ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰਹਿਮਾਨ ਰਾਹੀ ਦਾ ਵਿਦਾ ਹੋਣਾ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਕ ਯੁੱਗ ਦਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਯੁਗਾਂਤਰੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਜਿਸ ਦੀ ਰੂਹ ਵਿਚ ਕਸ਼ਮੀਰੀਅਤ ਦਾ ਸਮੁੰਦਰ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰਦਾ ਸੀ।
ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰਾਹੀ ਦੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ, ਉਰਦੂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੀ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਦੀ ਧਾਰ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੀਕ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਲਰਜ਼ਾ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਰਾਹੀ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ’ਚ ਲਿਖਿਆ ਪਰ ਉਹ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਭਰਪੂਰ ਉਮਰ ਜੀਵੀ। ਉਹਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ :
ਉਹ ਗੁਲਾਬ ਚਿਹਰਾ,
ਅੱਜ ਫਿਰ ਗੁਲਾਬਾਂ ਦਾ ਲੁਤਫ਼ ਲੈਂਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ
ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਤਹਿਜ਼ੀਬਾਂ ’ਚ ਭਟਕਦੀ ਹੈ।
ਲਾਲ ਗੁਲਾਬਾਂ ਦੀਆਂ ਪਗਡੰਡੀਆਂ ਨੂੰ
ਛੂਹਣ ਲੱਗੀ ਹੈ ਸ਼ਬਨਮ
ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਮਖ਼ਮਲੀ ਹਵਾ
ਬਾਗ਼ ’ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰੋ. ਰਹਿਮਾਨ ਰਾਹੀ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸਿਰਜ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਉਹ ਇਕ ਬਾਗ਼ੀਆਨਾ ਤਬੀਅਤ ਦੇ ਸ਼ਾਇਰ ਵੀ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਾਦਾਂ-ਵਿਵਾਦਾਂ ਵਿਚ ਵੀਲ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਤੇ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਅਸਲੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਕਸ਼ਮੀਰੀਅਤ ਦੀ ਰੂਹ ਦੇ ਲੇਖਕ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਨੌਰੋਜ਼-ਏ-ਸਬਾ’ ਨੂੰ ਸਾਲ 1961 ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੜੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਇਹ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਰੰਗ ਹੈ ਮੇਰੀਆਂ ਰਗਾਂ ’ਚ ਜੋ ਧੜਕਦਾ ਹੈ। ਡੱਲ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਨਾਲ।’’ ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਹ ਕਸ਼ਮੀਰੀਅਤ ਦੀ ਪੁਰਸੋਜ਼ ਆਵਾਜ਼ ਸਨ ਜਿਸ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ, ਦਿਲ ਤੇ ਰਵਾਨੀ ਸਭ ਇਕੋ ਵੇਲੇ ਧੜਕਦੇ ਸਨ।
ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਵਿਚਲੇ ਘਰ ਵਿਚ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਾਪ ਪ੍ਰੈਸ ਇਨਕਲੇਵ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੋਈਆਂ ਕਈ ਯਾਦਗਾਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਮੇਰੇ ਚੇਤਿਆਂ ਦੀ ਚੰਗੇਰ ਵਿਚ ਅਜੇ ਵੀ ਤਾਜ਼ਾ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਜਿੰਨੀ ਵਾਰੀ ਵੀ ਰਹਿਮਾਨ ਰਾਹੀ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਰ ਮਿਲਣੀ ਨਵੀਂ ਊਰਜਾ ਤੇ ਨਵੇਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੁਹੱਪਣ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਸੁਣਾਉਣੀ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦੇ ਸਨ। ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿਖੇ ਨੌਕਰੀ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਜਿੰਨੀ ਵਾਰੀ ਰਾਹੀ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਉਹ ਕਸ਼ਮੀਰੀਅਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਨਾਲ ਲਬਰੇਜ਼ ਮਿਲੇ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਰਾਹੀ ਦਾ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਣਾ ਇਕ ਯੁੱਗ ਦਾ ਅੰਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਵਾਲਾ ਸ਼ਖ਼ਸ ਮਿਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ।
ਰਹਿਮਾਨ ਰਾਹੀ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਹੁਨਰ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਕੇ ਪਹੁੰਚੀ, ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਨੇ ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ’ਚ ਪਾਠਕਾਂ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਘੇਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਾਸਿਲ ਬਣਿਆ। ਰਹਿਮਾਨ ਰਾਹੀ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਬੇਹੱਦ ਸਨਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜ਼ਿਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਅਜਿਹੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲੇਖਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਿਆਨਪੀਠ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਲ 2000 ਵਿਚ ਰਹਿਮਾਨ ਨੂੰ ਪਦਮ ਸ੍ਰੀ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ 2007 ਵਿਚ ਪੁਸਤਕ ‘ਸਿਆਹ ਰੂਦ ਜੇਰੇਨ ਮੰਜ਼’ ਲਈ ਮਿਲਿਆ।
ਰਾਹੀ ਨੇ ਭਰਪੂਰ ਤੇ ਕਰਮਸ਼ੀਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੀਵੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 6 ਮਈ 1925 ਨੂੰ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਆਪਣਾ ਪੁਰਾਣਾ ਮਕਾਨ ਕਈ ਗਲੀਆਂ ’ਚ ਘੁੰਮਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ 1990 ’ਚ ਵਿਖਾਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਇਕ ਮੁਲਾਕਾਤੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਲਈ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ। ਰਹਿਮਾਨ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਤੀ ਕੱਟੜਤਾ ਬੜੀ ਅੱਖਰਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਅਲੱਗ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਨੂੰ ਅਲੱਗ। ਉਹ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜਗਿਆਸੂ ਬਿਰਤੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ। ਇਸ ਦਾ ਸਬੂਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹਨੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਵੀ ਸਨ। ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਗਿਆਨ ਵਿਆਪਕ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਤੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਹ ਮੂਲ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ।
ਪ੍ਰੋ. ਰਹਿਮਾਨ ਰਾਹੀ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਬਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਕਬੂਲ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚ 1952 ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਪੁਸਤਕ ਸੰਨਾ-ਵਾਣੀ-ਸਾਜ਼, ਸੁਹਕ ਸੋਡਾ, ਕਲਾਮ-ਏ-ਰਾਹੀ, ਅਜਿੱਚ ਕਸ਼ੀਰ ਸ਼ਾਇਰੀ, ਕਸ਼ੀਰ ਨਗਮਿਤਰੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ, ਸਬਾ ਮੁਲਾਕਾਤ, ਫਾਰਮੋਵ ਜਰਤੁਸ ਜ਼ਦੀਆ ਵਰਗੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਵੀ ‘ਰਹਿਮਾਨ ਰਾਹੀ ਕੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਕਵਿਤਾਏਂ’ ਨਾਮਕ ਪੁਸਤਕ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
ਰਹਿਮਾਨ ਰਾਹੀ ਵਧੀਆ ਪੱਤਰਕਾਰ ਤੇ ਸੰਪਾਦਕ ਵੀ ਸਨ। ਡੇਲੀ ਖ਼ਿਦਮਤ ਵਰਗੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਤੇ 1953 ਤੋਂ 1955 ਡੇਲੀ ਆਜਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕੀ ਮੰਡਲ ’ਚ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਲਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬੇਹੱਦ ਸਲਾਹੁਣਯੋਗ ਲਿਖਿਆ।
ਰਾਹੀ ਨੇ ਸਾਰਤਰ ਤੇ ਕਾਮੂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚੋਣਵੇਂ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ’ਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਕਈ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲੇਖਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਦੀਨਾਨਾਥ ਨਦੀਮ ਦਾ ਅਸਰ ਦੱਸਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਰਾਹੀ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਹੀ ਲਿਖਿਆ। ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜੇ ਰਹੇ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਕੁੰਗ-ਪੋਸ਼ ਨਾਲ ਵੀ ਉਹ ਜੁੜੇ ਰਹੇ।
ਪ੍ਰੋਗਰੈਸਿਵ ਰਾਈਟਰਜ਼ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਖ਼ਾਸਕਰ ਕਵਿਤਾ ’ਚ ਉਸ ਦੇ ਅਸਰ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਨਹੀਂ ਕਬੂਲਿਆ।
ਆਪਣੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਚਿਤੇਰਾ ਸੀ ਰਹਿਮਾਨ ਰਾਹੀ ਜਿਸ ਨੇ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਾਦਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਤੇ ਜੀਵਿਆ ਸੀ।
ਆਪਣੇ ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਵਾਲੇ ਘਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ’ਚ ਬੈਠਿਆਂ ਇਕ ਵਾਰੀ ਰਹਿਮਾਨ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਕ ਕਲਰਕ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਉਹ ਵੀ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਤੇ ਫਿਰ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਵਧਦਾ ਹੀ ਗਿਆ। ਰਵਾਇਤੀ ਇਸਲਾਮੀਆ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਇਕ ਔਸਤ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਫ਼ਾਰਸੀ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਐਮ.ਏ. ਕਰਕੇ ਫਿਰ ਉਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ’ਚ ਹੀ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਜੋਂ ਉਭਰ ਕੇ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ। 1977 ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਤੱਕ ਉਹ ਇਸ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਮੁਖੀ ਰਿਹਾ।
ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਮੁਹੱਬਤ ਤੇ ਗੁਰਬਤ ਦੀ ਗੱਲ ਇਕੱਠਿਆਂ ਹੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਾਇਰ, ਹੁਸਨ-ਏ-ਜਲਵਾ, ਫ਼ਨ-ਏ-ਬਾਗ-ਏ ਵਰਗੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ’ਚ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਵਾਨੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਹ ਅਦਭੁੱਤ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹੋਂ ਇਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸੁਣਨਾ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਸ ਚਿਤੇਰੇ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਵਲਵਲਾ ਤੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਸੰਜੀਦਾ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਕਸ਼ਮੀਰੀਅਤ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਕਾਰੀ ਦਰਿਆ, ਸਲਸਲਾਬੀਲ, ਅਵਲੁਮ ਆਦਿ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਬਰਬਾਨ ਵਾਲੇ ਥਾਂਗੀ ਕਵਿਤਾ ਹੋਵੇ ’ਚ ਉਹ ਇਕ ਥਾਂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ:
ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਇਕੱਲਿਆਂ ਹੀ
ਰੌਸ਼ਨੀ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ’ਚ
ਜਦੋਂ ਪਹਾੜਾਂ ’ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਗਾਇਬ ਹੈ।
ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਇਕੱਲਾ ਹੀ
ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ,
ਜਿਊਣ ਲਈ।
1970 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਰਹਿਮਾਨ ਤ੍ਰੈਭਾਸ਼ੀ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਕੋਸ਼ ’ਤੇ ਕੰਮ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਸਬਾ-ਏ-ਮੁਲਾਕਾਤ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ:
ਇਤਿਹਾਸ ਬਦਲਦਾ ਹੈ
ਡੱਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਬਦਲੇਗੀ
ਇਹ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਰੂਹ
ਆਉਂਦੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੇਗੀ।
ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ’ਚ ਰਹਿਮਾਨ ਵਰਗਾ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਤੇ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕੋਈ ਰਚਨਾਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ਨੂੰ ਪਿਆ ਘਾਟਾ ਕਦੇ ਪੂਰਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਸਾਧਾਰਨ ਦਿੱਖ ਵਾਲਾ ਦਿਲਦਾਰ ਮਨੁੱਖ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸਮੁੰਦਰ ਤੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਦੋਸਤੀ ਦੇ ਚਿਰਾਗ਼ ਬਲਦੇ ਸਨ।
ਪ੍ਰੋ. ਰਹਿਮਾਨ ਰਾਹੀਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਸ਼ :
ਨਦੀ ਦੇ ਤਲ ’ਤੇ
ਕਿਆਰੇ ਦਰਿਆ ਸਲਸਬੀਲ ਅਸਲੀ ਛਬੀਲ
ਨਦੀ ਦੇ ਤਲ ’ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
ਉਪਰ ਦੀ ਤਹਿ ਤਾਂ ਅੱਗ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
... ... ...
ਨਾ ਧੁੱਪ, ਨਾ ਗਰਮੀ ਹੈ
ਠੰਢਕ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ
ਕਿਧਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ
ਲਟਕੀ ਹੋਈ ਹੈ ਪਿਆਸ
ਕਿਸੇ ਉਦਾਸੀ ਵਾਂਗ।
* * * * *
ਹਨੇਰੇ ’ਚ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਰਹੱਸ
ਜਦੋਂ ਨੀਂਦ ਤੋਂ ਮੈਂ
ਉਸ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣਿਆ
ਉਹੀ ਸੀ, ਕਬੂਤਰ
ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਚੋਟੀਆਂ ਤੋਂ
ਝੜਦੇ ਖੰਭਾਂ ਨਾਲ
ਉਡਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ
ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚ।
... ... ...
ਚਿਨਾਰ ਦੀ ਟਹਿਣੀਆਂ ਉੱਤੇ
ਇਕ ਸੋਚ ਦਾ ਵਿਸਫ਼ੋਟ ਹੈ
ਗੁਲਾਮ ਗਰਦਿਸ਼ ਹੈ, ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ
ਕਦਮ ਹਨ,
ਬਲਦੇ ਹੋਏ ਅੰਗਾਰਿਆਂ ਉੱਤੇ।
ਥੱਲੇ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੀ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ
ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਹੈ,
ਮੌਸਮ ’ਚ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ।
* ਲੇਖਕ ਹਿੰਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਤੇ ਉੱਘੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਬ੍ਰਾਡਕਾਸਟਰ ਹਨ।
  ਸੰਪਰਕ: 94787-30156
  ਈ-ਮੇਲ: kkrattu@gmail.com

ਸਾਡੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਤਾਰ ਦੇ ਚਰਚਿਤ ਆਲੋਚਕ ਤੇ ਲੇਖਕ ਮੈਨੇਜਰ ਪਾਂਡੇ ਅਚਾਨਕ ਵਿਦਾ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਉਹ ਆਵਾਜ਼ ਸਨ ਜੋ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
      ਮੈਨੇਜਰ ਪਾਂਡੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਤੇ ਚਿੰਤਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਘੇ ਚਿਤੇਰੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਮੱਤ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੇਜਰ ਪਾਂਡੇ ਵਾਮਪੰਥੀ ਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਧਾਰਾ ਦੇ ਆਲੋਚਕ ਤੇ ਚਿੰਤਕ ਸਨ, ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਇੱਕ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਹੋਣ ਲਈ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਗਰ ਕੋਈ ਰਚਨਾਕਾਰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਗਹਿਰਾ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾਸ਼ੀਲਤਾ ਖ਼ੁਦ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿੱਚ ਲਿਪਟੀ ਹੋਈ ਹੋਵੇਗੀ।
      ਮੈਨੇਜਰ ਪਾਂਡੇ ਨੇ ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਭਾਗ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੀਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨਿਭਾਈਆਂ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦੇਣ ਭਗਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਵੀ ਹੈ।
       ਤੇਈ ਸਤੰਬਰ 1941 ਨੂੰ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਗੋਪਾਲਗੰਜ ’ਚ ਲੋਹਟੀ ਵਿਖੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਮੈਨੇਜਰ ਪਾਂਡੇ ਨੂੰ ਬਿਹਾਰ ਤੇ ਆਪਣਾ ਪੇਂਡੂ ਪਿਛੋਕੜ ਸਦਾ ਯਾਦ ਰਿਹਾ।
       ਮੈਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰੀ ਮੈਨੇਜਰ ਪਾਂਡੇ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ, ਕੇਂਦਰੀ ਹਿੰਦੀ ਸੰਮੇਲਨ ਤੇ ਜੇ.ਐੱਨ.ਯੂ. ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਂਡੇ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਗੱਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਸ੍ਰੀ ਪਾਂਡੇ ਦੀ ਨਵੇਂ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਨਵੇਂ ਲੇਖਕਾਂ ਬਾਰੇ ਬੇਬਾਕ ਰਾਇ। ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਾਦ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਜੋੜੀ ਰੱਖਿਆ।
ਮੈਨੇਜਰ ਪਾਂਡੇ ਦੀਆਂ ਚਰਚਿਤ ਰਹੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਖੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ’ ਬੇਹੱਦ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ‘ਸ਼ਬਦ ਤੇ ਕਰਮ’ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਮਹੱਵਤਪੂਰਨ ਪੁਸਤਕ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਆਪਣੇ ਸਮੁੱਚੇ ਰਚਨਾ ਕਰਮ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਪਾਂਡੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੋਹਰੀ ਰਚਨਾਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਲਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੇਧ ਦਿੱਤੀ।
        ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਗਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਔਰ ਸੂਰਦਾਸ ਕਾ ਕਾਵਿ, ਸਾਹਿਤ ਮੇਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ, ਸੰਕਟ ਕੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਪਨਿਆਸ ਔਰ ਲੋਕਤੰਤਰ, ਹਿੰਦੀ ਕਵਿਤਾ ਕਾ ਅਤੀਤ ਔਰ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀਯ ਸਮਾਜ ਮੇਂ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਕੀ ਸਮਰਥਾ ਪਰੰਪਰਾ, ਸਾਹਿਤ ਔਰ ਦਲਿਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਰਗੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ।
ਮੈਨੇਜਰ ਪਾਂਡੇ ਦੁਆਰਾ ਸੰਪਾਦਿਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਵੀ ਲੰਬੀ ਫਹਿਰਿਸਤ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ‘ਸੀਵਾਨ ਕੀ ਕਵਿਤਾ’, ਪਰਾਧੀਨੋ ਕੀ ਵਿਜਯ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਜਿਸ ਕਿਤਾਬ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਉਹ ਹੈ, ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹੋਂ ਕੀ ਹਿੰਦੀ ਕਵਿਤਾ।
         ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਮਾਨ-ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਮਿਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੁਬਰਾਮਣੀਅਮ ਭਾਰਤੀ ਵਰਗੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁਰਸਕਾਰ, ਬਿਹਾਰ ਰਾਜ ਭਾਸ਼ਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਲਾਕਾ ਸਨਮਾਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਰਣਨਯੋਗ ਹਨ।
     ਜਦੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਮੈਨੇਜਰ ਪਾਂਡੇ ਦਾ ਨਾਂ ਮੋਹਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੋਹਟੀ ਤੋਂ ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਰਾਜਾਪੁਰ ਖੁਰਹਰਿਆ ਵਰਗੇ ਪੇਂਡੂ ਸਕੂਲ ਤੀਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਵੀ ਮੈਨੇਜਰ ਪਾਂਡੇ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦਸ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੁਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਸਾਹਿਤਕ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਮੈਨੇਜਰ ਪਾਂਡੇ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅਤੀਤ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਫਰੋਲਦਿਆਂ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਵੀ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਨਦੀ ਵੀ ਪਾਰ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ, 1959 ਵਿੱਚ ਮੈਨੇਜਰ ਪਾਂਡੇ ਨੇ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਪਾਸ ਕਰ ਲਈ। ਫਿਰ ਬਨਾਰਸ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਰੇਲੀ ਤੇ ਫਿਰ ਜੇ.ਐੱਨ.ਯੂ. ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ।
      ਸ੍ਰੀ ਪਾਂਡੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਮੁੱਚੇ ਕਿਰਤੀ ਵਰਗ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸਨ। ਇੱਕ ਬੇ-ਬਾਕ ਤੇ ਨਿਡਰ ਆਵਾਜ਼। ਹਿੰਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਸਨ ਜੋ ਪੇਂਡੂ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚੋਂ ਆਈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਜੇ.ਐੱਨ.ਯੂ. ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ ਸੀ।
       ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜੋ ਲਿਖਿਆ ਨਿਡਰਤਾ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ, ਕਦੇ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਕਿਸ ਦੇ ਗੋਡੇ ਲੱਗੀ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸ ਦੇ ਗਿੱਟੇ। ਇੱਕ ਗੱਲ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੇਹੱਦ ਰੌਚਕ ਸ਼ੈਲੀ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।
       ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਇੱਕ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨਗੀਆਂ। ਸਮਾਜਿਕਤਾ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਹ ਅਦਭੁੱਤ ਰਚਨਾਕਾਰ ਤੇ ਸਮੀਖਿਆਕਾਰ ਸਨ। ਇਹ ਗੱਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਸਰਿਆਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰਦੀ ਸੀ।
       ਮੈਨੇਜਰ ਪਾਂਡੇ ਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਤੇ ਸਾਲੀਨਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਦੌਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਕਈ ਗੰਭੀਰ ਮੁੱਦਿਆਂ ਬਾਰੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵੀ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਇੱਕ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੇਹੱਦ ਫਲਸਫ਼ੇ ਵਰਗੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਹਿਜ ਹੀ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ‘‘ਭਾਸ਼ਾ ਕੇਵਲ ਲਿਖਣ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਹੀ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਵਧਦੀ, ਭਾਸ਼ਾ ਤਾਂ ਅੰਦੋਲਨ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਦੀ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾ ਤਾਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਹੀ ਅੱਗੇ ਵਧਦੀ ਹੈ।’’ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਸ਼ਬਦ ਤੇ ਕਰਮ’ ਵਿੱਚ ੳਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਈ ਭੇਤ ਖੋਲ੍ਹੇ ਹਨ।
       ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਅਸਾਧਾਰਨ ਇਮਾਨਦਾਰ ਲੇਖਕ ਸਨ। ਉਹ ਆਮ ਅਦਮੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰਕ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਇੱਕ ਗੌਰਵਮਈ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਦੇਣ ਹਨ, ਪਰ ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਜਗਤ ਨੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਤਾਕਤਾਂ ਤੇ ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਲੇਖਕ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
      ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਮੰਨ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਸ ਵਿਦਵਾਨ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਦੋਂਕਿ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਸਮਾਜ ਸਾਸ਼ਤਰ ਨੇ ਉਹ ਇੱਕ ਵਿਵੇਕਸ਼ੀਲ ਚਿਤੇਰੇ ਰਹੇ ਹਨ।
    ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਦਾਰਾਸ਼ਿਕੋਹ’ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਦੇਣ ਮੈਨੇਜਰ ਪਾਂਡੇ ਦਾ ਮਨਭਾਉਂਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਦਾਰਾਸ਼ਿਕੋਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸੀ। ‘ਸੰਵਾਦਧਰਮੀ ਸੋਚ ਕੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਦਾਰਾਸ਼ਿਕੋਹ’ ਵਰਗੀ ਕਿਤਾਬ ਉਹੀ ਪੂਰੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ।
       ਆਖਦੇ ਹਨ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਬੜੀ ਅਨੋਖੀ ਤੇ ਨਿਆਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਦਲਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆਂ ਵੇਖਦੇ ਰਹੇ। ਇਹ ਸ੍ਰੀ ਪਾਂਡੇ ਦੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਕਲਪਨਾ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ’ਚ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਇੱਕ ਦਿਲਦਾਰ ਪਰ ਸੂਖ਼ਮ ਪੇਂਡੂ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲੇ ਵਧੀਆ ਮਿੱਤਰ ਸਨ।
     ਮੈਨੇਜਰ ਪਾਂਡੇ ਆਪਣੀ ਬੇਹੱਦ ਚਰਚਿਤ ਪੁਸਤਕ ‘ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹੋਂ ਕੀ ਹਿੰਦੀ ਕਵਿਤਾ’ ’ਚ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੱਟੜਤਾ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ : ਬਾਬਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਜਫ਼ਰ ਤੀਕ ਸਾਰੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਕਵੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਰਦੂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹਿੰਦਵੀ ਦੇ ਨਾਲ ਬ੍ਰਿਜ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ’ਚ ਕਾਵਿ-ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ।
       ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੇ ਯੁੱਧਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਕਲਾ ਦੀ ਨਬਜ਼ ਫੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਬਾਬਰ ਦੀ ਧੀ ਗੁਲਬਦਨ ਬੇਗ਼ਮ ਤੇ ਦੋਹਤੀ ਸਲੀਮਾ ਸੁਲਤਾਨਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ’ਚ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਦੀਆਂ ਸਨ।
  ਮੈਨੇਜਰ ਪਾਂਡੇ ਨੇ ਹਮਾਯੂੰ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲੱਭੀਆਂ। ‘ਸੰਗੀਤ ਰਾਜਪਦਕੁੱਲਮ’ ਅਕਬਰ ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਸੀ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਬੇਟਾ ਜ਼ੇਬੂਨਿਸਾ ਵੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਦੀ ਸੀ। ਦਾਰਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ਦਾ ਦੀਵਾਨ ਉਪਲਬਧ ਹੈ।
      ਮੈਨੇਜਰ ਪਾਂਡੇ ਨੇ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ’ਚ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਅਕਸ ਨੂੰ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਦਭੁੱਤ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਦੀ ਹੋਰ ਮਿਸਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ।
ਮੈਨੇਜਰ ਪਾਂਡੇ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਕੱਟੜ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਹਿਤ ’ਚ ਵਿਵੇਕ-ਬੁੱਧੀ ਦੇ ਰੱਖਿਅਕ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਯਾਦ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੱਟੜਤਾ ਭਾਵੇਂ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋਵੇ, ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਸਕਦੀ। ਡਾ. ਪਾਂਡੇ ਦੇ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਿਵੇਕਸ਼ੀਲ ਭਾਸ਼ਾਈ ਚਿਤੇਰਾ ਤੇ ਆਲੋਚਕ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਧਾਰਾ ’ਚੋ ਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।
* ਲੇਖਕ ਉੱਘਾ ਬ੍ਰਾਡਕਾਸਟਰ ਤੇ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਸਾਬਕਾ ਉਪ-ਮਹਾਂਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਸੰਪਰਕ : 94787-30156

ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਲੇਖਿਕਾ ਐਨੀ ਅਰਨੌ ਨੂੰ ਇਸ ਵਰ੍ਹੇ ਦਾ ਨੋਬੇਲ ਸਾਹਿਤ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਬੇਬਾਕ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰੋੜ ਲੇਖਿਕਾ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਸਾਵੇ ਪੱਤਰਾਂ ਦੀ ਕਥਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਮਹਿਜ਼ ਕਵਿਤਾ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਹਥਿਆਰ ਹੈ ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਬਦਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਚਾਕੂ ਵਾਂਗ ਇਕ ਨਸ਼ਤਰ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਾਰਦਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਮੈਂ ਆਪ ਹੰਢਾਇਆ ਹੈ, ਖ਼ੁਦ ਜੀਵਿਆ ਹੈ। ਜੋ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਉਹ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਹੈ, ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ। ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਤਾਕਤ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਬਦਲ ਸਕਦੀ ਹੈ।
       ਇਹ ਹੈ ਐਨੀ ਅਰਨੌ ਦਾ ਉਹ ਬਿਆਨ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ’ਤੇ ਬਣੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਰਤਾਂ ਇਸ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ।
        ਸਾਡੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇਹ ਵੱਡੀ ਲੇਖਿਕਾ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਕੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤਿੱਖੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜੋ ਦਿਲ ਵਿਚ ਉਤਰ ਜਾਏ।
        ਉਹ ਫਰਾਂਸ ਦੀ ਚਰਚਿਤ ਲੇਖਕ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦਿਲੋ-ਦਿਮਾਗ਼ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਐਨੀ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਉਸ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਮਰਮ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਤਾਕਤ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਅਠਤਾਲੀ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਸ ਗਰਭਪਾਤ ਸਮੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਫਰਾਂਸ ਵਿਚ ਗਰਭਪਾਤ ਬਾਰੇ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆ ਕੇ ਇਕ ਨਵਾਂ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜਣ ਵਿਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਤੇ ਜਿਊਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਔਰਤਾਂ ਖ਼ਾਸਕਰ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਵੱਡੀ ਤਾਕਤ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਤਾਕਤ ਗਰਦਾਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
       ਐਨੀ ਅਰਨੌ ਬਾਰੇ ਇਹ ਕੱਟੜ ਸੱਚਾਈ ਬਾਰੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਇਕ ਤਿੱਖੇ ਹਥਿਆਰ ਵਾਂਗ ਵਰਤਿਆ। ਜਾਂ ਪਾਲ ਸਾਰਤਰ ਵਰਗੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਲੇਖਕਾਂ ਤੋਂ ਪੀਅਰੇ ਵਰਗੇ ਚਿੰਤਕਾਂ ਵਿਚ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਨੇ ਅੱਜ ਤੱਕ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਐਨੀ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਹੈ।
  ਐਨੀ ਅਰਨੌ ਸਾਡੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਉਹ ਚਿਤੇਰੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ (ਮੈਂ ਦੇ) ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਥਾ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਜੀਵਿਆ ਤੇ ਦੁਨੀਆ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਸੁੱਚੇ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਉਹ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਦਰਿਆਦਿਲੀ ਵਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ।
      ਸਵੀਡਿਸ਼ ਅਕਾਦਮੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਿਆਨ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਸਾਹਸੀ, ਲਿੰਗ ਭੇਦਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰੇਮ, ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਤੇ ਇਸ਼ਕ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗਰਭਪਾਤ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਣਨ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਕਿਤਾਬ ਵਰਗੀ ਲੇਖਿਕਾ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਬਿਆਸੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਹੰਢਾਅ ਚੁੱਕੀ ਐਨੀ ਅਜੇ ਵੀ ਓਨੀ ਹੀ ਬੇਬਾਕ ਹੈ।
         ਨੋਬੇਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਾ ਐਲਾਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਚੈਨਲਾਂ ’ਤੇ ਵਿਖਾਈ ਗਈ ਇੰਟਰੂਵਿਊ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਬੇਬਾਕ ਅੰਦਾਜ਼ ’ਚ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਵੀ ਇਸ ਭਰੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਜਿਉਣਾ ਲੋਚਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਕੋ ਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੇ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ। ਕਦੇ ਮਿੱਠੀ ਤੇ ਕਣੇ ਨਮਕੀਨ ਪਰ ਇਹ ਹੈ ਜਿਉਣ ਵਾਸਤੇ।
       ਵੀਹ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਆਪਣੀ ਆਤਮਕਥਾ ਦੇ ਕਿਤਾਬੀ ਸਫ਼ਰ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ। ਇਹ ਹੀ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਰੋਟਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਡਿਗਰੀ ਲੈ ਕੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ।
    ਮੱਧਵਰਗੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਕ ਆਮ ਘਰ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਐਨੀ ਨੇ ਉਸ ਸ਼ਿੱਦਤ ਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੱਧਵਰਗੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ’ਚ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਧਾਰਨ ਭਾਸ਼ਾ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਇਮਾਨਦਾਰ ਲੇਖਕ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।
      ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹ ਸੇਹਜੀ ਪੋਂਟਵਸ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਹੀ ਹੈ। ਐਨੀ ਨੇ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਐਲਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪਾ ਕੇ ਬੇਹੱਦ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੈ ਪਰ ਹੈਰਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ।
      ਉਸ ਦੀ 2008 ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਿਤਾਬ ‘ਦਿ ਯੀਅਰਜ਼’ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਯੁੱਧ ਦਾ ਅੰਤ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਬਾਰੇ ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਿਖਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਸਦਾ ਪ੍ਰੇਰਨਾਮਈ ਬਣਿਆ ਰਹੇਗਾ। ਐਨੀ ਨੇ 40 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ 22 ਤੋਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਇਆ ਹੈ।
      1974 ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਲਿਖਣ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਐਨੀ ਅਰਨੌ ਨੇ ਲੇਸ ਅਰਮੋਰਇਰਜ਼ (ਕਲੀਨਡ ਆਊਟ) ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਕੇ ਉਹ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਆਪੇ ਦੀ ਕਥਾ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹ ਗਈ ਸੀ।
       ਆਪਣੀਆਂ ਦੂਸਰੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚ ‘ਏ ਮੈਨਜ਼ ਪਲੇਸ’, ‘ਲ ਹੋਂਟੇ’ ਵਰਗੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਜਿਸਮਾਨੀ ਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਬਾਰੇ ਬੇਬਾਕੀ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ‘ਸ਼ੇਮ’ ਉਸ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਵੱਕਾਰੀ ਪੁਸਤਕ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਸੈਵਨ ਸਟੋਰੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਹਰ ਵਰਗ ਵਿਚ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੀਆਂ ਹਨ।
       ਉਸ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚ ‘ਆਈ ਰੀਮੇਨ ਇਨ ਡਾਰਕਨੈਸ’, ‘ਥਿੰਗਜ਼ ਸੀਨ’, ਹੈਪਨਿੰਗ, ਗੈਟਿੰਗ ਲੋਸਟ, ਪੈਸ਼ੇਨ ਸਿੰਪਲ, ਏ ਗਰਲ’ਜ਼ ਸਟੋਰੀ, ‘ਦਿ ਪੋਜੈਸ਼ਨ ਵਰਗੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਉਹ ਯਾਦਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਧੜਕਦੀ ਹੈ। ਗੌਡਮਦਰ ਉਸ ਦੀ ਵਧੀਆ ਪੁਸਤਕ ਹੈ।
      ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰਾਇਲ ਸੁਸਾਇਟੀ ਆਫ਼ ਲਿਟਰੇਚਰ ਦਾ ਐਵਾਰਡ ਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਲਿਟਰੇਚਰ ਐਵਾਰਡ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ’ਤੇ ਹੈ ਪਰ ਨੋਬੇਲ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਉਹ ਅਸਰ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ।
       ਉਸ ਨੇ ਤਜ਼ਰਬਿਆਂ ਅਤੇ ਬੜੀ ਉਤਾਰ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਵਾਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੰਢਾਈ ਹੈ। ਫਿਲਿਪਸ ਅਰਨੌ ਨਾਲ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਤੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਐਨੀ 1980 ਤੋਂ ਇਕੱਲਿਆਂ ਰਹਿ ਰਹੀ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ : ‘‘ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਸਫ਼ੇ ਨਹੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਬੰਧਨ ਹੈ ਜੋ ਆਮ ਵਰਗ ਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੱਧਵਰਗੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬੰਦਿਸ਼ਾਂ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਹਨ ਪਰ ਦੂਸਰੇ ਵਰਗ ਦੀ ਚਮਕ ਦਮਕ ਵਿਚ ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਮਾਯੂਸੀ ਹੈ। ਇਹ ਹੀ ਤਾਂ ਫ਼ਰਕ ਹੈ।’’
        ਐਨੀ ਅਰਨੌ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਲੇਖਕ ਡਿਡੀਅਰ ਏਰੀਬਨ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਜੋ ਮੈਂ ਇਕ ਸਫ਼ੇ ’ਚ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਉਹ ਇਕ ਵਾਕ ਵਿਚ ਕਹਿ ਸਕਦੀ ਹੈ।’’
      ਉਸ ਦੀ ਚੁਸਤ-ਦਰੁਸਤ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਲਿਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਠਹਿਰਾਅ ਨਹੀਂ ਹੈ।
      ਇਸ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਲਾ ਪੇਲੈਸ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਛੋਟੇ ਕਸਬੇ ਦੀ ਮੱਧਵਰਗੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਇਕ ਪੁੱਤਰੀ ਤੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਚਿਤਵਿਆ ਤੇ ਚਿਤਰਿਆ ਹੋਇਆ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇਨਸਾਨੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸੱਚ ਹੈ।
     ਐਨੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਹੜੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਜੀਅ ਰਹੇ ਹਾਂ।
    ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਹਿਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ 82 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਉਮੰਗਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਜਿਊਂਦੀ ਔਰਤ ਹੈ ਜੋ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਣਦਿਆਂ ਤੇ ਜਾਣਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਪਣੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਇੰਦਰਧਨੁਸ਼ੀ ਕਾਤਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲਾਜ ਨਾਲ ਨਵੀਆਂ ਪੈੜਾਂ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ।
      ਉਸ ਨੇ ਯੈਲੋ ਵੈਸਟ ਮੂਵਮੈਂਟ 2018 ਵਿਚ ਭਾਗ ਲਿਆ ਜੋ ਫਰਾਂਸ ਵਿਚ ਵਧੀਆ ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਬਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਲਹਿਰ ਸੀ।
ਸਾਹਿਤ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਉਸ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚ ਦਰਜ਼ ਉਹਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਹਿਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ : ‘ਇਕ ਤਿੱਖਾ ਨਸ਼ਤਰ ਹੈ ਸਾਹਿਤ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ ਹੈ।’
      ਜਦੋਂ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਤੇ ਨਾਰੀਵਾਦ ਦੀ ਬੇਮੇਲ ਗੱਲ ਚਲੇਗੀ ਤਾਂ ਐਨੀ ਦੀ ਸਪਸ਼ਟ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦੇਵੇਗੀ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਸਵੈ ਨਾਲ ਸੰਬੋਧਨ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਕ, ਨਾਕਾਮੀਆਂ ਤੇ ਗਰਭਪਾਤ ਵਰਗੀਆਂ ਉਦਾਸ ਤੇ ਗੁੰਮਰਾਹਕੁਨ ਰੂੜੀਆਂ ਨੂੰ ਤੋੜਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸੱਚ ਹੈ ਤੇ ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਦਾ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ।
      ਉਸ ਨੂੰ ਨੋਬੇਲ ਸਾਹਿਤ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਣਾ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੇ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਬੁਲੰਦ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ।
* ਲੇਖਕ ਉੱਘਾ ਬ੍ਰਾਡਕਾਸਟਰ ਤੇ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉਪ-ਮਹਾਂਨਿਦੇਸ਼ਕ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਸੰਪਰਕ : 94787-30156

ਭਾਰਤੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਸਿਤਾਰਾ ਡੁੱਬ ਗਿਆ। ਕਮਾਲ ਖ਼ਾਨ ਭਾਰਤੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਉਸ ਧਾਰਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਸ਼ੈਲੀ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। ਕਮਾਲ ਖ਼ਾਨ ਅਸਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਅਜਿਹੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਸੀ ਜਿਸ ਤੇ ਯਕੀਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੀ ਆਪਾ-ਧਾਪੀ ਵਿਚ ਇਕੋ-ਇਕ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਨਾਮ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਤੇ ਯਕੀਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਐਸੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕਮਾਲ ਖ਼ਾਨ ਐੱਨਡੀਟੀਵੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਚੈਨਲ ਵਿਚ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਕਮਾਲ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸੀ। ਕਮਾਲ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਵੀਂ ਬੁਨਿਆਦ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋਈ ਸੀ।
       14 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਕਮਾਲ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਫ਼ੌਤ ਹੋਣ ਦੀ ਖਬਰ ਦਿਲ ਨੂੰ ਉਦਾਸ ਕਰ ਗਈ। ਅਜੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਫੋਨ ਤੇ ਗੱਲ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਰਾਏ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਵੇਲਾ ਉਸ ਦੇ ਜਾਣ ਦਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੀ ਘਾਟ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਕਦੀ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਿਸਾਲ ਆਪ ਸੀ। ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।
       ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਹੁਨਰ ਹਾਸਲ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਕਿਹੜੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੁੱਖ ਦੀ ਘੜੀ ਵਿਚ ਖਬਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਕਰੋਨਾ ਦੀ ਘੜੀ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿਚ ਜਲ਼ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦਿਖਾ ਕੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੀ ਇਸ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਿਹਾ ਕਿ ਖ਼ਬਰ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ।
        ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕਮਾਲ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਵਰਗ ਨੇ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਚਾਨਕ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋਣ ਤੇ ਆਪਣਾ ਦੁਖ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੇਬਾਕ ਤੇ ਸੰਜੀਦਾ ਖਿਆਲ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਤਰੰਨੁਮ ਦਾ ਅਦਭੁੱਤ ਸੁਮੇਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
      ਲਖਨਊ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਕਮਾਲ ਖ਼ਾਨ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਆਗੂ ਅਤੇ ਵਰਕਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਮਾਸਟਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਰੂਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਮਾਸਟਰਜ਼ ਡਿਗਰੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ‘ਨਵਭਾਰਤ ਟਾੲਮੀਜ਼’ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ ਰੂਸੀ ਅਨੁਵਾਦਕ ਵੀ ਰਿਹਾ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਪੂਰਾ ਸਮਾਂ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਉਹ ਐੱਨਡੀਟੀਵੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਚੈਨਲ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਐਗਜ਼ੀਕਿਊਟਿਵ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।
       ਲਖਨਊ (ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਵਿਚ ਸਾਧਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਕਮਾਲ ਖ਼ਾਨ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇੰਡੀਆ ਟੀਵੀ ਦੀ ਪੱਤਰਕਾਰ ਰੁਚੀ ਕੁਮਾਰ ਨਾਲ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਘਰ ਵਸਾਇਆ। ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਆਵਾਜ਼ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਵਿਚ ਸੱਚ ਕਿਵੇਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਇਹ ਉਸ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਵਰਗ ਨੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ।
        ਮੁਸਲਿਮ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਜਿਸ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਮਾਲ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਸਿੱਧੀ-ਸਾਦੀ ਹਿੰਦੀ-ਉਰਦੂ ਮਿਲੀ ਗੰਗਾ-ਜਮੁਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਦੀ ਮਿਠਾਸ ਸੀ। ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਮਾਲ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਦਾ ਜਾਦੂਗਰ ਸੀ। ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਮ ਨਾਥ ਗੋਇਨਕਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਗਣੇਸ਼ ਸ਼ੰਕਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ।
       ਦੋਸਤ ਵਜੋਂ ਕਮਾਲ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਸਿਤਾਰਾ ਸੀ ਜੋ ਬਹੁਤ ਸਮੇਂ ਤਕ ਸਾਡੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਿਚ ਤਾਜ਼ਾ ਰਹੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਬੋਲ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨੂੰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਸਾਦਗੀ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।
        ਕਮਾਲ ਖ਼ਾਨ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਅੰਦਰ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਿਤਾਰਾ ਸੀ। ਅਲਵਿਦਾ ਦੋਸਤ ਕਮਾਲ ਖ਼ਾਨ।
* ਲੇਖਕ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਉਪ ਮਹਾਨਿਦੇਸ਼ਕ ਰਹੇ ਹਨ।
   ਸੰਪਰਕ : 94787-30157

ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰੇ ਖਿਲਾਫ ਲੜਨ ਵਾਲਾ ਮਹਾਨ ਜੁਝਾਰੂ ਯੋਧਾ ਬਿਸ਼ਪ ਡੈਸਮੰਡ ਟੁਟੂ 90 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਕੇਪ ਟਾਊਨ (ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ) ਵਿਚ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਸਬੂਤੀ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਗਿਆ। ਬਿਸ਼ਪ ਟੁਟੂ ਦੀ ਵਿਦਾਈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੋਈ ਹੈ ਜਦੋਂ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸੱਚੀਆਂ ਤੇ ਸੁੱਚੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਹੋਰ ਵੀ ਜਿ਼ਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਬਿਸ਼ਪ ਟੁਟੂ ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਐਸੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹਮੇਸ਼ਾ, ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
         ਨੋਬੇਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵਿਜੇਤਾ ਡੈਸਮੰਡ ਟੁਟੂ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸਨ ਜਿਸ ਨੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਮੰਚਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਹੋਕਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸਗੋਂ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਥਾਂ ਥਾਂ ਧੁਮਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਅਫਰੀਕੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ (ਏਐੱਨਸੀ) ਜਦੋਂ ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਵਿਚ ਨੈਲਸਨ ਮੰਡੇਲਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਨਸਲਵਾਦ ਵਿਰੁੱਧ ਵੱਡੀ ਲੜਾਈ ਲੜ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਬਿਸ਼ਪ ਟੁਟੂ ਹੀ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੋਕ ਰੋਹ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਨੈਲਸਨ ਮੰਡੇਲਾ ਤਕਰੀਬਨ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਸੰਘਰਸ਼ਸੀਲ ਸ਼ਖ਼ਸ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਗਰੀਬੀ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਹਠ ਅਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਤੇ ਫਿਰ ਚਰਚ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਏ।
        ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਦੇ ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਆਰਕਬਿਸ਼ਪ ਸਨ ਜੋ ਸਿਆਹਫਾਮ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੋਂ ਸਨ। ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅਜਿਹੇ ਆਰਕਬਿਸ਼ਪ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੀਪਲਜ਼ ਆਰਕਬਿਸ਼ਪ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਇਕ ਜੁਝਾਰੂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਕਾਰੀ ਗਾਂਧੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਨਵਾਜਿਆ ਸੀ।
      1994 ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਨੈਲਸਨ ਮੰਡੇਲਾ ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਣੇ ਤਾਂ ਟੁਟੂ ਨੂੰ ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਮਸਲਿਆਂ ਲਈ ਬਣੇ ਸਚਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ (Truth and Reconciliation Commission) ਦਾ ਚੇਅਰਮੈਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਬਿਸ਼ਪ ਟੁਟੂ ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਰੋੜਾਂ ਕਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦਮਦਾਰ ਆਵਾਜ਼ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿਚ ਮਾਨਵੀ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ। ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਲਈ ‘ਰੇਨਬੋ ਨੇਸ਼ਨ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਬਿਸ਼ਪ ਟੁਟੂ ਨੇ ਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।
        1997 ਵਿਚ ਬਿਸ਼ਪ ਟੁਟੂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਸਟੇਟ ਕੈਂਸਰ ਹੋਣ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਭਾਵੇਂ ਬਿਮਾਰ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਆਪਣੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਵੇਂ ਹੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀਆਂ। ਉਹ ਨਿਆਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਤਸਵੀਰ ਸਨ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਭਰੋਸਾ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਅਨਿਆਂ ਅਤੇ ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰੇ ਤੋਂ ਵੀ ਪਰੇ ਗਰੀਬ, ਮਜ਼ਲੂਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਸਨ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ- ‘ਇਹ ਰੱਬ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਆਰੀ ਨਸਲ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦਿਉ’।
       ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮਕਸਦ ਦੱਸ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਜਾਣੂ ਸਨ। ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਅਫਰੀਕੀ ਭਾਸ਼ਾ ਜ਼ੁਲੂ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਕਬਾਇਲੀ ਅਫਰੀਕੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸੋਥੋ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਵੀ ਪੜ੍ਹ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਨਾਲ ਡੂੰਘੇ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ।
          ਬਿਸ਼ਪ ਟੁਟੂ 7 ਅਕਤੂਬਰ 1931 ਨੂੰ ਕਲੇਰਕਸਡੋਰਪ (ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ) ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਅਧਿਆਪਕ ਪਿਤਾ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੇ। ਫਿਰ ਆਪਣੀ ਮਾਤ ਭਾਸ਼ਾ ਕਹੋਸਾ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਸਕੂਲ ਅਧਿਆਪਕ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿੰਗਜ਼ ਕਾਲਜ, ਲੰਡਨ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੇ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਹ ਰਾਇਲ ਅਕਾਦਮੀ ਆਫ ਚਰਚ ਵਿਚ ਡੀਨ ਵੀ ਰਹੇ। 1955 ਵਿਚ ਨੋਮਾਲੀਜ਼ੋ ਲੀਹ ਨਾਲ ਸ਼ਾਦੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਚਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਬਣੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁੱਤਰੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਵੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲਿਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਅੰਡਰੇਨਮਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ, ਗਰੀਬਾਂ ਤੇ ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰਿਆਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਆਪਣੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦੇ ਆਗੂ ਸਨ। ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਿਨਾ ਇਹ ਮੁਹਾਜ਼ ਸੁੰਨਾ ਅਤੇ ਖਾਲੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।
     ਬਿਸ਼ਪ ਟੁਟੂ ਨੇ ਚਰਚ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮ ਮਾਨਵਤਾ ਲਈ ਕੀਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛਾਪ ਫਲਸਤੀਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਤਿੱਬਤ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਤਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਚਰਚ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਸਿਆਹਫਾਮ ਪਾਦਰੀ ਸਨ ਜੋ ਬਾਈਬਲ ਦੀ ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਲੋਕ ਨਾਰਾਜ਼ ਵੀ ਹੋਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਮ-ਜਿਨਸੀਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਗਰਭਪਾਤ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ।
       ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਈ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ 1982 ਵਿਚ ਛਪੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਕਰਾਇੰਗ ਇਨ ਦਿ ਵਾਇਲਡਰਨੈੱਸ, 1983 ਵਿਚ ਆਈ ‘ਹੋਪ ਐਂਡ ਸਫਰਿੰਗ’ ਵਾਹਵਾ ਮਕਬੂਲ ਹੋਈਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ‘ਦਿ ਵਾਰ ਅਗੇਂਸਟ ਚਿਲਡਰਨ’, ‘ਡੇਸਮੰਡ ਐਂਡ ਦਿ ਵੈਰੀ ਮੀਨ ਵਰਡ’, ‘ਐਨ ਅਫਰੀਕਨ ਪ੍ਰੇਅਰਬੁੱਕ’, ‘ਨੋ ਫਿਊਚਰ ਵਿਦਾਊਟ ਫਾਰਗਿਵਨੈੱਸ’, ਗੌਡ ਹੈਜ਼ ਏ ਡਰੀਮ’, ‘ਦਿ ਬੁੱਕ ਆਫ ਜੁਆਏ’ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚ ਮਾਨਵੀ ਕਰੁਣਾ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਗੜੁੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਝਲਕੀਆਂ ਹਨ।
      ਬਿਸ਼ਪ ਟੁਟੂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸਨ। ਮੇਰਾ ਸੁਭਾਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਉਹ ਉਦੋਂ 1981-82 ਵਿਚ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਅਫਰੀਕਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਨ, ਲੰਡਨ ਵਿਚ ਟ੍ਰਫਾਲਗਰ ਸਕੁਏਅਰ ਵਿਚ ਕਬੂਤਰਾਂ ਨੂੰ ਚੋਗਾ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਤੇ ਫਿਰ ਬਲੈਕ ਕੌਫੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਅੱਜ ਤਕ ਰੋਮਾਂਚ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਹ ਆਮ ਚੀਜ਼ਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਬਲੈਕ ਕੌਫੀ, ਪੁਸਤਕਾਂ ਤੇ ਸਾਧਾਰਨ ਗੱਲਾਂ ਵਾਲਾ ਅਜਿਹਾ ਸੁਪਨਸਾਜ਼ ਸੀ ਜੋ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਤਕਰਿਆਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਖਿੜਖਿੜਾ ਕੇ ਹੱਸਦੇ। ਉਹ ਮਸਤ ਮੌਲਾ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸਨ। ਉਹ ਬੜੀ ਅਪਣੱਤ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਤੁਰਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਰੰਗ, ਭੇਦ, ਨਸਲ ਅਤੇ ਉਮਰ ਦਾ ਕੋਈ ਭੇਦ ਨਹੀਂ ਸੀ।
      ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਸੁੰਨੀ ਹੋ ਗਈ ਜਾਪਦੀ ਹੈ, ਅੱਖਾਂ ਉਦਾਸ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਕਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਾਹੁਣ ਵਾਲੇ ਉਦਾਸ ਹੋਣਗੇ। ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਲਾਸਾਨੀ ਯੋਧਾ ਸਨ ਜੋ ਵਿਤਕਰੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ। ਉਹ ਮਾਨਵੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਨ।
ਅਲਵਿਦਾ ਬਿਸ਼ਪ ਦਾਦਾ ਡੈਸਮੰਡ ਟੁਟੂ।
ਸੰਪਰਕ : 94787-30156

