁਝ ਯਾਤਰੀ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਇਹ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਹੈ।ਦਰਿਆ ਉੱਪਰ ਬੜਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪੁਲ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਉਸਾਰ ਦਿਤਾ ਸੀ।ਇਕੱਲਾ ਪੁਲ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਰੇ ਲਾਂਘੇ ਦਾ ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦਾ ਕੰਮ ਏਨੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਭਾਵ ਦਸ ਮਹੀਨਿਆਂ 'ਚ ਮੁਕੰਮਲ ਕਰ ਦੇਣਾ ਕਿਸੇ ਮੁਅੱਜ਼ਜ਼ੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਇਮਰਾਨ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਦਿਲਾਂ 'ਤੇ ਰਾਜ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਰਾਵੀ ਦੇ ਇਸ ਪਾਰੋਂ ਦੂਰਬੀਨ ਰਾਹੀਂ ਕਰਤਾਰ ਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਅਰਦਾਸਾਂ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀਦਾਰੇ ਬਖ਼ਸ਼ੋ।ਇਮਰਾਨ ਖ਼ਾਨ ਤੇ ਸਿੱਧੂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਰੰਗ ਲਿਆਈ।ਮਰਹੂਮ ਭਾਈ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਵਡਾਲਾ ਦੀ ਯਾਦ ਆਈ ਜਿਸ  ਨੇ ਇਹ ਅਰਦਾਸਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ।
ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਦੇਖਕੇ ਸੁਰਤ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਸ ਖ਼ੂਨੀ ਪੱਤਰੇ ਨਾਲ਼ ਜਾ ਜੁੜੀ ਜਦੋਂ ਜ਼ਾਲਮ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਅਕਹਿ ਤੇ ਅਸਹਿ ਤਸੀਹੇ ਦਿਤੇ ਸਨ ਤੇ ਅੰਤ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਦਿਤਾ ਸੀ।ਛੋਟੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਗੁਰਪੁਰਬ 'ਤੇ ਮਾਤਾ ਜੈ ਕੌਰ ਜੀ ਜਦੋਂ ਇਸ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਹਰੇਕ ਅੱਖ ਚੋਂ ਹੰਝੂਆਂ ਦੀ ਧਾਰ ਵਹਿ ਤੁਰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਵੈਰਾਗ 'ਚ ਆ ਕੇ ਵਾਜੇ 'ਤੇ ਗਾਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, '' ਰਾਵੀ ਦਿਆ ਪਾਣੀਆਂ ਤੂੰ ਠੋਕਰਾਂ ਨਾ ਮਾਰ ਓਏ, ਤੇਰੇ ਵਿਚ ਬੈਠੀ ਮੇਰੀ ਸੱਚੀ ਸਰਕਾਰ ਓਏ'' ਤੇ ਫੇਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਦਾ ਉਹ ਮੰਜ਼ਰ, ਜਦੋਂ ਜਿਸ ਲਹੂ ਨੇ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦਾ ਵਢਾਂਗਾ ਕਰ ਕੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਇਸੇ ਰਾਵੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਇਸੇ ਰਾਵੀ ਨੇ ਆਪਣੇ 'ਚ ਹੜ੍ਹ ਲਿਆ ਕੇ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਲਹੂ ਫੇਰ ਇਕ ਕਰ ਦਿਤਾ ਸੀ ਤੇ ਅੱਜ ਉਸੇ ਰਾਵੀ ਦੇ ਸਾਖ਼ਸ਼ਾਤ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ।
ਕਾਰ ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਬੱਸ ਰੁਕੀ ਤੇ ਯਾਤਰੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਦਰਸ਼ਨੀ ਡਿਉਢੀ ਵਲ ਵਧੇ।ਪੌੜੀਆਂ ਉੱਪਰ ਦੋ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੇ ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ  ਜੋੜਾ-ਘਰ 'ਚ ਆਪਣੇ ਜੋੜੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ।
ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੁਰਾਣੀ ਦੂਧੀਆ ਰੰਗੀ ਇਮਾਰਤ ਇਉਂ ਲਗ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਤਾਰਾ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਚੰਨ ਚਮਕ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।ਕੰਪਲੈਕਸ ਆਪਣੇ ਆਪ 'ਚ ਕਈ ਏਕੜਾਂ 'ਚ ਫ਼ੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਹੱਥ ਪੈਰ ਧੋਤੇ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮੁੱਖ ਇਮਾਰਤ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੀ ਅਰਦਾਸ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਵੀ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਗਵਾਈ।ਤੇ ਫੇਰ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸਾਰੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਦਾ।
ਸਭ ਪਾਸੇ ਦੇਖਦੇ ਦਿਖਾਂਦੇ ਤੇ ਘੁੰਮਦੇ ਘੁੰਮਦੇ ਅਸੀਂ ਥੱਕ ਕੇ ਚੂਰ ਹੋ ਗਏ ਸਾਂ।ਭੁੱਖ ਵੀ ਚਮਕ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।ਵਿਚਾਰ ਬਣਿਆਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਸ਼-ਰੂਮ ਜਾਕੇ ਫਿਰ ਲੰਗਰ-ਖ਼ਾਨੇ ਦੀ ਭਾਲ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ।ਵਾਸ਼-ਰੂਮ ਵਿਚ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਮਚਾਰੀ  ਭਾਰਤ  ਵਾਂਗ ਹੀ ਯਾਤਰੀਆਂ ਤੋਂ ਪੈਸੇ ਮੰਗ ਰਹੇ ਸਨ।
ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਵਾਸਤੇ ਉਰਦੂ, ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਥਾਂ ਥਾਂ 'ਤੇ ਤਖ਼ਤੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।ਵਰਾਂਡਿਆਂ 'ਚ ਘੁੰਮਦੇ ਘੁੰਮਾਉਂਦੇ ਅਸੀਂ ਲੰਗਰ ਹਾਲ 'ਚ ਪਹੁੰਚ ਗਏ।ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਲੰਗਰ ਛਕਾਇਆ। ਕਿਸੇ ਸਰੀਰਕ ਮਜਬੂਰੀ ਕਰ ਕੇ ਤੱਪੜ 'ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਲੰਗਰ ਨਾ ਛਕ ਸਕਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਲਈ ਕੁਝ ਕੁਰਸੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਟੇਬਲ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਥਾਲ਼ੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸੇਵਾਦਾਰ  ਇਕ ਕੁਰਸੀ ਅੱਗੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦੇ ਸਨ।ਲੰਗਰ ਛਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁਝ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਅਸੀਂ ਇਕ ਫ਼ੋਟੋ ਕਰਵਾਈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਕ ਟੇਬਲ ਵੀ ਰੱਖ ਦੇਣ।ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਾਡਾ ਸੁਝਾਉ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਮੰਨ ਲਿਆ॥ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਵਾਦੀ ਲੰਗਰ ਤੇ ਉੱਤੋਂ ਛਕਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਭਰਿਆ ਵਰਤਾਉ।ਵਾਹ! ਮੇਰੇ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਜੀ।     
