ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਵਾਰਤਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹਰ ਪਾਸੇ ਹੀ ਜੰਗਲ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ। ਸੂਰਜ ਮਿਟਦਿਆਂ ਹੀ ਲੋਕ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੀਂ ਵੜ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਸਾਰੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਨਾ ਸੌਂਦੇ ਨਾ ਜਾਗਦੇ ਵਰਗੀ ਹਾਲਤ ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੇ। ਹਵਾ ਨਾਲ ਵੀ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੜਕਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਮੌਤ ਨੱਚਦੀ ਦੇਖਦੇ। ਬਲਕਾਰ ਨੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਵੀ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।
ਇਕ ਦਿਨ ਤੜਕੇ ਪੰਜ ਵਜੇ ਹੀ ਉਸਦੇ ਫ਼ੂਨ ਦੀ ਘੰਟੀ ਖੜਕੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਅੱਭੜਵਾਹੇ ਜਿਹੇ ਨੇ ਰਸੀਵਰ ਚੁੱਕਿਆ ਤਾਂ ਅੱਗੋਂ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਘਿੱਗੀ ਬੱਝੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਸਰਬਜੀਤ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਫ਼ੂਨ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਹਟਕੋਰੇ ਲੈ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਪ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਾਈ ਸੀ।
ਬਲਕਾਰ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਆਏ ਨੂੰ ਹਫ਼ਤਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਕਰਨ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਾਸਤੇ ਵਰਾਂਡੇ ਵਿਚ ਹੀ ਦਰੀ ਵਿਛਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਹਫ਼ਤਾ ਭਰ ਉਹ ਉਥੇ ਹੀ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਅਫ਼ਸੋਸ ਕਰਨ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪਰਵਾਰ ਨਾਲ ਦੁਖ ਵੰਡਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਕਰਨ ਆਏ ਕਿਸੇ ਬੰਦੇ ਨਾਲ਼ ਬਲਕਾਰ ਜੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤ ਬਾਰੇ ਸਾਧਾਰਨ ਗੱਲ ਵੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਹੂੰ ