ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਦੇ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਆਗਮਨ ਨਾਲ ਇੱਕ ਨਿਰਮਲ ਪੰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ । ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ  ਅਗਿਆਨਤਾ, ਜ਼ੁਲਮ ਹੱਦ ਤੋਂ ਟੱਪ ਜਾਣ ਤਾਂ ਪ੍ਰਭੂ, ਰੱਬ, ਭਗਵਾਨ , ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਜਿਸ ਵੀ ਨਾਮ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰੀਏ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਵਾਰੇ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਕਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਆਪਿ ਨਰਾਇਣੁ ਕਲਾ ਧਾਰਿ ਜਗ ਮਹਿ ਪਰਵਰਿਯਉ ॥
ਨਿਰੰਕਾਰਿ ਆਕਾਰੁ ਜੋਤਿ ਜਗ ਮੰਡਲਿ ਕਰਿਯਉ ।।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਵੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹਨੇਰੇ ਵਾਲੇ ਸਨ । ਗੁਰੂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਅੰਕਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ:
ਕਲਿ ਕਾਤੀ ਰਾਜੇ ਕਾਸਾਈ ਧਰਮੁ ਪੰਖ ਕਰਿ ਉਡਰਿਆ ॥
ਕੂੜੁ ਅਮਾਵਸ ਸਚੁ ਚੰਦ੍ਰਮਾ ਦੀਸੈ ਨਾਹੀ ਕਹ ਚੜਿਆ ॥
ਹਉ ਭਾਲਿ ਵਿਕੁੰਨੀ ਹੋਈ ॥
ਆਧੇਰੈ ਰਾਹੁ ਨ ਕੋਈ ॥
ਵਿਚਿ ਹਉਮੈ ਕਰਿ ਦੁਖੁ ਰੋਈ ॥
ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਕਿਨਿ ਬਿਧਿ ਗਤਿ ਹੋਈ ॥੧॥
ਅਜਿਹੀ ਧੁੰਦ ਵਿੱਚੋਂ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ । ਇੱਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਰਹਿਤ ਉਪਾਸਨਾ , ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਕੇ ਕਮਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਲੇਪ, ਪਿਆਰ ਤੇ ਸੇਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਤੇ ਸਿਰ ਤਲੀ ਤੇ ਧਰ ਅਣਖੀ ਨਿਰਭੈ ਤੇ ਨਿਰਵੈਰ ਸੰਤ ਸਿਪਾਹੀ ,ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸੇਵਕ ਸਿੱਖ ਅਖਵਾਉਣ ਲੱਗੇ । ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਪੰਥ ਨੂੰ " ਮਾਰਿਆ ਸਿੱਕਾ ਜਗਤ ਵਿਚ, ਨਾਨਕ ਨਿਰਮਲ ਪੰਥ ਚਲਾਇਆ" ਨਾਲ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਉੱਦਮ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਦੇਵਤੇ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸੀ । ਬਲਿਹਾਰੀ ਗੁਰ ਆਪਣੇ ਦਿਉਹਾੜੀ ਸਦ ਵਾਰ ॥ ਜਿਨਿ ਮਾਣਸ ਤੇ ਦੇਵਤੇ ਕੀਏ ਕਰਤ ਨ ਲਾਗੀ ਵਾਰ॥੧॥
ਇਸ ਨਿਰਮਲ  ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਪੰਥ ਨੂੰ 239 ਸਾਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਕੇ ਜਿਉਣਾ ਸਿਖਾਇਆ ।
 ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦੁਰ ਜੀ ਤੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੱਕ ਪੰਥ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਰਿਹਾ ਤੇ ਆਗੂ ਵੀ ਮਹਾਨ ਸਨ ਭਾਈ ਥੌਤਾ ਸਿੰਘ ,ਭਾਈ ਗਰਜਾ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ,ਭਾਈ ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੰਨੂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਬੀਬੀਆਂ ਨੇ ਧਰਮ ਦੀ ਖਾਤਰ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਪਰ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਕੀਤੀ । ਵੱਡੇ ਜਰਨੈਲਾਂ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ, ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ  ਸਿੰਘ, ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਤੇ ਸੁਲਤਾਨ ਉਲ ਕੌਮ ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਆਦਿ ਵਾਰੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਕਲਮ ਵੀ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
 ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਬੋਲ ਕਿ ਖੰਡੇ ਵਾਟੇ ਦੇ ਪਾਹੁਲ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਨੀਤੀ ਛੁਪੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਪਤਾਸਿਆਂ ਵਾਂਗ ਘੁਲ ਮਿਲ ਰਹਿਣਾ ਤੇ ਵੈਰੀ ਲਈ ਦੋ ਧਾਰੀ ਖੰਡਾ ਬਨਣਾ, ਵਿਦੇਸ਼ੀਆ ਦੇ ਪੈਰ ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੇ ਪੈਣਗੇ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਆਤਮਾ ਤੜਫੇਗੀ “ । ਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਡਰ ਸੱਚ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰ ਦਸ ਸਾਲ ਅੰਦਰ ਹੀ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਲਿਆ । ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਰੂਹ ਆਤਮਾ ਅੱਜ ਵੀ ਤੜਫਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਧੁੰਦਲਾ ਕਰਨ ਲਈ , ਮਾਇਆ, ਕਲਮ ਤੇ ਤਾਕਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ । ਸਿੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਗੁਰਮਿਤ ਅਨੂਸਾਰ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਬਾਣੀ ਹੈ ।ਮੈਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਆਧਾਰੁ ਹੈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਾਗਿ ਰਹਾਉ ।।ਦੇਹਧਾਰੀ ਬਾਬਾ ਵਾਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਦੇਣ ਹਨ ।  ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੀ ਵੱਡੀ ਉਪਾਧੀ ਭਾਈ ਹੈ । ਭਾਈ  ਗੁਰਦਾਸ ਤੇ ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ ਆਦਿ ਸਿੱਖ ਇਸ ਨਾਲ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਬਾਬਾ ਸ਼ਬਦ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਹੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਆਪੇ ਬਣੇ ਬਾਬੇ ਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾ ਵੱਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਮਹੰਤਾਂ  ਦੀ ਦੇਣ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਹੀ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਵਿਧੀਵਤ ਰੋਕਿਆ। ਧਰਮ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਾ ਤਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਅੰਕਿਤ ਹੈ ਃ ਸਰਬ ਧਰਮ ਮਹਿ ਸ੍ਰੇਸਟ ਧਰਮੁ ॥
ਹਰਿ ਕੋ ਨਾਮੁ ਜਪਿ ਨਿਰਮਲ ਕਰਮੁ ॥ ਕੇਵਲ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ, ਧਿਆਨ ਤੇ ਨਿਰਮਲ ਚੰਗੇ ਕੰਮ ਹੀ ਹੈ ।ਇਹ  ਕਰਮ ਕਾਂਡਾ ਰਹਿਤ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੈ ਵੀ ,ਸਭ ਲ਼ਈ ਸਾਂਝਾ ਃ “ਕਰਮ ਧਰਮ ਪਾਖੰਡ ਜੋ ਦੀਸਹਿ ਤਿਨ ਜਮੁਜਾਗਾਤੀ ਲੂਟੈ ॥
ਨਿਰਬਾਣ ਕੀਰਤਨੁ ਗਾਵਹੁ ਕਰਤੇ ਕਾ ਨਿਮਖਸਿਮਰਤ ਜਿਤੁ ਛੂਟੈ ॥੧॥
ਸੰਤਹੁ ਸਾਗਰੁ ਪਾਰਿ ਉਤਰੀਐ ॥
ਜੇ ਕੋ ਬਚਨੁ ਕਮਾਵੈ ਸੰਤਨ ਕਾ ਸੋ ਗੁਰ ਪਰਸਾਦੀਤਰੀਐ ॥੧॥ ਰਹਾਉ॥
ਕੋਟਿ ਤੀਰਥ ਮਜਨ ਇਸਨਾਨਾ ਇਸੁ ਕਲਿ ਮਹਿਮੈਲੁ ਭਰੀਜੈ ॥
ਸਾਧਸੰਗਿ ਜੋ ਹਰਿ ਗੁਣ ਗਾਵੈ ਸੋ ਨਿਰਮਲੁ ਕਰਿਲੀਜੈ ॥੨॥
ਬੇਦ ਕਤੇਬ ਸਿਮ੍ਰਿਤਿ ਸਭਿ ਸਾਸਤ ਇਨ੍ਹ੍ਹ ਪੜਿਆਮੁਕਤਿ ਨ ਹੋਈ ॥
ਏਕੁ ਅਖਰੁ ਜੋ ਗੁਰਮੁਖਿ ਜਾਪੈ ਤਿਸ ਕੀ ਨਿਰਮਲਸੋਈ ॥੩॥
ਖਤ੍ਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੂਦ ਵੈਸ ਉਪਦੇਸੁ ਚਹੁ ਵਰਨਾ ਕਉਸਾਝਾ ॥
ਗੁਰਮੁਖਿ ਨਾਮੁ ਜਪੈ ਉਧਰੈ ਸੋ ਕਲਿ ਮਹਿ ਘਟਿਘਟਿ ਨਾਨਕ ਮਾਝਾ ॥੪॥੩॥੫੦”
ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਆਦੇਸ ਃ ਪੂਜਾ ਅਕਾਲ ਕੀ ।। ਪਰਚਾ ਸ਼ਬਦ ਕਾ ।। ਦਿਦਾਰ ਖਾਲਸਾ ਕਾ ।।  ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
 ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਬਹੁਰੂਪੀਏ ਭੇਸ ਵਦਲ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨਗੇ ਇਸ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੁਚੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
 ਗਿਆਨ ਵਿਹੂਣਾ ਗਾਵੈ ਗੀਤ ॥
ਭੁਖੇ ਮੁਲਾਂ ਘਰੇ ਮਸੀਤਿ ॥
ਮਖਟੂ ਹੋਇ ਕੈ ਕੰਨ ਪੜਾਏ ॥
ਫਕਰੁ ਕਰੇ ਹੋਰੁ ਜਾਤਿ ਗਵਾਏ ॥
ਗੁਰੁ ਪੀਰੁ ਸਦਾਏ ਮੰਗਣ ਜਾਇ ॥
ਤਾ ਕੈ ਮੂਲਿ ਨ ਲਗੀਐ ਪਾਇ ॥
ਘਾਲਿ ਖਾਇ ਕਿਛੁ ਹਥਹੁ ਦੇਇ ॥
ਨਾਨਕ ਰਾਹੁ ਪਛਾਣਹਿ ਸੇਇ ॥੧॥
ਕੀ ਅੱਜ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਨਾਲ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵੱਲ ਹੈ ਜੋ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
  ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸ਼ੱਕ ਵੀ  ਸੱਚ ਹੀ  ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ।ਅੱਜ ਵੀ ਜੋ ਖੰਡਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਖੜਕਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ , ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕਾਰਨ, ਕੋਈ ਕੌਮੀ ਅਜੰਡੇ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ,ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਧਨ ਦੀ ਆਪਣੇ ਆਰਥਿਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤੋਂ  ਹੈ । ਪਿੰਡ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੇ ਕਸਬੇ , ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵੀ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨਾਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਸੰਥਿਆ, ਅਰਥ,  ਵਿਚਾਰ, ਰਾਗ , ਕੀਰਤਨ ਵਾਰੇ ਗਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਈ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਧੰਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜੇਕਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਬੱਚੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੋਹਰੀ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਸਨ।
 ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਨਾਲੋਂ ਰੁਕਵਾਉਣ ਵੱਲ ਜਿਆਦਾ ਉੁਦਮ ਹੈ । ਲੋਕਲ ਕਮੇਟੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸਕਤੀ-ਵਿਹੀਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨਾਲੋਂ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਅਖੌਤੀ ਬਣੇ ਆਗੂ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਤੇ ਕੁੱਟਮਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ , ਕਈ ਸੌ ਸਾਲ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ  ਦੇ ਪੰਥ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਹੁਣ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਰਹੇ ਹਨ । ਕਿਸ ਕਾਨੂੰਨ ਹੇਠ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ? ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਕੌਣ ਹੈ ?
ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਗੁਰਬਾਣੀ ਤੋਂ ਲੈਣ ਹੈ ।” ਗੁਰਬਾਣੀ ਇਸੁ ਜਗ ਮਹਿ ਚਾਨਣੁ ਕਰਮਿ ਵਸੈ ਮਨਿ ਆਏ ॥੧॥ ਮਨ ਰੇ ਨਾਮੁ ਜਪਹੁ ਸੁਖੁ ਹੋਇ ॥ ਗੁਰੁ ਪੂਰਾ ਸਾਲਾਹੀਐ ਸਹਜਿ ਮਿਲੈ ਪ੍ਰਭੁ ਸੋਇ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥  ਗੁਰ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਬਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹਿਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਉਦਾਸੀ ਤੇ ਨਿਰਮਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਵਡਿਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਨੂੰ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕੀਤਾ ।ਹੁਣ ਉਨਾਂ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਰੂਪ ,ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਕਿ  ਜਾਇਦਾਦ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਤਿਕਾਰ/ ਮਰਿਆਦਾ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬਦਸਲੂਕੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ,ਬਹੁਤੇ ਡੇਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚੁੱਕ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ।
 ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਬਣਿਆ ਕੁਝ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜ ਕੇ ਜਾ ਸ਼ੰਕੇ ਖੜ ਕੇ ਸ਼ਰਧਾ ਵਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਿਧਾ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਧਰਮ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜ ਰਹੇ ਹਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵੀ ਅੱਡ ਹਨ , ਜੋ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਦੁਬਿਧਾ ਵਿਚ  ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੁਬਿਧਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਮੱਸਿਆ ਦਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ ਃ ਗਉੜੀ ਮਹਲਾ ੫ ॥ ਜੋ ਇਸੁ ਮਾਰੇ ਸੋਈ ਸੂਰਾ ॥ ਜੋ ਇਸੁ ਮਾਰੇ ਸੋਈ ਪੂਰਾ ॥ ਜੋ ਇਸੁ ਮਾਰੇ ਤਿਸਹਿ ਵਡਿਆਈ ॥ ਜੋ ਇਸੁ ਮਾਰੇ ਤਿਸ ਕਾ ਦੁਖੁ ਜਾਈ ॥੧॥ ਐਸਾ ਕੋਇ ਜਿ ਦੁਬਿਧਾ ਮਾਰਿ ਗਵਾਵੈ ॥ ਇਸਹਿ ਮਾਰਿ ਰਾਜ ਜੋਗੁ ਕਮਾਵੈ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਕਿ ਦੁਬਿਧਾਵਾਂ ਖੜੀਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂ ਦੋਸ਼ੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ? ਇਸ ਦਾ  ਨਿਰਣਾ ਤੇ ਨਿਵਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।
 ਹੁਣ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਕੋਣ ਹਨ ?   
 ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ, ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ, ਪਰ  ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਗੁਰੂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਖਾਲਸਾ ਵੱਡੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣ ਉੱਭਰਿਆ , ਅਬਦਾਲੀ ਹਮੈਤੀ ਵੀ ਸਿੰਘ ਸਜਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਏ । ਖਾਲਸਾ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਤੋਂ ਟੈਕਸ ਲੈ ਗੁਰੂ ਘਰ ਤਾਮੀਰ ਕੀਤੇ ।
ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਗੁਰੂ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦਿਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੰਦਿਰ, ਮਸਜਿਦਾਂ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਬਣਾਏ । ਸੋਨਾ ਭੇਟ ਕੀਤਾ।  ਇਹ ਪੂਰਨ ਹਲੇਮੀ ਰਾਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਹੈ ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਧਰਮ ਅਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ, ਸਿੱਖ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁਨਿਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਬਹਾਦੁਰ ਦੱਸ ,ਦੇਸ਼ ਤੋ ਬਾਹਰ ਲੜਾਈ ਲ਼ਈ ਵਰਤਿਆ , ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਕਿਰਦਾਰ ਕੁਸ਼ੀ ਕੀਤੀ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਵੀ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੋ ਦੁਰ ਰੱਖਿਆ। ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ,ਸਿੱਖ ਧੜੇ ਖੜੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ।ਕੁੱਝ ਇਸਾਈ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਲੈ ਆਉਂਦੇ।  ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਦੇ  ਆਗੂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਂਗਰਸ  ਦੀ ਝੋਲੀ ਪੈ  ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ  ਲੱਗ ਗਏ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ,ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਵਿਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਵੱਲ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ । ਇਕਸਾਰ ਪੰਥਕ ਮਰਿਆਦਾ ਦਾ ਖਰੜਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਵੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਰੋਲ ਘਝੋਲ ਦੂਰ ਕਰਨ ਕੋਈ ਪੰਥ ਪਰਵਾਨਿਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ਛਪਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਉਪਰਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।  ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਏਜੰਡੇ ਤੇ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ , ਨਾ ਅੱਜ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
 ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੜਾਈ  ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸੀ ਕੁਰਸੀ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਮੌਜਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਹੁਣ  ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਮੁੱਛ ਦਾ ਬਾਲ ਬਣ ,ਫੇਰ ਕੁਰਸੀ ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਹੋ ਗਏ । ਦੂਜੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਤਾਕਤ ਲੈਣ ਲਈ  ਅੰਦੋਲਨ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ।
 ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਬਣਾਉਣੇ ਵੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸਨ , ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਡਰ , ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਤੇ ਭੇਦਭਾਵ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਬਣੀ ਰਹੇ ,ਵਾਰੇ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ  ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਤੇ ਮੋਰਚੇ ਲੱਗਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਗੂਆਂ ਵੱਲੋਂ , ਰਾਜਨੀਤਕ ਸ਼ਕਤੀ ਮਿਲਣ ਤੇ ਕਦੇ ਇਸ  ਭੇਦਭਾਵ ਜਾਂ ਡਰ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਕੁਰਸੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਸੀ , ਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਖੋਟ ਨਜ਼ਰ  ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ।   ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਲਈ ,ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਜਾਂ ਭਾਰਤੀ ਜਨ ਸੰਘ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਪ੍ਰਚਾਰੇ ਗਏ । ਪਰ ਜਦੋਂ ਕੁਰਸੀ ਲਈ ਲੋੜ ਪਈ ,ਤਾਂ ਜਨਸੰਘ ਜਾਂ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਪਾਰਟੀ ਤੋਂ ਕੋਈ ਹੋਰ  ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
 ਜੇਕਰ ਕੁਰਸੀ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬੇਅਦਬੀ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਲ਼ਾਉਣ ਨਾਲ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਨੇ ਵੀ ਪ੍ਰਹੇਜ ਨਹੀ ਕੀਤਾ ਨਾ ਕੋਈ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਯਾਦ ਰਿਹਾ। ਦਸ ਸਾਲ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਗਿ੍ਫਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ  ਕੋਈ ਉੱਦਮ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਫੇਰ ਦੁਸ਼ਮਣ  ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖੋਗੇ?
 ਸਾਲ 1925 ਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵੱਡੇ ਫੈਸਲੇ ਹੋਏ ।
1920-25 ਤਕ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਸਮੇਂ ਵੱਡਿਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇ ਕੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਐਕਟ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਵਡੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਚੁਣੀ ਜਮਾਤ ਰਾਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ। ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੱਸ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲਾ ਲਿਆ।
ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੀ , ਵੱਡੇ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ ,ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ, ਖੌਜ ਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸੁਰਤਾ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲਾ ਪੰਥਕ ਕੰਮ ਦੀ ਥਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ  ਰਾਜਸੀ ਲੜਾਈ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਏ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਰਾਜੇ ਰਾਜਵਾੜੇ ਤੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਧੜਾ ਆਰਥਿਕ ਤੇ ਸਿਆਸੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਕੜਾ ਸੀ ।  ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ   ਰਾਜਨੀਤਕ ਸ਼ਕਤੀ  ਤੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪ੍ਰਸਤ ਖਾਲਸਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਟੀ  ਨੇ ਦੂਰ ਰਖਿਆ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ  ਆਪ ਅਣਗੋਲਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
 ਦੂਜੀ ਘਟਨਾ ਡਾਕਟਰ  ਕੇਸ਼ਵ ਰਾਵ ਬਲੀਰਾਮ ਹੈਡਗਵੈਅਰ ,ਜੋ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਆਪ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਸਨ , ਵਲੋਂ ਸਰਗਰਮ ਸਿਆਸਤ ਤੋਂ ਕਿਨਾਰਾ ਕਰ ਰਾਸ਼ਟਰ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਸੰਸਥਾ ਬਿਨਾਂ, ਕਿੱਸੀ ਆਰਥਿਕ ਮਦਦ ਤੇ ਦੁਸਹਿਰਾ ਵਾਲੇ ਦਿਨ 1925 ਵਿੱਚ ਨਾਗਪੁਰ ਵਿਖੇ  ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸੀ । ਅੱਜ ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀਆ ਸਵਯੰ ਸੇਵਕ ਸੰਘ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਵੱਡੀ ਸਮਾਜ ਸੇਵਕ ਸੰਸਥਾ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਸੰਸਥਾ ਵੱਲੋਂ ਪੂਰੇ ਦੇਸ ਵਿੱਚ ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਦਾਰੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ  ਸਸਤੀ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨਾ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰੇਮੀ ਵਰਗ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਬੇਲੋੜਾ ਵਿਵਾਦ ਨਾ ਹੋਵੇ ਸੰਗਠਨ ਇਹ ਵੀ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ ।
ਭਾਰਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਹਰ ਮਹਾਨ ਸਪੂਤ ਤੇ ਸਪੁੱਤਰੀਆਂ ਦਾ ਉਹ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਚ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਗੂ ,ਸਮਾਜ ਸੇਵੀ ਵਝੋਂ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਧਰਮ ਤੇ ਪੰਥ ਵੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ।
 ਗੁਰੂ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਨਿਰਮਲ ਪੰਥ ਖਾਲਸਾ ਵਖਰੀ ਹੋਂਦ ਰੱਖਦਾ ਹੈ , ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਧਰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਫੇਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿਵਾਦ ਤੇ ਡਰ ਕਿਉਂ ਖੜਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਕਿਸ ਤੋ ਲੈਣਾ ਹੈ?
ਜੇਕਰ ਕੋਈ  ਵਿਵਾਦ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੇਵਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ  ਹੱਲ ਲਈ ਗੱਲਬਾਤ ਹੀ ਉੱਤਮ ਮਾਰਗ ਹੈ , ਪਰ ਤਾਂ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਮਸਲਾ ਹੱਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ  , ਨੀਤੀ ਤਾਂ ਡਰ ਖੜਾ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ ,ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ  ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਭੜਕਣ ।
 ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਇਹ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ ਮੁੱਦੇ  ਬਣਾਏ ਤੇ ਉਠਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ , ਪਰ ਹਲ  ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਕਰੀਬ 78 ਸਾਲ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨਾਲ ਇਹ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
 ਅੱਜ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸਿਉਂਕ ਬਣ ਖੌਰਾ ਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
  ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ , ਇਹ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਜੀਵਨ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ ਹੈ , ਆਪਣਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨਾ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਤੱਕ ਇਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ,ਦਾ ਉੱਦਮ ਕਰਨਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ । ਬਿਨਾਂ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਵਿਵਾਦ ਖੜੇ ਕਰਨੇ ਕੋਈ ਯੋਗ ਨੀਤੀ ਨਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
 ਭਾਇਆ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਗੱਦੀ ਇਹ ਵਿਅੰਗਮਈ ਕਵਿਤਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਡਰਾ ਕੇ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਤੇ ਪੂਰੀ ਢੁੱਕਦੀ ਹੈ
ਕਿਸੇ ਪਾਈ ਸਾੜ੍ਹੀ ਤਾਂ ਮਜ੍ਹਬ ਨੂੰ ਖਤਰਾ।
ਕਿਸੇ ਬੰਨ੍ਹੀ ਦਾਹੜ੍ਹੀ, ਤਾਂ ਮਜ੍ਹਬ ਨੂੰ ਖਤਰਾ।
ਕਿਸੇ ਇੱਟ ਉਖਾੜੀ ਤਾਂ ਮਜ੍ਹਬ ਨੂੰ ਖਤਰਾ
ਕਿਤੇ ਵੱਜੀ ਤਾੜੀ ਤਾਂ ਮਜ੍ਹਬ ਨੂੰ ਖਤਰਾ।
ਇਹ ਮਜਹਬ ਨਾ ਹੋਇਆ ਹੋਈ ਮੋਮਬਤੀ।
ਪਿਘਲ ਗਈ ਫੋਰਨ ਲੱਗੀ ਧੁੱਪ ਤੱਤੀ।
 ਫੇਰ ਉਹ ਸੁਚੇਤ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ  ਕਿ ਅਸਲ ਦੋਸ਼ੀ ਉਹ ਹਨ ਜੋ ਧਰਮ ਦੇ ਭੇਖ ਵਿਚ  ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਸਥਾ ਤੇ ਮਨ ਤੋੜਦੇ ਹਨ ਃ
ਟੁੱਟੇ ਮਨ ਬਲੌਰੀ, ਨਾ ਮਜ੍ਹਬ ਨੂੰ ਖਤਰਾ।
ਕਰੇ ਰੋਜ ਚੋਰੀ ਨਾ ਮਜ੍ਹਬ ਨੂੰ ਖਤਰਾ।
ਕਰੇ ਸੀਨਾ ਜੋਰੀ, ਨਾ ਮਜ੍ਹਬ ਨੂੰ ਖਤਰਾ।
 ਕੌਮਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਲਈ , ਨੇਤਾ , ਨੀਯਤ ਤੇ ਨੀਤੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ , ਪਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਵਾਦ ਵੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਰਗਾ ਚੰਗਾ ਨੀਤੀਵਾਨ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਆਗੂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਸਿੱਖ ਆਪਣੀ ਬੁਹ ਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕੇ ।
। ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦਾ ਇਕ ਸਰਕਾਰ ਬਾਝੋਂ,
ਫੌਜਾਂ ਜਿੱਤ ਕੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਹਾਰੀਆਂ ਨੀ ।
 ਇਸ ਲਈ ਅੰਦਰ ਝਾਤੀ ਮਾਰਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ , ਚੰਗੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਨਹੀਂ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਪੰਥ ਹਿਤ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ।
 ਅੱਜ ਦੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ ਬਲਕਿ ਸਭ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭ ਕੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਲਈ ਮਦਦ ਵੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ , ਸ਼ੁੱਭਚਿੰਤਕ ਤੇ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਨਮਾਨ ਦਾ ਪਾਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।  ਨੀਤੀ ਮਦਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਖ਼ਤਰਾ ਨਹੀਂ  ਲੋੜ ਇਮਾਨਦਾਰ ਤੇ ਚੰਗੀ ਸੋਚ ਵਾਲੀ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਹੈ ।
ਚੇਅਰਮੈਨ ਕੌਮੀ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ
ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ

ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤਣ , ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਓ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਨੀਤੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਤਾਂ ਕੰਮ ਆਤਮ- ਨਿਰਨੇ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਕਸਦ ਜਾਂ ਮੰਤਵ ਚੋਣ ਜਿੱਤਣ ਦਾ ਹੈ, ਫੇਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦੁਖਦੀ ਰੱਗ ਪਛਾਣਣ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਕੀਤੇ ਕੰਮ ਤੇ ਵਾਇਦਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ।
ਫੇਰ ਚੋਣ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਤਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਉਮੀਦਵਾਰ , ਆਪਣਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ , ਮਨੋਰਥ ਪੱਤਰ ਤੇ ਲੰਮੇ ਚੌੜੇ ਵਾਇਦੇ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵੋਟਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਕਰਕੇ ਨਿਰਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਫੇਰ ਉਮੀਦਵਾਰ ਤੇ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਕੇ ਜਿੱਤ-ਹਾਰ ਤੇ ਮੋਹਰ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਕੀਤੇ ਵਾਇਦੇ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਅਗਲੀਆਂ ਵੋਟਾਂ ਸਮੇਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ।
 ਨੀਅਤ ਚੋਣ ਜਿੱਤਣਾ ਹੈ, ਨੀਤੀ ਮਨੋਰਥ ਪੱਤਰ ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਹੈ , ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਵਾਇਦੇ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਆਗੂ ਬੇਦਾਗ਼ ਤੇ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦਾ ਪੱਕਾ ਹੈ , ਅਜੇ  ਪਰਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਇਹ ਵੀ ਵੋਟਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
  ਪੰਜਾਬ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬਾ ਹੈ ਤੇ ਕਾਬਲ ਦੇ ਜੰਮਿਆਂ ਨਿੱਤ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਕਾਰਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦਿਆਂ ਉੱਜੜਿਆ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਲਹੂ ਲੁਹਾਨ ਵੀ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਪਰ ਦੋ ਸੋ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਅਣਖ ਨਾਲ ਜੀਉਣ ਦੀ ਗੁੜਤੀ ਕਾਰਨ 1799 ਤੋਂ 1839 ਈ ਤੱਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਹਲੇਮੀ ਰਾਜ ਤੇ ਬੇਗਮਪੁਰੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਦਿ ਹਰੇਕ ਭਾਈਚਾਰਾ ਵ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਵੱਸਦਾ ਸੀ । "ਰਾਜੇ ਚੁਲੀ ਨਿਆਵ ਕੀ" ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਕਰਦੀਆਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦੁਰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਨਿਆਂਕਾਰੀ ਰਾਜਾ ਬਣਿਆ। ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਲਈ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਤੋਂ ਲੋਕ ਇਸ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਆਉਂਦੇ ਸਨ । ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦਾ ਮਿਆਰ ਅੱਜ ਵੀ ਉਸਦਾ ਕੋਹੇਨੂਰ ਹੀਰਾ ਅੰਗਰੇਜ ਦੇ ਤਾਜ ਦਾ ਨੂਰ ਹੈ ।
 ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਨਾ ਕਰੇ ਇਸ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ ਦੇ ਕੁਹਾੜੇ ਦਾ ਹੱਥਾ ਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਹੀ ਬਣੇ ਸਨ । ਫੇਰ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵੀ ਵੀ ਨਹੀ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ । ਅੰਗਰੇਜ਼ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹੀ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਪੈਦਾ ਕਰ ਲਈ। ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਜਾਂ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਅੰਗਰੇਜ ਕੋਲ ਸਿੱਖ ਰਾਜੇ ਰਜਵਾੜਿਆਂ ਤੇ ਵਿਕਾਊ ਜ਼ਮੀਰਾਂ ਵਾਲੇ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਸੀ । ਕਰੀਬ ਦਸ ਫੀਸਦੀ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਲਈ ਲੜਨ ਮਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ ।
1920-25 ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਆਏ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਆਰਥਿਕ ਤੇ ਕੂਟਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਪੱਕ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਕੁੱਛੜ ਵਿੱਚ ਜਾ ਬੈਠੇ। ਸਿੱਖ ਕਲਮਾਂ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਸਨ । ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੋਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਕਰ ਹੋਰ ਧਨਾਢ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਅੱਗੇ ਕਰ ਲਏ । ਗੱਲ ਕੀ ਖੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਖਾਹੀ ਵਿੱਚ ਡਿਗ ਪਏ । ਅੰਗਰੇਜ਼ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਜਬੂਤ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਰਗ ਚੁਣਿਆ ਸੀ , ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ ਨੇ  ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਵਾਇਤੀ ਹਮਾਇਤੀਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬ , ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਦੁਫੇੜ ਪਾ ਲਿਆ । ਸਵਾਮੀ ਓੰਕਾਰਾਨੰਦ ਨੂੰ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਸਾਲ ਦੀ ਕੈਦ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਹੋਰ ਕਿੰਨੇ ਸਾਥੀ ਨਾਲ ਸਨ, ਕੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਹਨ ?
 ਜੇਕਰ ਨੀਅਤ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਮੰਜੀਆਂ ਦੀ ਤਰਜ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਨਿਯੁਕਤ ਹੁੰਦੇ , ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅੰਦਰ ਅੰਕਿਤ ਆਨੰਦ ਮਈ ਫਲਸਫੇ ਤੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਖੋਜ ਲਈ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀਆਂ ਬਣਦੀਆਂ ।  ਬਦਲਾਓ ਕੇਵਲ ਇਹ ਆਇਆ ਕਿ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ  ਮਸੰਦਾਂ , ਮਹੰਤਾਂ ਤੋਂ ਬਾਦ ਇੱਕ ਰਾਜਸੀ ਧੜੇ ਹੱਥ ਆ ਗਿਆ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫੇਰ ਹੋਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਇਸ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਧੜੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਲਈ, ਸਿੱਧੇ ਤੇ ਅਸਿੱਧੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦਖਲ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ।
 ਧਰਮ  ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਮੰਗਦਾ ਹੈ , ਖਾਲਸਾ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਫੌਜ ਹੈ , ਸੰਤ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਦੇਵਤਾ ਰੂਪ ਹੈ । 239 ਸਾਲ ਦੇ ਗੁਰੂ ਕਾਲ ਵਿਚ 21 ਲੜਾਈਆਂ ਜਿੱਤਣ ਉਪਰੰਤ ਵੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਸੰਸਾਰਿਕ ਰਾਜ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਨਹੀ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ, ਇਹ ਯੁੱਧ ਗਰੀਬ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਜਰਵਾਣੇ ਦੀ ਭਖਿਆ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਸਨ । ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦੁਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਲੜਾਈਆਂ ਰਾਜ ਕਰਨ ਤੇ ਹਲੇਮੀ ਰਾਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਸਨ । ਨਿਰਮਲੇ , ਉਦਾਸੀ , ਖਾਲਸਾ ਚਰਿਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾਲਸਾ ਬਨਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦਾ ਸੀ ਭਾਵ ਪਾਰਸ ਤੋਂ ਪਾਰਸ ਬਨਣ ਦੀ ਗੁਰੂ ਮਰਿਯਾਦਾ ਲਾਗੂ ਸੀ ।
1849 ਤੋਂ 1947 ਈ ਤੱਕ ਅੰਗਰੇਜ ਨੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨ ਦਿੱਤੀ , ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਵੀ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਨਹੀ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲਈ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਨਿਰਮਲੇ ਤੇ ਉਦਾਸੀ ਮਹੰਤ ਬਣ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਿਚ ਲਿਪਤ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਸਨ । ਜੋ ਪ੍ਰਥਾ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਦ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉੰਦੀ ਹੈ ।
 ਗੱਲ ਨੀਅਤ , ਨੀਤੀ ਤੇ ਨੇਤਾ ਦੀ ਹੈ , ਜੇਕਰ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਨੀਅਤ ਹੈ , ਫੇਰ ਤਾਂ ਅਮਨ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਭਾਈਚਾਰਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਦੀ ਨੀਤੀ ਬਣਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵੀ ਸਹਾਇਕ ਤੇ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ , ਦੂਜੇ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗਲਤੀਆਂ ਜਾਣੇ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਨੀਅਤ ਰਾਜ ਕਰਨ ਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਹੀ  ਅੰਗਰੇਜ਼ ਨੇ ਪਾੜੋ ਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ ਦੀ ਨੀਤੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਤੇ ਹੀ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ , ਕਿਧਰੇ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਵੀ ਉੱਥੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਅਟਕੇ ਹੋਏ ? ਸਾਂਝਾ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਭਾਈਚਾਰਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਆਉਣਾ ਪਵੇਗਾ ।
◦  ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਨੀਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਏਕਤਾ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਲਈ "ਜਾਣਹੁ ਜੋਤਿ ਨ ਪੂਛਹੁ ਜਾਤੀ ਆਗੈ ਜਾਤਿ ਨ ਹੇ" ਤੇ "ਮਾਨਸ ਕੀ ਜਾਤ ਸਬੈ ਏਕੈ ਪਹਚਾਨਬੋ" ਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਮਾਰਗ ਲੱਭ ਸਭ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਲਈ ਨੀਤੀ ਬਣਾਈਏ । ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਛੱਡ , ਪਿਛਲੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਮਲਮ ਲਾਈਏ । ਪਿਛਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਤੇ ਦੁਫੇੜ ਤੇ ਪੜਦਾ ਪਾਈਏ ।
◦  ਗੱਲ ਹੁਣ ਨੇਤਾ ਦੀ ਹੈ , ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਦੇਸ਼ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜੋ ਆਰਥਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ । ਦੁਨੀਆ ਰਾਜਨੀਤੀ ਲਈ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮੰਨਦੀ ਹੈ , ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਆਸਥਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਧਰਮ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪ੍ਰਸਾਰ ਤੇ 1984 ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਕਰਾਉਣ ਤੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਰਾਹਤ ਦੇਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੇਕ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਹਨ ਤੇ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਯੋਜਨਾ ਤਾਂ ਗਲਬਾਤ ਰਾਹੀਂ "ਸੰਤਾ ਮਾਨਉ ਦੂਤਾ ਡਾਨਉ" ਦੀ ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਨੀਤੀ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਨਸ਼ਾ, ਮਾਫੀਆ ਤੇ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਨੂੰ ਨੱਥ ਪਾ ਮੁੜ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਨੰਬਰ ਸੂਬਾ ਬਣਾਈਏ , ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਮਾਨਦਾਰ ਤੇ ਦੂਰ ਅੰਦੇਸ਼ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਨਹੀ  ਹੈ ।
ਚੇਅਰਮੈਨ, ਕੌਮੀ ਘਟਗਿਣਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ
+91 97800 03333

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ- ਕਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ (1839 ਈ.) ਤੱਕ ਕਦੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਵੰਡ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਈ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਸੀ। ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੇ ਅਰਪਣ ਕਰ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਸਾਜ, ਵੱਡਭਾਗੀ ਬਣਦੇ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਇੱਕ ਨਿਵੇਕਲਾ ਨਿਰਮਲ ਧਰਮ\ ਪੰਥ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ “ਮਾਨਵ ਕੀ ਜਾਤਿ ਸਭੈ ਏਕੋ ਪਹਿਚਾਨਬੋ” ਦੇ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਚਲਦਿਆਂ, ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿ ਕੇ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਲੜ ਲੱਗਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਆਪਣਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਸੰਚਾਰਿਤ ਕਰਦਿਆਂ ਗੀਤਾ, ਵੇਦਾਂ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿਚਲੇ ਕਈ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹਤਾ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾਉਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਹੈ, ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਪਹਿਰੇਦਾਰ/ਸੇਵਾਦਾਰ ਹੈ ਤੇ ਸੰਤ-ਰੂਪ ਹੈ।
1839 ਈ. ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤੂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੋ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਤੇ ਵੱਡੇ ਅਹਿਲਕਾਰ ਵੀ ਸਨ, ਉਹ ਤਾਂ ਜਲਦੀ ਵੱਖਰੇ ਹੋਣਾ ਮੰਨ ਗਏ ਪਰ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖਾਂ, ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਪਾਉਣ ਤੇ ਵੰਡਣ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਨੂੰ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਤੇ ਨਵੀਂ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਉਣੀ ਪਈ। ਮਸਜਿਦਾਂ ਉਤੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਸਿੱਖ ਗੁਰਧਾਮਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਅਪਰੋਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜ਼ਰੂਰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਲੈ ਲਿਆ। ਨਿਰਮਲ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਡੇਰੇ ਤੇ ਬਾਬੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਪਿੰਡ ਦੀ ਧਰਮਸਾਲ ਕੇਵਲ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਹੋ ਗਈ। ਸ਼ੁਧੀਕਰਨ ਆਦਿ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚ ਘਰ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲੱਗੀਆਂ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਵੀ ਵੱਡਾ ਅਸਰ ਹੋਇਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਅਪਣਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤੇ ਸ. ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦਾ ਵੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਇਆ। ਧਾਰਮਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਨਾ ਰਿਹਾ।
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ (1920-25 ਈ:) ਨੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਪਰ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ ਧਰਮ ’ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਭਾਰੂ ਹੁੰਦੀ ਗਈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਰਮਾਂ/ਫ਼ਿਰਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣੇ। ਮਹਾਂ-ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਸ. ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਕੈਰੋਂ ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਵੱਡਾ ਆਗੂ ਬਣ ਗਿਆ। ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਬੇਤਾਜ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੀ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਵਾਰ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਰਲੇਵਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।
ਕਾਂਗਰਸ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਪੱਲੇ ਤੇ ਵੱਡੇ ਹੋਏ ਬਹੁਤੇ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਕੌਮ ਦੀ ਥਾਂ ਨਿੱਜੀ ਸਵਾਰਥ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਹੀ ਅੱਗੇ ਰੱਖਿਆ। ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾ ਕੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਰਾਹ ਪਾਇਆ ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਨਿੱਜੀ, ਜਾਤੀ ਲਾਭ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਰਹੇ। ਕੁਝ ਸਰਕਾਰੀ ਸਿਵਲ ਅਧਿਕਾਰੀ ਜੋ ਨੌਕਰੀ ਵਿੱਚ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਹੇਠ ਬਰਖ਼ਾਸਤ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਗੁੰਮਰਾਹ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਡਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਮਸਲੇ ਅੱਜ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹਨ ਭਾਵੇਂ ਕਈ ਆਗੂ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਹੇ ਜਾਂ ਬਾਹਰ। ਮਸਲੇ ਖੜੇ ਕਰਨੇ ਪਰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਵੱਲ ਪਹਿਲ ਨਾ ਕਰਨੀ ਸ਼ਾਇਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਆਗੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਨੀਤੀ ਰਹੀ। ਪੰਜਾਬ ਸਮਾਜਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ (1) ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹਨ (2) ਦੂਜਾ ਵੱਡਾ ਧਰਮ ਸਨਾਤਨੀਆਂ ਦਾ ਹੈ ਤੇ (3) ਤੀਜਾ ਰਵਿਦਾਸੀਆ ਤੇ ਮਜ੍ਹਬੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰਾ ਵੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਈਸਾਈ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ‘ਤੇ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਚੋਣ ਨਤੀਜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ।
ਪਿਛਲੇ 45 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਮਲੇ ਜਾਂ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਬੜੇ ਜ਼ੋਰ ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਆਂ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਕਿਧਰੇ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਨਿਰਮਲ ਪੰਥ ਜਿੱਥੇ “ਨਾਨਕ ਸਤਿਗੁਰਿ ਭੇਟਿਐ ਪੂਰੀ ਹੋਵੈ ਜੁਗਤਿ॥ ਹਸੰਦਿਆਂ ਖੇਲੰਦਿਆ ਪੈਨੰਦਿਆ ਖਾਵੰਦਿਆ ਵਿਚੇ ਹੋਵੈ ਮੁਕਤਿ” ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ “ਉਦਮੁ ਕਰੇਦਿਆ ਜੀਉ ਤੂੰ ਕਮਾਵਦਿਆ ਸੁਖ ਭੁੰਚੁ॥ ਧਿਆਇਦਿਆ ਤੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਮਿਲੁ ਨਾਨਕ ਉਤਰੀ ਚਿੰਤ॥” ਦਾ ਫਲਸਫਾ ਆਨੰਦ, ਇੱਜ਼ਤ, ਸੇਵਾ ਤੇ ਬਹਾਦੁਰੀ ਦਾ ਮਾਰਗ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਕੇ ਕੇਵਲ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਬਣੇ ਸਿੱਖ ਆਪਣੀ ਵਡਮੁੱਲੀ ਨਿਰਮਲ ਪਛਾਣ ਧੁੰਦਲੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੋਏ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਸੋਨਾ ਉਗਲਦੀ, ਪਿਆਰ ਤੇ ਸੇਵਾ ਨਾਲ ਸਭ ਨੂੰ ਜੱਫੀ ਵਿੱਚ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਬਿਖਰੇਵੇਂ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦਾ।
ਜੁਲਾਈ 1982 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਅੰਦੋਲਨ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਜੋ ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਤੇ ਠਾਰਾ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਸਾਥੀ ਸਨ, ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਲਈ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਜਸੀ ਰੰਗਤ ਦੇ ਕੇ ਧਰਮਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਵਿਰੋਧੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਸਮਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਤੱਤਾ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਮਨ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੀ ਗੱਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਭੇਜ ਕੇ ਪੂਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਅੱਜ ਤੱਕ ਸੜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡਾ ਮੁੱਦਾ 10 ਅਕਤੂਬਰ 1983 ਨੂੰ ਸ. ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਮਨ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਨਾ ਰੱਖਣ ਕਾਰਨ ਡਿਸਮਿਸ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਰਾਜ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਚੰਗੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਹਟਾ ਕੇ ਬਾਹਰਲੇ ਰਾਜਾਂ ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਲਿਆ ਕੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਕਮਾਨ ਸੌਂਪਣੀ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਅਣਜਾਣ ਸਨ।
ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਲਗਦੇ 550 ਕਿੱਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਬਾਰਡਰ ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਵੱਡਾ ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ, ਕਾਰੋਬਾਰ ਤੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦਾ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਹੀ ਇੱਥੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਤਸਕਰੀ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਡੰਗਰ, ਕੱਪੜਾ, ਅਫ਼ੀਮ, ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ, ਹਥਿਆਰ, ਹੈਰੋਈਨ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਪੈਸੇ ਕਮਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਕੰਮ ਬਾਰਡਰ ਤੇ ਬੈਠੇ ਲੋਕ ਕਰਦੇ ਹਨ। 1988 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਵੇਂ ਇੱਥੇ ਕੰਡਿਆਲੀ ਤਾਰ ਲਗਾਈ ਗਈ ਪਰ ਸਮਗਲਿੰਗ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਸਮਗਲਰ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਲਿਆ ਕੇ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਲਾਭ ਲਈ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਅੱਤਵਾਦ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣ ਨਾਲ ਇਹ ਵੱਡੇ ਸਮਗਲਰ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਮੁਖ਼ਬਰ ਬਣ ਗਏ ਤੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਮਾਜ ਸੇਵੀ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਵੀ ਚਹੇਤੇ ਹੋ ਗਏ।
1992 ਤੱਕ ਲੱਗੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਰਾਜ ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਰਕਾਰਾਂ ਕਾਰਨ ਲੈਂਡ ਮਾਫ਼ੀਆ, ਸੈਂਡ ਮਾਫ਼ੀਆ, ਨਸ਼ਾ ਮਾਫ਼ੀਆ, ਸ਼ਰਾਬ ਮਾਫ਼ੀਆ ਤੇ ਹਰ ਅਪਰਾਧ ਲਈ ਇਹ ਲੋਕ ਹੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ। ਇਹ ਗੱਠਜੋੜ ਪੁਲਿਸ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਬੈਠਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਸਬੂਤ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ ਤੇ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਆਗੂਆਂ ਦੀਆਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵਿਰੁੱਧ ਚੱਲਦੀਆਂ ਪਟੀਸ਼ਨਾਂ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਪੜਚੋਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਿਛਲੇ 25-30 ਸਾਲ ਤੋਂ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਨੂੰ ਜਕੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਤੋਂ ਉੱਠਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵੱਧ ਰਹੀ ਕਤਲੋਗਾਰਤ, ਲੁੱਟ ਖਸੁੱਟ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਪਾਉਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਤਾਂ ਬੁਲਡੋਜ਼ਰ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਪੱਖ ਹੈ ਡੇਰਿਆਂ ਤੇ ਬਾਬਿਆਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ। ਰਾਜਸੀ ਆਗੂ ਤੇ ਸਮਾਜਸੇਵੀ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਕੇ ਆਪਣੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਪਾਤਰ ਨਹੀਂ ਬਣ ਰਹੇ।
ਰਾਜੀਵ-ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਫ਼, ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹੱਲ  ਲਈ ਕਦੇ ਖਾੜਕੂਆਂ ਵੱਲ ਦੇਖਦੇ ਰਹੇ, ਕਦੇ ਪੰਥਕ ਆਗੂਆਂ ਵੱਲ।  ਫਿਰ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਤੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਖੂੰਡਾ ਤੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਗੁਟਕਾ ਸਾਹਿਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ  ਚੰਗਾ ਲੱਗਾ। ਹੁਣ ਸ਼ਹੀਦ-ਏ-ਆਜ਼ਮ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਰਮਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਆਗੂਆਂ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਕਾਰਵਾਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿਛਲੇ 30-32 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਿਆ ਹੈ, ਫਸੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੌਜੂਦਾ ਪੁਲਿਸ ਤੇ ਚੌਕਸੀ ਤੰਤਰ ਅੱਗੇ ਗੋਡੇ ਟੇਕ ਦੇਣ ਤੇ ਬਚਣ ਲਈ ਰਾਜ਼ੀਨਾਮਾ ਕਰਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ। ਵਕਤ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਹਰ ਆਗੂ ਦੀ ਦੁਖਦੀ ਰਗਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਧੀਮੀ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
1920-25 ਈ: ਦੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ ‘ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਹੀ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲੱਗੇ ਹੋਣ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਤੇ ਵਿਭਚਾਰ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵੀ ਮਹੰਤਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਤੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਗੁਆ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਤੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁੱਠੀਭਰ ਲੋਕ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਅਮਨ-ਅਮਾਨ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰਾਜਸੀ ਪਿੜ ਗ਼ੈਰਹਾਜ਼ਰ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸਭ ਦੀਆਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਹਨ। ਖੇਤੀ ਕਿਵੇਂ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੋਵੇ, ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਕਿਵੇਂ ਆਉਣ, ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਦਯੋਗ ਕਿਵੇਂ ਲੱਗਣ, ਇਸ ਲਈ ਰਾਜ ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਉਹ ਕੰਮ ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹੋਣ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਾਜਾਂ ਨਾਲ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਰਾਹੀਂ ਹੱਲ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਦਾ ਹੀ ਯਤਨ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਕਦੇ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਵਾਂਗੂ ਵਿਚਰਦੇ ਹਨ, ਨਾ ਵਖਰੇਵਾਂ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਪਿਛਲੇ 45 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਟਕਾਏ ਗਏ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਭ ਨੂੰ ਉੱਦਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਵਸਾਉਣਾ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਤੇ ਧਰਮ ਆਗੂਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਨੌਜਵਾਨ ਕਿਉਂ ਧਰਮ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਨ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਪਾਰਸ ਰਾਹੀਂ ਪਾਰਸ ਬਣਨ ਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਪੁਜਾਰੀਵਾਦ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਨ ਦਾ।
ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸ੍ਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਜੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ਹਨ।ਸਹੀ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਾ ਮਸੀਹਾ ਵੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੀ ਦੇ ਦਿਆਲਤਾ ਦੀ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਸੂਚੀ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਰਾਜਸੀ ਆਗੂ ਨੇ ਨਿਰਸਵਾਰਥ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਹੋਣ। ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੇ ਕੰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ, ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਤੇ ਬੇਨਤੀ ਕਰਕੇ ਕਿਵੇਂ ਕਰਵਾਏ ਜਾਣ? ਇਹ ਸੁਨੇਹਾ ਆਮ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਕੋਲ ਕਿਵੇਂ ਪੁੱਜੇ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸੱਥ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਕੌਣ ਕਰੇ? ਇਹ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਟੁੰਬਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਥੋਂ ਆਉਣ? ਜਿਹੜੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਣ, ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਹੋਣ ਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੇਵਾਦਾਰ। ਲੋਕ ਇਨਸਾਫ਼ ਤੇ ਤਰੱਕੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਮਾਰਗ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚੇਗਾ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨਾ ਚੰਗੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਹੈ, ਨਾ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਜੋ ਸਹੀ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਸੁਹਿਰਦ 117 ਐਮ.ਐਲ.ਏ. ਅਤੇ 13 ਮੈਂਬਰ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰ ਸਕਣ। ਕੇਵਲ ਉਸ ਪਾਸੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਤਰੱਕੀ ਤੇ ਅਸਰ ਦਾ ਮਾਰਗ ਵਿਖਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਚੇਅਰਮੈਨ,
ਕੌਮੀ ਘੱਟਗਿਣਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ
iqbalsingh_73@yahoo.co.in
ਮੋਬਾ: 9780003333