ਲੰਗਰ ਛਕ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਵਲ ਨੂੰ ਇੱਟਾਂ ਰੋੜਿਆਂ ਦਾ ਇਕ ਆਰਜ਼ੀ ਜਿਹਾ ਰਾਹ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਪੁੱਛਣ 'ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਪਾਸੇ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਮਾਰਕੀਟ ਹੈ।ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਇੱਟਾਂ ਰੋੜਿਆਂ 'ਤੇ ਤੁਰਨਾ ਔਖਾ ਸੀ ਪਰ ਜੋੜੇ ਸਾਡੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਜੋੜਾ-ਘਰ 'ਚ ਪਏ ਸਨ ਜੋ ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਦੂਰ ਸੀ ਸੋ ਅਸੀਂ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਹੀ ਤੁਰ ਪਏ।
ਮਾਰਕੀਟ ਵਿਚ ਖਾਣ-ਪੀਣ, ਕੱਪੜਾ-ਲੱਤਾ, ਸਜਾਵਟ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਅਤੇ ਗਰੌਸਰੀ ਆਦਿ ਦੇ ਸਟਾਲ ਸਨ।ਇਕ ਸਟਾਲ 'ਤੇ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਕਕਾਰ ਵੀ ਵਿਕ ਰਹੇ ਸਨ।ਥਕਾਵਟ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਤੇ ਲੰਗਰ ਛਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਤਾਂ ਦਸ ਪੰਦਰਾਂ ਮਿੰਟ ਬੈਠ ਕੇ ਆਰਾਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ, ਭੈਣ ਜੀ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਮਾਰਕੀਟ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਆਉਣ।ਮੈਂ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਇਕ ਸਟਾਲ ਅੱਗੇ ਪਈਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ 'ਚੋਂ ਇਕ 'ਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ।ਸਾਹਮਣੇ ਪਏ ਬੈਂਚ 'ਤੇ ਪੈਂਤੀ ਚਾਲ਼ੀ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਦੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੱਜਣ ਠੰਢਾ ਪੀ ਰਹੇ ਸਨ।ਉਹਨਾਂ ਬੜੇ ਹੀ ਪਿਆਰ ਨਾਲ਼ ਮੈਨੂੰ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਬੁਲਾਈ ਤੇ ਠੰਢਾ ਪੀਣ ਦੀ ਸੁਲ੍ਹਾ ਮਾਰੀ।ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਹੀ ਲੰਗਰ ਛਕ ਕੇ ਤੇ ਚਾਹ ਪੀ ਕੇ ਆਇਆ ਸਾਂ।ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ  ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਕਿਹੜੇ ਜਿਲ੍ਹੇ 'ਤੋਂ ਸਾਂ। ਜਦ ਮੈਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਰੌਣਕ ਆ ਗਈ ਤੇ ਇਕ ਜਣਾ ਬੋਲਿਆ, '' ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਵੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜਿਲ੍ਹੇ 'ਚੋਂ ਹੀ ਉੱਠ ਕੇ ਆਏ ਸਨ।ਸਾਡਾ ਬਾਬੇ ਦਾ ਨਾਂ ਰਹਿਮਤ ਅਲੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਭਰਾ ਦਾ ਨਾਂ ਕਰਾਮਤ ਅਲੀ ਸੀ।ਬਾਬੇ ਦਾ ਭਰਾ ਤਾਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾਰੇ ਟੱਬਰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਬਾਕੀ ਬਚਦੇ ਬਚਾਉਂਦੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਅੱਬੂ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਵੀ ਇਧਰ ਆਉਣ ਤੋਂ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਹੋਈ ਸੀ।ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਸਕੇ ਭਾਈ ਆਂ, ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਸਿਕੰਦਰ ਏ ਤੇ ਮੇਰੇ ਭਾਈ ਦਾ ਨਾਂ ਅਕਰਮ ਏ। ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਨਿੱਕੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਕਰ ਕੇ ਰੋਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਸਾਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਫੌਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਂਦੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਉਂ ਰੋਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।ਅੱਜ ਕਿਸੇ ਫ਼ਿਲਮ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀਆਂ ਨੇ''।
ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਕਾਫ਼ੀ ਭਾਵੁਕ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਉਸ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹਨ।ਸਿਕੰਦਰ ਨੇ ਝੱਟ ਜੇਬ 'ਚੋਂ ਮੋਬਾਈਲ ਫ਼ੋਨ ਕੱਢ ਕੇ ਨੰਬਰ ਮਿਲਾਇਆ ਤੇ ਬੋਲਿਆ, ''ਅੱਬੂ ਜੀ, ਸਿਕੰਦਰ ਬੋਲਨਾ ਵਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਇਥੇ ਕਰਤਾਰ ਪੁਰੇ ਇਕ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਮਿਲੇ ਹੈਨ ਜੋ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਨੇ।ਤੁਸੀਂ ਦੱਸੋਗੇ ਕਿ ਪਿੱਛੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰੇ 'ਚ ਆਪਣੇ ਗਰਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਕੀ ਸੀ'' ਆਪਣੇ ਅੱਬਾ ਨਾਲ਼ ਗੱਲ ਕਰ ਕੇ ਫਿਰ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮੁਖ਼ਾਤਿਬ ਹੋਇਆ ਤੇ ਬੋਲਿਆ, ''ਅੱਬਾ ਜੀ ਨੇ ਦੱਸਿਐ ਪਈ ਹੁਸੈਨਪੁਰ ਨਾਂ ਸੀ ਗਰਾਂ ਦਾ ਨਾਲ਼ੇ ਅੱਬਾ ਜੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨਾ ਚਾਂਹਦੇ ਨੇ'' ਏਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਟੈਲੀਫ਼ੂਨ ਮੈਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿਤਾ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸਿਉਂ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਰੋਹਬਦਾਰ ਆਵਾਜ਼ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਬੁਲਾਈ ਤੇ ਫੇਰ ਅਸਲਾਮਾ ਲੈਕਮ ਤੇ ਮੇਰਾ ਰਾਜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਪੁੱਛਿਆ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਪੁਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਹੁਸੈਨ ਪੁਰ ਅਤੇ ਪੰਡੋਰੀ ਨਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬਹੁਤ ਨੇ।ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਦੀਕ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਪਰ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਮ ਨਾ ਦੱਸ ਸਕੇ। ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ਼ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਆਪ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਚ ਜਨਮੇ ਸਨ।ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਆਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਆ ਕੇ।ਮੇਰੇ ਸਭ ਠੀਕ ਠਾਕ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਕਰਤਾਰ ਪੁਰ ਤੋਂ ਕੋਈ ਚਾਲ਼ੀ ਕੁ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਏ ਤੇ ਮੈਂ ਸਿਕੰਦਰ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਆ ਜਾਵਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣਾਂ।ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਤੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਦਿਨ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਕਰਤਾਰ ਪੁਰ ਆ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਬੰਦਸ਼ਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਲਈ ਦੁਆ ਕੀਤੀ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਦੇ ਫੇਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਆਏ ਤਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਟਾਈਮ ਲੈ ਕੇ ਆਉੇਣਾ ਤੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਤਾਕੀਦ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੈਂ ਸਿਕੰਦਰ ਪਾਸੋਂ ਉਸਦਾ ਟੈਲੀਫੂਨ ਨੰਬਰ ਜ਼ਰੂਰ ਲੈ ਲਵਾਂ। ਖ਼ੁਦਾ ਹਾਫ਼ਿਜ਼ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਤਾ। 
ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖ਼ਲੂਸ ਤੇ ਮਹਿਮਾਨ ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਅਜਨਬੀ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਘਰ ਆਉਣ ਦੀ ਦਾਅਵਤ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਦੀ ਦੇਖਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ।ਸ਼ਾਇਦ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਏਸੇ ਮਹਿਮਾਨ ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ 'ਚ ਅੱਜ ਕਿੱਸੇ ਚਲਦੇ ਹਨ।ਭਾਵੇਂ ਦੋਵਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੱਬਾ ਨਾਲ ਹੋਈ ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਸੁਣ ਲਈ ਸੀ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਵਲੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅੱਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਅਸਲਾਮਾ ਲੈਕਮ ਕਹਿਣ ਤੇ ਸ਼ੁਕਰੀਆ ਅਦਾ ਕਰਨ।ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਖੁਦਾ ਨੇ ਚਾਹਿਆ ਜੇ ਕਦੇ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਆਉਣ ਦਾ ਮੇਰਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜ਼ਰੂਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ੋਨ ਕਰਾਂਗਾ।ਸਿਕੰਦਰ ਨੇ ਮੇਰੇ ਬਿਨਾਂ ਕਹੇ ਹੀ ਆਪਣਾ ਫ਼ੋਨ ਨੰਬਰ ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਦਿਤਾ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅੱਬਾ ਨਾਲ਼ ਹੋਈ ਮੇਰੀ ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਸੁਣ ਲਈ ਸੀ।ਫਿਰ ਉਹ ਸਤਿ ਸੀ੍ਰ ਅਕਾਲ ਬੁਲਾ ਕੇ ਦੋਵੇਂ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਗਏ ਇਕ ਹੁਸੀਨ ਯਾਦ।
ਮੈਂ ਬੈਠਾ ਬੈਠਾ ਹੁਸੈਨ ਪੁਰ ਦੀ ਪੈੜ ਲੱਭਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਕ ਹੁਸੈਨ ਪੁਰ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨਜ਼ਦੀਕ ਸੀ।ਬਚਪਨ 'ਚ ਸੁਣਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਾਂ ਕਿ ਉੱਥੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਘਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਟਾਈਮ ਕੱਢ ਕੇ ਹੁਸੈਨ ਪੁਰ ਜਾ ਕੇ ਕਿਸੇ ਪੁਰਾਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਤੋਂ ਰਹਿਮਤ ਅਲੀ ਤੇ ਕਰਾਮਤ ਅਲੀ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਕਰਾਂਗਾ। ਕੀ ਪਤਾ ਉਹ ਇਸੇ ਹੁਸੈਨ ਪੁਰ ਦੇ ਹੋਣ।
ਇਸੇ ਉਧੇੜ-ਬੁਣ 'ਚ ਹੀ  ਸਾਂ ਕਿ ਦਸ ਬਾਰਾਂ ਨੌਜਵਾਨ ਲੜਕੀਆਂ ਚਿੜੀਆਂ ਦੇ ਚੰਬੇ ਵਾਂਗ ਕਿਧਰੋਂ ਆ ਉੱਤਰੀਆਂ ਤੇ ਕੁਰਸੀਆਂ ਮੱਲ ਕੇ ਬੈਠ ਗਈਆਂ।ਸਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮੀ ਢੰਗ ਅਨੁਸਾਰ ਚੁੰਨੀਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਕੱਜੇ ਹੋਏ।ਨੀਲੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਾਲ਼ੀ ਇਕ ਕੁੜੀ ਨੇ ਬੜੀ ਬੇਬਾਕੀ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੀ ਕੁਰਸੀ ਖਿੱਚ ਕੇ ਮੇਰੇ ਨੇੜੇ ਕਰ ਲਈ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਧੀ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਨਾਲ਼ ਕੋਈ ਭੇਤ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਂ ਉਹਦੇ ਕੰਨ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਵੀਰ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਲਗਾਉਣ ਲੱਗੀ ਹੋਵੇ।ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਭੌਂਚੱਕਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ।ਕੋਲੋਂ ਦੀ ਲੰਘ ਰਹੇ ਲੋਕ, ਬੇਗਾਨਾ ਦੇਸ਼, ਦਾਹੜੀ ਪਗੜੀ ਵਾਲ਼ਾ ਓਪਰਾ ਬੰਦਾ।ਖ਼ੈਰ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸਾਂ।ਉਸ ਬੱਚੀ ਨੇ ਬੜੇ ਅਦਬ ਨਾਲ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਬੁਲਾਈ ਤੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿੱਥੋਂ ਆਇਆ ਸਾਂ।ਮੇਰੇ ਦੱਸਣ 'ਤੇ ਕਿ ਮੈਂ ਹੁਣ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹਾਂ ਪਰ ਰਹਿੰਦਾ ਮੈਂ ਯੂ.ਕੇ.'ਚ ਹਾਂ।ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਿੱਥੋਂ ਆਈਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਜੱਫਰਵਾਲ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਆ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ ਹੀ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸ ਪੁਰ ਵਿਚ ਵੀ ਇਕ ਜੱਫਰਵਾਲ ਨਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਹੈ।
'' ਹਾਇ ਅੱਲ੍ਹਾ, ਸੱਚੀਂ।ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਮੈਂ ਤਾਂ ਉਡ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਆਂ ਉਧਰਲੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਪਰ ਆਹ ਚੰਦਰੇ ਬਾਰਡਰ ਦਾ ਕੀ ਕਰਾਂ।ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਬਾਰਡਰ ਸ਼ਾਰਡਰ ਨਹੀਂ ਖੁਲ੍ਹਵਾ ਸਕਦੇ।ਸੁਣਿਐ ਤੁਹਾਡੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਤਾਂ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ 'ਚ ਬੜੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਮਨਿਸਟਰ ਵੀ ਨੇ''।
ਕੁੜੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਪਾਣੀ ਛਲਕ ਆਇਆ ਸੀ। ਇੰਨੀ ਬਿਹਬਲਤਾ।ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਸੀ ਜੋ ਇਸ ਬੱਚੀ ਨੂੰ ਸਰਹੱਦੋਂ ਪਾਰ ਲੈ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ।ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਨਿਰਛਲਤਾ ਤੇ ਭੋਲ਼ੇਪਣ ਤੇ ਪਿਆਰ ਆਇਆ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ, '' ਬੇਟਾ, ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਖੇਡਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।ਸ਼ਾਤਰ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਮਕਸਦ ਪੂਰੇ ਕਰਨ ਲਈ ਅਵਾਮ ਨੂੰ ਸੂਲ਼ੀ 'ਤੇ ਟੰਗਦੇ ਨੇ''। ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਸਿਆਸੀ ਨੁਕਤਾ-ਨਿਗਾਹ ਤੋਂ ਹੋਰ ਦੱਸੀਆਂ ਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਵਲੋਂ ਨਿਭਾਏ ਰੋਲ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਿਆ। ਹੁਣ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਬੰਦੇ ਸਾਡੀ ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਹੁੰਦੀ ਦੇਖ ਕੇ ਖਲੋ ਗਏ ਸਨ।ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਕੇ ਇਕ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਦੇਖ ਕੇ।ਮੈਂ ਮੌਕੇ ਦੀ ਨਜ਼ਾਕਤ ਨੂੰ ਸਮਝਦਿਆਂ ਗੱਲ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਸਿਆਸਤ ਵਲੋਂ ਮੋੜ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਲ ਲੈ ਆਂਦਾ।ਉਹ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਦੀਆਂ ਵਿਦਿਆਰਥਣਾਂ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗਲ਼ਾਂ 'ਚ ਕਾਲਜ ਦੇ ਆਈ.ਡੀ. ਕਾਰਡ ਪਾਏ ਹੋਏ ਸਨ।ਫਿਰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਬਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੇ ਤੇ ਉਹ ਚਿੜੀਆਂ ਦੇ ਚੰਬੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉਡਾਰੀ ਮਾਰ ਕੇ ਜਿਧਰੋਂ ਆਈਆਂ ਸਨ, ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਬੁਲਾ ਕੇ ਚਲੇ ਗਈਆਂ।
ਏਨੀ ਦੇਰ ਨੂੰ ਭੈਣ ਜੀ ਹੋਰੀਂ ਵੀ ਕੁਝ ਖ਼ਰੀਦਾਰੀ ਕਰ ਕੇ ਆ ਗਏ ਤੇ ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਕੀਤਾ ਜਿਥੋਂ ਹੁਣ ਕੀਰਤਨ ਦੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਗੂੰਜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।ਵਰਾਂਡੇ ਵਿਚ ਤੁਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹੀ ਕੁੜੀਆਂ ਸਾਹਮਣਿਉਂ ਹੱਸਦੀਆਂ ਖੇਡਦੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।ਨੇੜੇ ਆਈਆਂ ਤਾਂ 'ਹੈਲੋ ਅੰਕਲ ਜੀ, ਹੈਲੋ ਅੰਕਲ ਜੀ' ਹੋਈ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਭੈਣ ਜੀ ਤੇ ਜੀਜਾ ਜੀ ਵੀ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ਼ ਮੇਰੇ ਵਲ ਵੇਖਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਇਹ ਕਿਹੜੀਆਂ ਭਤੀਜੀਆਂ ਲੱਭ ਲਈਆਂ ਏਸ ਨੇ।ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਕੀਟ ਵਿਚ ਬੱਚੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਹੋਈ ਮੁਲਾਕਾਤ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਤੇ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਈ ਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਕਿਧਰੋਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।ਉਹੋ ਨੀਲੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਾਲ਼ੀ ਕੁੜੀ ਬੋਲੀ, '' ਅੰਕਲ ਜੀ, ਅਸੀਂ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਜੀ  ਦੇ ਮਜ਼ਾਰ 'ਤੇ ਮੰਨਤ ਮੰਗਣ ਗਈਆਂ ਸਾਂ''
''ਫੇਰ ਕੀ ਮੰਗਿਆ, ਬੇਟਾ?'' ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।
''ਅੰਕਲ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਦੱਸੋ ਅਸੀਂ ਕੀ ਮੰਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ''
ਮੈਂ ਕੁਝ ਦੇਰ ਮੂੰਹ 'ਚ ਹੀ ਬੁੜ ਬੁੜ ਜਿਹੀ ਕੀਤੀ, ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇ ਕਿਹਾ, '' ਤੁਸੀਂ ਚੰਗੇ ਨੰਬਰਾਂ 'ਚ ਇਮਤਿਹਾਨ ਪਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਨਤ ਮੰਗੀ ਹੈ, ਕਿਉਂ ਠੀਕ ਐ ਨਾ?''