ਭੁੱਖ ਆਪਣੀ ਹੈ/ ਤੇ ਸਮਾਂ ਬੇਗਾਨਾ/ ਇਹ ਜੀਵਨ ਤਾਂ ਇਕ ਅਣਜਾਣ ਯਾਤਰਾ ਹੈ।

- ਅਬਦੁਲ ਰਜ਼ਾਕ ਗੁਰਨਾਹ ਦੀ ਇਕ ਡਾਇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅੰਸ਼

ਅਬਦੁਲ ਰਜ਼ਾਕ ਗੁਰਨਾਹ ਨੂੰ ਇਸ ਵਰ੍ਹੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨੋਬੇਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦੇਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਕ ਸਿਆਹ ਲੇਖਕ ਰਜ਼ਾਕ ਗੁਰਨਾਹ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨੋਬੇਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਣਾ ਅਸਲ ਵਿਚ ਬਦਲਦੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਬਦ ਵਿਉਂਤਾਂ ਤੇ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਨੋਬੇਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਬਦੁਲ ਰਜ਼ਾਕ ਦੀ ਝੋਲੀ ਪਿਆ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਜਿਊਣ ਦੀ ਲੋਚਾ ਘਟ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਦੀ ਇਕ ਨਵੀਂ ਆਭਾਸੀ ਦੁਨੀਆ ਇਸ ਨਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਕੋਈ ਜ਼ਿਕਰ ਤੇ ਮਾਨਤਾ ਸੱਚਮੁੱਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਾਬਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅਰਥਾਤ ਅੱਖਰ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਾਬਤ ਹੈ ਤੇ ਰਹੇਗਾ।

      ਅਬਦੁਲ ਰਜ਼ਾਕ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ 20 ਨਾਵਲ, 2 ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਡਾਇਰੀਆਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅਬਦੁਲ ਰਜ਼ਾਕ ਨੂੰ ਨੋਬੇਲ ਮਿਲਣਾ ਅਸਲ ਵਿਚ ਕਲੋਨੀਅਨ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਜੋ ਅਜੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ।

      ਅਬਦੁਲ ਰਜ਼ਾਕ ਗੁਰਨਾਹ ਦਾ ਰਚਨਾ ਕਰਮ : ਉਸ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਰਚਨਾਕ੍ਰਮ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਝਰੋਖੇ ’ਚੋਂ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸਾਹਿਤ ਸਾਧਨਾ ਮਾਨਵੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਤੇ ਦੁੱਖ-ਦਰਦ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਨਵੀਂ ਇਬਾਰਤ ਲਿਖਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਸ਼ੈਲੀ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਵਿਵਿਧਤਾ ਤੇ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਾਨਵੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਪੱਧਰ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੇਖਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਡਾਇਰੀਆਂ, ਰਿਪੋਰਤਾਜ ਅਤੇ ਵਾਰਤਕ, ਕਵਿਤਾ, ਭਾਸ਼ਣ ਅਤੇ ਸਟੇਜ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਲੇਖਕ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅੱਜ ਦੀ ਬਦਲਦੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਹ ਨਾਵਲਕਾਰ ਹੈ।

       ਆਪਣੀ ਇਕ ਮੁਲਾਕਾਤ ‘ਦਿ ਇਨਰ ਸੋਲ’ ਵਿਚ ਉਹ ਇਕ ਥਾਂ ਇਸ ਪੂਰੇ ਰਹੱਸਮਈ ਕਾਇਨਾਤ ਤੇ ਬਦਲਦੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇਕ ਹਾਦਸੇ ਦੀ ਥਾਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇ ਇਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹਾਦਸਿਆਂ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਅੱਖਰ-ਅੱਖਰ ਉਸ ਦੀ ਅੱਕਾਸੀ ਨਾ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਸੋ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ, ਹਾਦਸੇ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਸਤਿਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਲਿਖਣ ਤੇ ਸੋਚਣ ਵਾਲੇ ਸਿਰਫ਼ ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਮਾਇਆ ਜਾਲ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜਦੋਂਕਿ ਸਾਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਇਹ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਇੰਦਰਧਨੁਸ਼ੀ ਰੰਗਾਂ ’ਚ ਹੋਰ ਇਜ਼ਾਫ਼ਾ ਕਰ ਸਕੀਏ। ਇਹ ਹੀ ਅਬਦੁਲ ਰਜ਼ਾਕ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਬੇਬਾਕੀ ਭਰੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਉਸ ਦੀ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਧਾਰਨਾ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਲੇਖਕ ਦੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਅਗਲੀ ਸੋਚ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।

        ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਬਦੁਲ ਰਜ਼ਾਕ ਦਾ ਜਨਮ 1948 ਵਿਚ ਤਨਜ਼ਾਨੀਆ ਦੇ ਇਕ ਟਾਪੂ ਜੰਜੀਬਾਰ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਹੋਈ। ਉਸ ਨੇ ਕੈਂਟ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਡਾਕਟਰੇਟ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਨਾਈਜੀਰੀਆ ਵਿਚ ਵੀ ਰਿਹਾ।

       1960 ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪੁਸਤਕ ਛਪ ਕੇ ਆਈ ਤੇ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਗੱਲ ਉਹ ‘ਆਈ ਟੋਲਡ ਯੂ’ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੱਸਦਾ ਹੈ:

‘‘ਮੇਰੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਿਚ ਨਾ ਆਉਣਾ/ ਇਹ ਨੀਂਦ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਹੈ/ ਇਹ ਧਰਤੀ ਤੇ ਦੇਸ਼, ਆਕਾਸ਼ ਮੇਰਾ ਹੈ।

ਮੇਰੀਆਂ ਬੰਦ ਅੱਖਾਂ ’ਚ ਅਜੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹਨ/ ਕੋਲਾਜ ਹਨ/ ਮੇਰੀਆਂ ਨਾਕਾਮੀਆਂ ਤੇ ਘ੍ਰਿਣਾ ਦੇ/ ਖ਼ੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਿਮਰਤੀਆਂ ਅਜੇ ਬਾਕੀ ਹਨ...

ਨਾ ਆਉਣਾ ਮੇਰੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ’ਚ/ ਮੇਰੀ ਨੀਂਦ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਮੇਰਾ ਹੈ/ ਇਕ ਆਕਾਸ਼ ’ਚ ਮੈਂ ਹੀ ਹਾਂ/ ਇਕ ਆਜ਼ਾਦ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਪਰਿੰਦਾ...।

       ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੂਸਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚ 1994 ਵਿਚ ਆਈ ਪੁਸਤਕ ‘ਪੈਰਾਡਾਈਜ਼’ ਤੇ 2001 ਵਿਚ ‘ਬਾਇ ਦਿ ਸੀ’ ਅਤੇ 2005 ਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਡੀਜਰਏਸ਼ਨ’ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਮੈਮਰੀ ਆਫ਼ ਡਿਪਾਰਚਰ, ਪਿਲਗਰਿਮਵੇ, ਦਿ ਲਾਸਟ ਗਿਫ਼ਟ ਅਤੇ ਗ੍ਰੇਵਲ ਹਾਰਟ ਉਸ ਦੇ ਮਕਬੂਲ ਨਾਵਲ ਹਨ।

       ਅੱਜ ਦੇ ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਦੁਨੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਬਿਸਾਤ ’ਤੇ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਹੀ ਨਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੇ ਦੇਣ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਦੇਸ਼, ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਲੋਕਾਚਾਰ ਦੀ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨੋਬੇਲ ਵਰਗੇ ਵੱਕਾਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਕੇ ਜੇਤੂ ਰਿਹਾ ਹੈ।

        ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨਵੀਂ ਤਕਨੀਕ, ਸੰਚਾਰ ਤੇ ਸੂਚਨਾ ਨਾਲ ਪਲ-ਪਲ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਵੀਡਿਸ਼ ਅਕਾਦਮੀ ਦਾ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਿਰਤਾਂ ਵਿਚ ਸੰਘਰਸ਼, ਮਾਨਵੀ ਤੜਪ ਤੇ ਹਨੇਰੇ ਤੋਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵੱਲ ਵੇਖਣ ਦਾ ਝਰੋਖਾ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਬਾਰੀਆਂ ਤੇ ਬੂਹਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰੋ. ਅਬਦੁਲ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਇਸ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ।

      ਬੇਹੱਦ ਹਸਾਸ ਮਨ ਮਨੁੱਖ ਅਬਦੁਲ ਰਜ਼ਾਕ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਇਕ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, ‘‘ਮੇਰੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅਸਲ ਵਿਚ ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕਿਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ’ਤੇ ਦੁੱਖ-ਦਰਦ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਦਮ ਦੀ ਨਸਲ ਕਦੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵੰਨਗੀ ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤਾਂ ਰਹੇਗੀ ਹੀ।’’

       ‘ਦਿ ਪੈਰਾਡਾਈਜ਼’ ਨਾਵਲ ’ਚ ਆਪਣੇ ਇਕ ਹੋਰ ਪਾਤਰ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ, ‘‘ਇਹ ਪਲੈਨੈੱਟ ਕੀ ਹੈ, ਇਕ ਘੁੰਮਦਾ ਹੋਇਆ ਗੋਲਾ। ਮਨੁੱਖ ਤਾਂ ਇਕ ਯਾਤਰੀ ਹੈ। ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਗੋਲੇ ’ਤੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੋਇਆ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ’ਤੇ ਲਟਕਦਾ ਹੋਇਆ ਇਕ ਗੋਲਾ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ।’’ ਅਜਿਹੀ ਦੁੱਖ ਦਰਦ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਅਬਦੁਲ ਵਰਗਾ ਲੇਖਕ ਹੀ ਬੌਧਿਕ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

       ਆਪਣੀ ਇਕ ਸਟੇਜ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ’ਚ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਪਾਤਰ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਕਹਾਇਆ- ‘‘ਕੁਝ ਨਹੀਂ, ਇੱਥੇ, ਬੰਬਾਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਹੈ ਤੇ ਧਰਤੀ ਕੌੜੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਮੈਂ ਪਿਆਸ ਨਾਲ ਤੜਫ਼ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।’’

        ਜੇਕਰ ਬੇਚੈਨੀ ਤੇ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਤੇ ਗਹਿਰਾਈ, ਮਾਨਵੀ ਮੁੱਲਾਂ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ’ਤੇ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਵੇਖਣੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਕਤਾਰ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਬਦੁਲ ਨੇ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ, ਉਸ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ’ਤੇ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਅੱਖ ’ਚ ਝਾਕਣਾ, ਜੁਗਨੂੰਆਂ ਨੂੰ ਮੁੱਠੀਆਂ ’ਚ ਫੜਨਾ ਤੇ ਫਿਰ ਹਥੇਲੀਆਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ’ਚੋਂ ਆਪਣੇ ਜੀਣ ਦੀ ਇਬਾਰਤ ਪੜ੍ਹਨਾ, ਇਹ ਸ਼ੈਲੀ ਹੈ ਅਬਦੁਲ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ।

        ਅਬਦੁਲ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ 22 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਕਰੋੜਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜ਼ਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵੱਡੇ ਐਜਾਜ਼ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਗ੍ਰੇਟ ਵਰਲਡ ਐਵਾਰਡ ਆਫ਼ ਲਿਟਰੇਚਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਰ ਕਈ ਸਨਮਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਇਕ ਲੇਖਕ ਦੀ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ।

       ਅਬਦੁਲ ਕਥਾਰਸ ਦਾ ਵੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਪਾਤਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਘਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹਾ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ। 2006 ਵਿਚ ਛਪਿਆ ਉਸ ਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਮਾਈ ਮਦਰ ਲਿਵਡ ਔਨ ਏ ਫ਼ਾਰਮ ਇਨ ਅਫ਼ਰੀਕਾ’ ਵਿਚ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਉਸ ਦੇ ਪਾਤਰ ਨਵੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਜਗਿਆਸਾ ਭਰੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਲ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਖ਼ਤਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹੋਏ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹੀ ਅਬਦੁਲ ਰਜ਼ਾਕ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਬਹੁਲਤਾ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਲੇਖਕ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ।

* ਲੇਖਕ ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਹਿਤ ’ਤੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਤੇ ਉੱਘਾ ਬ੍ਰਾਡਕਾਸਟਰ ਹੈ।