ਇਕ ਹੋਰ ਲੜਕੀ ਬੋਲੀ,'' ਹਾਇ ਅੱਲ੍ਹਾ, ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਬੁੱਝ ਲਿਆ ਅੰਕਲ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਨਜੂਮੀ ਓ, ਕੋਈ ਰਮਲ ਸ਼ਮਲ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਓ''।
''ਨਹੀਂ ਬੇਟਾ ਜੀ, ਇਕ ਹੋਰ ਰਮਲ ਹੁੰਦੈ ਉਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਐ ਅਟਕਲ ਪੱਚੂ, ਸੁਣਿਐ ਕਦੇ?'' ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ
ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਹਾਸਾ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਗੂੰਜ ਉਠਿਆ। ਸਾਡਾ ਹਾਸਾ ਠੱਠਾ ਦੇਖ ਕੇ ਇੱਥੇ ਵੀ ਕਈ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਗਏ।ਮੈਂ ਕਿਹਾ,'' ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀਆਂ ਨੇ ਉਹ ਸਭ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਲ਼ਾਵੇ ਵਿਚ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।ਉਹਦੇ ਦਰ 'ਤੇ ਕੋਈ ਭਿੰਨ ਭੇਦ ਨਹੀਂ।ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤੈ ਕਿ ਚੁਰੰਜਾ ਸਾਲ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦਾ ਹਮ ਸਫ਼ਰ ਕੌਣ ਰਿਹੈ?''
ਕੁੜੀਆਂ ਮੰਤਰ ਮੁਗਧ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ, ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਰਿਹਾ।ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਜੀ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਵੀ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬੱਸ ਚੱਲਣ ਦਾ ਵੇਲਾ ਹੋਣ ਵਾਲ਼ਾ ਸੀ।ਅਸੀਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਗਰੁੱਪ ਫ਼ੋਟੋ ਖਿੱਚੀਆਂ ਤੇ ਅਸੀਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ 'ਤੇ ਪਿਆਰ ਦਿਤਾ ਤੇ ਉਹ ਵਿਦਾ ਹੋਈਆਂ। ਦੂਰ ਤੱਕ ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਮੁੜ ਦੇਖਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਤੇ ਹੱਥ ਹਿਲਾਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਤੇ ਫੇਰ ਵਰਾਂਡੇ ਦਾ ਮੋੜ ਮੁੜ ਗਈਆਂ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਸੋਚਾਂ 'ਚ ਪਾ ਗਈਆਂ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਨਸਾਨੀ  ਰਿਸ਼ਤੇ ਪਲਾਂ 'ਚ ਗੰਢੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਉੱਪਰ ਦਰਬਾਰ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰ ਕੇ ਪੰਦਰਾਂ ਵੀਹ ਮਿੰਟ ਸੰਗਤ 'ਚ ਬੈਠ ਕੇ ਕੀਰਤਨ ਸਰਵਣ ਕੀਤਾ ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਏ। ਪੁਰਾਤਨ ਖੂਹ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦੈ ਕਿ ਇਸ ਖੂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ਼ ਬਾਬਾ ਜੀ ਆਪਣੇ ਖੇਤ ਸਿੰਜਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ।ਇੱਥੇ ਹੀ ਇਕ ਬੰਬ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਨਾਲ਼ ਲੱਗੇ ਬੋਰਡ ਉੱਪਰ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ 1971 ਦੀ ਜੰਗ ਵੇਲੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਇਹ ਬੰਬ ਸੁੱਟਿਆ ਸੀ ਪਰ ਬੰਬ ਖੂਹ 'ਚ ਡਿਗ ਜਾਣ ਕਰ ਕੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ  ਹੋਇਆ।ਪਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਦੇ ਅੱਗੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦਾ ਮਜ਼ਾਰ ਵੀ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ 'ਤੇ ਚਾਦਰ ਚੜ੍ਹਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਅਸੀਂ ਮਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਨਿਹਾਰ ਰਹੇ ਸਾਂ ਕਿ ਦੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਾਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਕੋਲ਼ ਆ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਤੇ ਇਕ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, '' ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਕੁਝ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਬਾਬਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ।ਅਸੀਂ ਇਥੋਂ ਬਹੁਤੀ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ, ਸਾਨੂੰ ਏਨਾਂ ਤਾਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਕੋਈ ਏਥੇ ਪਰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਇਤਨੀ ਮੁਕੱਦਸ ਹੈ''।ਮੈਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਬਾਰੇ ਮੋਟੀ ਮੋਟੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਤੇ ਦੇਖਦਿਆਂ ਦੇਖਦਿਆਂ ਉੱਥੇ ਚੰਗਾ ਭਾਰਾ ਇਕੱਠ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਯਾਤਰੂਆਂ ਦੀ ਸੀ ਜਿਹਨਾਂ 'ਚੋਂ ਨੌਜਵਾਨ ਵਧੇਰੇ ਸਨ।ਵੈਸੇ ਵੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਪੰਝੱਤਰ ਫ਼ੀਸਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਯਾਤਰੂ ਸਨ ਤੇ ਪੰਝੀ ਫ਼ੀਸਦੀ ਭਾਰਤੀ।ਪੰਜ ਚਾਰ ਨੌਜਵਾਨ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਵੀ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ  ਵਲ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਕ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲ਼ਾ ਐ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਪਰਵਾਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੋਂ ਉਜੜ ਕੇ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੱਸਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਕਸੂਰ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।ਇਕੱਠ ਵਿਚ ਇਕ 70-75 ਸਾਲ ਦੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, '' ਪੁੱਤਰਾ, ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਯਾਦ ਹਈ''
''ਹਾਂ ਜੀ'' ਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਜਦੋਂ ਨਾਂ ਦੱਸਿਆ ਤਾਂ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੇ ਧਾਹ ਕੇ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਗਲਵੱਕੜੀ ਪਾ ਲਈ ਤੇ 'ਮੇਰੇ ਬਚੜਿਆ, ਮੇਰੇ ਬਚੜਿਆ' ਕਹਿ ਕੇ ਅਸੀਸਾਂ ਦੀ ਝੜੀ ਲਾ ਦਿਤੀ ਤੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਉਸੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਵਸਨੀਕ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ ਲਿਜਾ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਦਿਖਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।ਇਹ ਮੰਜ਼ਰ ਏਨਾ ਡਰਾਮਈ ਤੇ ਭਾਵੁਕ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ਼ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ।ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਜਬੂਰੀ ਦੱਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਹੀ ਇੱਥੇ ਠਹਿਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਇਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਨੌਜਵਾਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਸ ਦਾ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਗੇਟ ਤੋੜਦਾ ਹੋਇਆ ਬਾਰਡਰ ਪਾਰ ਕਰ ਜਾਵੇ।ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹੀ ਗ਼ਲਤੀ ਨਾ ਕਰੇ। ਭਾਰਤੀ ਬੀ.ਐੱਸ.ਐੱਫ. ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਬਾਅਦ 'ਚ ਟੱਕਰੂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਰੇਂਜਰਾਂ ਨੇ ਹੀ ਉਹਦਾ ਫਾਤਿਹਾ ਪੜ੍ਹ ਦੇਣਾ।ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਹਾਸਾ ਗੂੰਜ ਉੱਠਿਆ।ਉਹੀ ਨੌਜਵਾਨ ਕੁਝ ਸਹਿਜ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, '' ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਲੈਕਚਰ ਦਿਤਾ ਤੁਸਾਂ ਨੇ, ਖ਼ਾਸ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਵਾਲ਼ੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਹੀ ਬੋਲੀ, ਉਹ ਤੇ ਸਾਡੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰੋਂ ਦੀ ਲੰਘ ਜਾਂਦੀ ਏ। ਤੁਸੀਂ ਲੈਕਚਰਰ ਓ?'' ਨਾ ਚਾਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਦੱਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਯੂ.ਕੇ. 'ਚ ਟੀ.ਵੀ. ਪਰੀਜ਼ੈਂਟਰ ਹਾਂ।
ਓ ਮੇਰਿਆ ਰੱਬਾ! ਮੈਂ ਕਾਹਨੂੰ ਦੱਸ ਬੈਠਾ।ਜਿਉਂ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੈਲਫ਼ੀਆਂ ਲੈਣ ਦਾ।ਹਰ ਕੋਈ ਸਾਡੇ ਨਾਲ਼ ਸੈਲਫ਼ੀ ਲੈਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਹੀ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਘੁੰਮਦੇ ਘੁੰਮਦੇ ਸ੍ਰੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਾਡਲ ਪਾਸ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿਸ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਲਾਂਘੇ ਦੇ ਉਦਘਾਟਨ  ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਮਾਗਮ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਵੀ ਲੋਕ ਧੜਾ ਧੜ ਫ਼ੋਟੋਆਂ ਖਿੱਚ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਉਂ ਹੀ ਕੋਈ ਦਸਤਾਰਧਾਰੀ ਸਰਦਾਰ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸੈਲਫ਼ੀਆਂ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਵੀ  ਵਾਹਵਾ ਦੌਰ ਚੱਲਿਆ ਸੈਲਫ਼ੀਆਂ ਦਾ।ਮੈਂ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਹਰੇਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦਸਤਾਰ ਵਾਲ਼ੇ ਸਿੱਖ ਨਾਲ ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਭਾਵੇਂ ਮੁਖ਼ਤਸਰ ਹੀ ਸਹੀ।ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਫਿਰ ਉੱਥੇ ਹੀ ਅਟਕ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕਿਹੜੀ ਭੁੱਖ ਸੀ, ਕੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦੀ ਸਾਂਝ ਕਰ ਕੇ, ਕੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤਕਰੀਬਨ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਕਰ ਕੇ, ਕੀ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ 'ਤੇ ਮਲ੍ਹਮ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਸੀ?
 ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਅੱਜ ਵੀ ਜਵਾਬ ਤਲਾਸ਼ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।
ਥਕਾਵਟ ਨਾਲ਼ ਚੂਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਾਂ ਅਸੀਂ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ।ਖੇਤ ਵਾਹ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਖੰਡਾ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਜੋੜਾ-ਘਰ ਵਲ ਵਧੇ।
ਬੱਸ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਇੰਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦਫ਼ਤਰ ਸਾਹਮਣੇ ਉਤਾਰ ਦਿਤਾ। ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਯਾਤਰੀ ਪਾਸ ਵਾਪਸ ਕੀਤੇ ਤੇ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ 'ਚੋਂ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਵਾ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਈ-ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਿਚ ਚਾਰ ਕੁ ਸੀਟਾਂ ਖਾਲੀ ਸਨ।ਕੁਝ ਗੁਜਰਾਤੀ ਸਵਾਰੀਆਂ ਬੈਠੀਆਂ ਸਨ।ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਸਾਥੀ ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਾਡਲ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਖਿੱਚਣ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਸਾਰੇ ਉਸ ਦਾ ਹੀ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।ਉਹ ਜਦੋਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਖਿੱਚ ਕੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਘਰ ਵਾਲ਼ੀ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਗਰਮ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਸਭ ਨੂੰ ਲੇਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।ਉਹ ਬੜੇ ਠਰ੍ਹੰਮੇ ਨਾਲ਼ ਬੋਲਿਆ, '' ਅਰੀ ਭਾਗਵਾਨ ਯਹੀ ਤੋਂ ਏਕ ਚੀਜ਼ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਹਮ ਸਭ ਕੋ ਬਚਾਇਆ ਵਰਨਾ ਹਮਾਰਾ ਨਾਮੋ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਾ ਹੋਤਾ''। ਉਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਕਹਿ ਗਿਆ ਸੀ।ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਬਾਕੀ ਸਿੱਖ ਸਵਾਰੀਆਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ ਪਰ ਸਚਾਈ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਸਾਥੀ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਹਾਮੀ ਭਰੀ, '' ਬਾਤ ਤੋ ਠੀਕ ਹੈ ਬਈ ਆਪ ਕੀ''।
ਈ-ਰਿਕਸ਼ਾ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਗੇਟ ਕੋਲ ਉਤਾਰ ਦਿਤਾ ਜਿਥੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਰੇਂਜਰ ਨੇ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਬੁਲਾਈ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੋਈ ਤਕਲੀਫ਼ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਫੇਰ ਵੀ ਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤੇ ਖ਼ੁਦਾ ਹਾਫਿਜ਼ ਕਹਿ ਕੇ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਹੱਥ ਹਿਲਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ।
ਅਸੀਂ ਜ਼ੀਰੋ ਲਾਈਨ ਪਾਰ ਕੀਤੀ ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਈ-ਰਿਕਸ਼ਾ ਸਾਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਇੰਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਤੱਕ ਲੈ ਗਿਆ ਤੇ ਪਾਸਪੋਰਟ ਵਿਗੈਰਾ ਦਿਖਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਕਸਟਮ ਵਾਲਿਆਂ ਕੋਲ ਜਾ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ।ਇਕ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ 'ਚ ਕੀਤੀ ਖ਼ਰੀਦਾਰੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤੇ ਸਾਡੇ ਬੈਗ ਸਰਸਰੀ ਤੌਰ ਤੇ ਚੈੱਕ ਕੀਤੇ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, '' ਕੀ ਕਰੀਏ ਜੀ, ਲੋਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਬੈਗਾਂ 'ਚ ਪਾ ਕੇ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਐ, ਜੋ ਕਿ ਅਲਾਊਡ ਨਹੀਂ, ਸਾਨੂੰ ਬੈਗ ਫੋਲਣੇ ਪੈਂਦੇ ਆ''।  
ਮੈਂ ਦਿਲ 'ਚ ਕਿਹਾ, '' ਬਾਬੂ ਤੂੰ ਕੀ ਜਾਣੇ ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਕੀਮਤ! ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨਹੀਂ ਲਿਆਉਂਦੇ, ਉਹ ਤਾਂ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਲਿਆਉਂਦ ਆ''।

ਅੱਜ ਫਿਰ ਸੱਚ ਨਿੰਮੋਝੂਣਾ ਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਇਕ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਪੇਸ਼ੀ 'ਤੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।ਪਿਛਲੀ ਪੇਸ਼ੀ ਸਮੇਂ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਸੱਚੇ ਬਿਆਨ ਸਮੇਂ ਜੱਜ ਵੀ ਉਬਾਸੀਆਂ ਲੈਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ।ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ ਕਿ ਉਹਦੀ ਸੱਚੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਮੁਕੱਦਮੇ ਕਿਉਂ ਹਾਰ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਝੂਠੀਆਂ ਗਵਾਹੀਆਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਮੁਕੱਦਮੇ ਕਿਵੇਂ ਜਿੱਤ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਆਪਣੀ ਬੇਕਦਰੀ ਤੋਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ।
ਉਹ ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਗੁਆਚਾ ਤੁਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਤਨੀ ਦੇਰ ਨੂੰ ਝੂਠ ਵੀ ਦੁੜੰਗੇ ਲਾਉਂਦਾ ਉਸ ਨਾਲ ਆ ਰਲ਼ਿਆ।ਉਸ ਨੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬਾਂਹ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਦੇਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਤੋਰ ਲਿਆ।
ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ ਗਏ ਤਾਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਇਕ ਕਮਾਦ ਦਾ ਖੇਤ ਆ ਗਿਆ।ਝੂਠ ਨੇ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਗੰਨੇ ਚੂਪੇ ਜਾਣ ਪਰ ਸੱਚ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿਤਾ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਚੋਰੀ ਹੋਵੇਗੀ ਪਰ ਝੂਠ ਬਜ਼ਿਦ ਸੀ ਕਿ ਗੰਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਚੂਪਣੇ ਹਨ।ਸੱਚ ਨੇ ਸਲਾਹ ਦਿਤੀ ਕਿ ਜੇ ਉਹਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਗੰਨੇ ਚੂਪਣ ਨੂੰ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਖੇਤ ਦੇ ਮਾਲਕ ਤੋਂ ਪੁੱਛ ਕੇ ਲੈ ਲਵੇ।ਪਰ ਝੂਠ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਖੇਤ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਕਿੱਥੋਂ ਲੱਭਿਆ ਜਾਵੇਗਾ?
ਜਦੋਂ ਸੱਚ ਨਾ ਹੀ ਮੰਨਿਆਂ ਤਾਂ ਝੂਠ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਖੇਤ ਵਿਚ ਚਲਿਆ ਚਲੇ, ਗੰਨੇ ਭਾਵੇਂ ਨਾ ਭੰਨੇ।ਸੱਚ ਦੇ ਨਾਂਹ ਨਾਂਹ ਕਰਦਿਆਂ ਵੀ ਝੂਠ ਨੇ ਬਦੋ ਬਦੀ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ ਤੋਰ ਲਿਆ।
ਝੂਠ ਨੇ ਇਕ ਮੋਟਾ ਜਿਹਾ ਗੰਨਾ ਭੰਨਿਆਂ ਤੇ ਉੱਥੇ ਬੈਠ ਕੇ ਹੀ ਚੂਪਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਖੇਤ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਅਜੇ ਉਹ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ ਹੀ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸੂਹ ਉੱਤੇ ਖੇਤ ਦਾ ਮਾਲਕ
ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆ ਧਮਕਿਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਬੋਹੜਾਂ ਥੱਲੇ ਬੈਠੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੰਚਾਇਤ ਸਾਹਮਣੇ ਲੈ ਗਿਆ।ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਪਾਸੋਂ ਗੰਨਿਆਂ ਦੀ ਚੋਰੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਝੂਠ ਤਾਂ ਸਾਫ਼ ਹੀ ਮੁਕਰ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਖੇਤ ਵਿਚ ਵੜਿਆ ਸੀ। ਸੱਚ ਵਿਚਾਰਾ ਨਿੰਮੋਝੂਣਾ ਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹਦੀ ਚੁੱਪ ਹੀ ਸੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।ਜਦੋਂ ਖੇਤ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ ਤਾਜ਼ੇ ਹੀ ਚੂਪੇ ਹੋਏ ਗੰਨਿਆ ਦੇ ਛਿੱਲੜ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਝੂਠ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, '' ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੀ, ਧੁੱਪ ਬਹੁਤ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਮੈਂ ਤਾਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਵਾਸਤੇ ਟਾਹਲੀ ਦੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸਾਂ, ਹੋ ਸਕਦੈ ਮੇਰੇ ਸਾਥੀ ਨੇ ਗੰਨੇ ਭੰਨੇ ਹੋਣ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਜੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਵੜਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਜੇ ਮੇਰਾ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਚਲ ਕੇ ਖੇਤ ਵਿਚ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਦੇਖ ਲਵੋ।''
ਝੂਠ ਨੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਏਨੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਹੀ ਕਿ ਪੰਚਾਇਤ ਨੂੰ ਵੀ ਯਕੀਨ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਸੱਚ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਸੁਣਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਨਾ ਸਮਝੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਖੇਤ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਏ।
ਪੰਚਾਇਤ ਨੇ ਖੇਤ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਜਦੋਂ ਪੈੜਾਂ ਦੇਖੀਆਂ ਤਾਂ ਝੂਠ ਦੀ ਗੱਲ ਠੀਕ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਸੱਚ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਪੈੜ ਤਾਂ ਪਛਾਣੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ਪਰ ਹੋਰ ਉਥੇ ਕੋਈ ਵੀ ਪੈੜ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਪੰਚਾਇਤ ਨੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਲਾਹਨਤਾਂ ਪਾਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਉਸ ਲਈ ਸਜ਼ਾ ਤਜਵੀਜ਼ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।
ਸੱਚ ਵਿਚਾਰਾ ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ।ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਦਾ।ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਝੂਠ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਉੱਥੇ ਜਦ ਕਿ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਵੜੇ ਸਨ, ਪਰ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ਿਆਲ ਆਇਆ ਕਿ ਝੂਠ ਦੀ ਪੈੜ ਕਿੱਥੋਂ ਲੱਗਣੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਤਾਂ ਪੈਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ।
ਸੱਚ ਵਿਚਾਰਾ ਇਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਝੂਠ ਹੱਥੋਂ ਮਾਤ ਖਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਠੱਕ ਠੱਕ:
   
ਪਹਿਲੀ ਆਵਾਜ਼:  ''ਕੌਣ ਐ ਬਈ''?