  ਸੰਪਰਕ: 94787-30156

“ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਲਗਾ ਸਕਦੇ।” - ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ
      ਸੰਸਾਰ ਮੀਡੀਆ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ, ਅਰਥਾਤ ਨਵਾਂ ਮੀਡੀਆ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਇਹ ਨਵੀਂ ਮੀਡੀਆ ਤਾਕਤ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਟਕਰਾਓ ਵਾਲੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਣਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਐਮਾਜ਼ੋਨ ਤੇ ਮਾਈਕਰੋਸਾਫਟ, ਅਲਫਾਬੈੱਟ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗੂਗਲ, ਨੈੱਟਫਿਲਿਕਸ ਵਰਗੀਆਂ ਵੱਡੀ ਪੂੰਜੀ ਵਾਲੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਚਲਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਜਟ ਤੁਹਾਡੀ ਕਲਪਨਾ ਤੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਐਮਾਜ਼ੋਨ ਵਰਗੀ ਈ-ਕਾਮਰਸ ਕੰਪਨੀ ਇਕੱਲੀ ਦਾ ਬਜਟ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜੀਡੀਪੀ ਦਾ 2/3 ਹੈ ਤੇ ਮਾਈਕਰੋਸਾਫਟ ਦਾ ਭਾਰਤ ਤੇ ਵੀਅਤਨਾਮ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੁੱਲ ਜੀਡੀਪੀ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਗੂਗਲ ਤੇ ਹੋਰ ਕੰਪਨੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਚਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਹੁਕਮ ਅਦੂਲੀ ਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਇਹ ਖ਼ੁਦ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
       ਇਸ ਦੀ ਤਾਜ਼ਾ ਉਦਾਹਰਨ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦਾ ਟਵਿੱਟਰ ਅਕਾਊਂਟ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਤੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਫੇਸਬੁੱਕ ਨੇ ਤਾਂ ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਹੁਣ ਇਹ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਤੇ ਸਹੂਲਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਰਥਾਤ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਦਾ ਆਕਾਰ ਦੇਖ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
       ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ਿਆਈ ਅਤੇ ਲਾਤੀਨੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਮਨਮਰਜ਼ੀ ਦੀ ਅਨੁਪਾਤਕ ਦਰ 40 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੈ, ਜਦੋਂਕਿ ਯੂਰੋਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ 4 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ, ਅਰਥਾਤ ਜਿੱਥੋਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਕੋਈ ਬੰਦਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤੇ ਬਾਕੀ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਕੀ ਪਰੋਸਣਾ ਹੈ, ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਮੀਡੀਆ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਮੀਡੀਆ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੇ ਅਸਹਿਮਤੀ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਥਾਂ (ਸਪੇਸ) ਕਿਸ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਤੋਂ ਮਿਲੇਗੀ।
       ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਕੰਪਨੀਆਂ, ਅਰਥਾਤ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਸਰਕਾਰ ਪੱਖੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵੀ ਮੁੱਖ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇਸ ਨੇ ਟਵਿੱਟਰ ਤੇ ਇੰਸਟਾਗ੍ਰਾਮ ਤੋਂ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਪੋਸਟਾਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜੋ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਖਿ਼ਲਾਫ਼ ਸਨ ਅਤੇ ਕਈ ਸੈਲੇਬ੍ਰੀਟੀਜ਼ ਦੇ ਇੰਸਟਾਗ੍ਰਾਮ, ਫੇਸਬੁੱਕ ਤੇ ਟਵਿੱਟਰ ਅਕਾਊਂਟ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਜਾਂ ਵਿਰੋਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।
      ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਘਟ ਰਹੇ ਹਨ। ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਹੀ ਅਜਿਹਾ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਵੀ ਪੋਸਟ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਅਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਸੁਰ ਦਿਖਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ਪਰ ਹੁਣ ਨਵੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਉੱਤੇ ਵੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲੱਗ ਗਿਆ ਹੈ।
      ਨਵੀਂ ਸੂਚਨਾ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕ ਨੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਆਕਾਸ਼ ਤੇ ਦਿਸਹੱਦੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਫੇਸਬੁੱਕ, ਇੰਸਟਾਗ੍ਰਾਮ ਤੇ ਵ੍ਹਟਸਐਪ ਤੇ ਇਕ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਹੈ। ਨੈੱਟਫਿਲਿਕਸ ਦੀ ਪਹੁੰਚ 92 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਲੋਕਾਂ ਤਕ ਹੈ ਤੇ ਫੇਸਬੁੱਕ ਦਾ ਕੁੱਲ ਡੇਟਾ ਦੇ 90 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਹੈ।
      ਯੂਟਿਊਬ ਦੀ ਆਪਣੀ ਇਕ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ (ਗਲੋਬਲ ਟਰੇਡਜ਼ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਤੱਥਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ) ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ 2025 ਤਕ ਹੀ 6400 ਕਰੋੜ ਦੇ ਕਰੀਬ ਡਿਵਾਇਸ ਯੂਟਿਊਬ ਤੇ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਆਨਲਾਈਨ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਸ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਸਰਚ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇਗਾ। ਇਹ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਐਨੀਆਂ ਸਮਰੱਥ ਕੰਪਨੀਆਂ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ ਕਿ ਪ੍ਰਾਪੇਗੰਡਾ ਜਾਂ ਟੂਲ ਆਫ ਕਮਿਊਨੀਕੇਸ਼ਨ ਲਈ ਸਰਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਮੰਨਵਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਕਨਟੈਂਟ (ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ) ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੋਵੇਗੀ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੰਟਰੋਲ ਹੇਠ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਹ ਤਕਨੀਕੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡਾ ਕੁਝ ਛਿਪਿਆ ਜਾਂ ਨਿੱਜੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਹੈ ਨਿੱਜਤਾ ਦਾ ਡੇਟਾ। ਅੱਜ ਵੀ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਡੇਟਾ ਇਹ ਕੰਪਨੀਆਂ ਆਪਣੇ ਵਪਾਰਕ ਮੁਨਾਫ਼ੇ/ਪ੍ਰਾਪੇਗੰਡਾ ਲਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਤੇ ਵਪਾਰਕ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰ ਕੇ ਅਰਬਾਂ ਡਾਲਰ ਤੁਹਾਡੀ ਨਿੱਜੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵੇਚ ਕੇ ਕਮਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ।
    ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਬੇਹੱਦ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਹੈ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰੇ 60 ਕਰੋੜ ਡੇਟਾ ਯੂਜ਼ਰ ਇਸ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਤੇ ਹਨ। 2025 ਤਕ ਇਹ 90 ਕਰੋੜ ਹੋਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 141 ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਆਫ ਜਰਨਲਿਸਟ ਅਤੇ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਪ੍ਰੈੱਸ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ (ਆਈਪੀਆਈ) ਦਾ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਨਾ ਕਰੇ, ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੌਰਾਨ ਨਫ਼ਰਤੀ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਤੇ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। 6 ਲੱਖ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵੱਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਇਹ ਟਿੱਪਣੀ ਇਸੇ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੰਭੀਰ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵੀ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਮੁੱਢਲੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ, ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ, ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਬਾਰੇ ਸਾਡੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਜੋ ਮਾਨਸਿਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਰਵੱਈਆ ਹੈ, ਉਹ ਬੇਹੱਦ ਤਰਸਯੋਗ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਇਕੋ ਇਕ ਮਾਧਿਅਮ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੂਸਰੇ ਪੱਖ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਰਾਇ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਅਰਥਾਤ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਅੱਜ ਵੀ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਤੇ ਉਠਾਈ ਗਈ ਆਵਾਜ਼ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਤੀਬਰ ਗਤੀ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ।
     ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦਾ ਢੰਡੋਰਾ ਪਿੱਟਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵੀ ਉਹ ਮੋਹਰੀ ਦੇਸ਼ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਨਹੀਂ ਪਰ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਤੇ ਉਠਾਏ ਸਵਾਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ 1.09 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੀ ਸਰਕਾਰੇ/ਦਰਬਾਰੇ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਇੰਨੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਕਨੀਕੀ ਮੋਰੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਬਚਣ ਦੇ ਰਸਤੇ ਬਹੁਤ ਹਨ ਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਦੇਖਦਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
       ਭਾਰਤੀ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਗੋਦੀ ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਏਅਰ ਕੰਡੀਸ਼ਨਡ ਕਮਰਿਆਂ, ਦੁਧੀਆ ਲਾਈਟਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੀਵੀ, ਰੇਡੀਓ ਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਸਜੇ ਹੋਏ ਸਟੂਡੀਓਜ਼ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਐਂਕਰਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ-ਸ਼ੈਲੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਗੁਲਾਬੀ ਪੰਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੀ ਜਾਦੂਗਰੀ ਦਿਖਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮਾਹਿਰ ਕਿੱਥੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਮੁੱਦੇ ਕੀ ਹਨ? ਪਰ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਅਜੇ ਵੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਗ਼ਰੀਬ ਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤੇ ਮੁੱਦੇ/ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਠਾਉਣ ਦਾ ਉਹ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸੜਕ, ਖੇਤ, ਕਿਤੇ ਵੀ ਬੈਠ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਸੈਕਿੰਡ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਤਾਕਤ ਹੋਰ ਵੀ ਜਿ਼ਆਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਖੇਤਰੀ ਬੋਲੀਆਂ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵੰਨ-ਸਵੰਨਤਾ ਹੈ।
      ਇਹ ਸੂਚਨਾ ਦੀ ਨਵੀਂ ਤਕਨੀਕੀ ਦੀ ਖੇਡ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਕੰਬਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਮੁਨਾਫੇ਼ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਤੇ ਟਿਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਕਦੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਲੈਕ ਆਊਟ ਜਾਂ ਆਊਟ ਆਫ ਸਕਰੀਨ ਕਰ ਦੇਵੇ, ਇਸ ਦਾ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਤੁਹਾਡੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲਈ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਚਲਾ ਰਹੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੀ ਇਜਾਰੇਦਾਰੀ 92 ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਤੋੜ-ਮਰੋੜ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਂਜ, ਚੀਨ ਅਤੇ ਰੂਸ ਅਜਿਹੇ ਦੇਸ਼ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਅਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੀ ਇਜਾਰੇਦਾਰੀ ਦਾ ਜਾਦੂ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਸਕਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਆਪਣੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰ ਲਈ ਹੈ ਤੇ ਗੂਗਲ/ਫੇਸਬੁੱਕ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸੇਵਾਵਾਂ ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾਈ ਹੋਈ ਹੈ।
      ਕੀ ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ? ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਰਚ ਸਾਧਨ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਬਣਾਏ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਓਨੇ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇ, ਅਰਥਾਤ ਆਰਥਿਕ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਉਹ ਗਤੀ ਨਾਲ ਚੱਲ ਨਹੀਂ ਸਕੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇ।
     ਹੁਣ ਯੂਟਿਊਬ ਨੂੰ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕ-ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਦਾ ਸਾਧਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯੂਰੋਪੀਅਨ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਵਿਚ ਪੋਡਕਾਸਟ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵੀ ਬੇਹੱਦ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਸੈਂਕੜੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਤੇ ਬ੍ਰਾਡਕਾਸਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਕਨਟੈਂਟ ਅੱਜ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਜਾਤੀ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਤੇ ਉਪਲੱਬਧ ਨਾ ਹੋਵੇ।
      ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਤਤਕਾਲੀ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਦੇ ਵੱਡੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਪਹੁੰਚ ਹੁਣ ਤਾਂ ਦੂਰ-ਦਰਾਜ ਰਹਿ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਸਰੋਤ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦਾ ਬਜਟ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਜਟ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ।
       ਹੁਣ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਉਹ ਸਰਕਾਰਾਂ/ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਮਨਮਾਨੀ ਥੋਪ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਇਹ ਮੀਡੀਆ ਪਲੈਟਫਾਰਮ ਵੱਡੇ ਆਰਥਿਕ ਖਪਤ/ਸੂਚਨਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਿਲੀਅਨ ਡਾਲਰ ਦੀ ਇਜਾਰੇਦਾਰੀ ਕਿੰਨੀ ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਹੁੰਗਾਰਾ ਦੇਵੇਗੀ, ਇਹ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤੈਅ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਇਸ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਿਵੇਂ ਤੇ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਠਹਿਰ ਸਕੇਗੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਸਰਕਾਰ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਾਪੇਗੰਡੇ ਦਾ ਹਥਿਆਰ ਬਣੇਗਾ ਜਾਂ ਫਿਰ ਲੋਕ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦਾ ਸੰਦ ਜਾਂ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰਖਵਾਲੀ।
      ਸੱਚਮੁਚ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਅੱਜ ਬੜੇ ਦਿਲਚਸਪ ਮੋੜ ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਦੇ ਰੁਖ਼ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਹਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਸੰਪਰਕ : 94787-30156