ਦੂਜੀ   ਆਵਾਜ਼:   ''ਮੈਂ ਨਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਆਂ ਜੀ''!
ਪਹਿਲੀ ਆਵਾਜ਼:  ''ਅੱਛਾ, ਆ ਗਿਐਂ ਬਈ, ਜੀ ਆਇਆਂ ਨੂੰ! ਅੰਦਰ ਲੰਘ ਆ''।
ਨਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ     :  ''ਵੱਡਾ ਭਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦਾ ਕਿਧਰੇ''?
ਆਵਾਜ਼       :  ''ਉਹ ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹੈ।ਸਾਮਾਨ ਬੰਨਦ੍ਹੈ ਸਵੇਰ ਦਾ। ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ
                  ਟੈਕਸੀ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕਰਨ ਚੱਲਿਐ''।
ਨਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ     :  ''ਮੈਂ ਜਿਹੜੀ ਟੈਕਸੀ 'ਚ ਆਇਆਂ ਇਹਨੂੰ ਹੀ ਕਹਿ ਦਿੰਨੇ ਆਂ, ਇਹੀ
                  ਉਡੀਕ ਲਉ ਉਨਾ ਚਿਰ''                                               
ਆਵਾਜ਼       :  ''ਕਦੋਂ ਕੁ ਚੱਲਿਆ ਸੀ ਬਈ''?
ਨਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ     :  ''ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਅਜ਼ਲ ਤੋਂ ਹੀ ਚੱਲੇ ਹੋਏ ਆਂ।ਬਸ ਖੂਹ ਦੀਆਂ ਟਿੰਡਾਂ ਵਾਂਗ 
                  ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੀਦਾ''।
ਆਵਾਜ਼       : ''ਕੋਈ ਚੰਗੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੀ ਲੈ ਕੇ ਆਇਐਂ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਵਾਂਗ ਤੂੰ ਵੀ
                 ਹਲਚਲਾਂ ਹੀ ਮਚਾਏਂਗਾ''!
ਨਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ     : ''ਬਸ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਲਜ਼ਾਮ ਦੇਣੇ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਐ ਤੁਹਾਨੂੰ।ਕਦੀ ਇਹ ਵੀ
                ਸੋਚਿਐ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਲਚਲਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਹੀ ਹੋ''।
ਆਵਾਜ਼       : ''ਯਾਰ, ਤੂੰ ਤਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਗਲ਼ ਪੈ ਗਿਐਂ''!
ਨਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ     : ''ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਗਲ਼ ਨਹੀਂ ਪਿਆ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਐ।
                ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਤਾਂ ਰੱਬ ਨੂੰ ਵੀ ਉਲਾਂਭੇ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ਜਿਸ ਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ
                ਏਨੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਦੁਨੀਆਂ ਬਣਾਈ ਐ।ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ,
                ਦਰਖ਼ਤ, ਸਮੁੰਦਰ, ਪਹਾੜ, ਰੰਗ ਰੰਗ ਦੇ ਮੌਸਮ, ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਕੀ ਕੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ
                ਰੱਬ ਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਅਕ੍ਰਿਤਘਣਾਂ ਨੇ ਕੀ ਹਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਇਸ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ
                ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ।ਜਿਹੜੇ ਜੰਗਲ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੁਸੀਂ ਮੂਰਖੋ
                ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਵੱਢੀ ਜਾਂਦੇ ਹੋ।ਧਰਤੀ ਵੀ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਤੇ ਹਵਾ ਤੇ ਪਾਣੀ ਵੀ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ
                ਕਰ ਲਿਆ ਤੁਸੀਂ ਤੇ ਦੋਸ਼ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਮੱਥੇ ਮੜ੍ਹਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ।ਆਪਸ
                ਵਿਚੀਂ ਲੜ ਲੜ ਮਰੀ ਜਾਂਦੇ ਹੋ, ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਮੂਰਖ ਹੋਵੇਗਾ ਕੋਈ! ਮਨੁੱਖ
                ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਖੂੰਖਾਰ ਜਾਨਵਰ ਚੰਗੇ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਸਾਰਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਖਾ
                ਜਾਂਦੇ ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਲਈ ਵੀ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਆ ਪਰ ਲਾਲਚੀ ਮਨੁੱਖ ਤਾਂ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦਾ    
                ਖ਼ੂਨ ਪੀ ਪੀ ਕੇ ਕਾਰੂੰ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਤ ਪਾਈ ਜਾਂਦੇ ਆ।ਛੱਡੀ ਹੈ ਇਹ ਦੁਨੀਆਂ ਤੁਸੀਂ
                ਰਹਿਣ ਜੋਗੀ''?
                ਏਨੀ ਦੇਰ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਟੈਕਸੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਵਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਬਾਹਰ ਆਪਣੇ
                ਵੱਡੇ ਵੀਰ ਨੂੰ ਵਿਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।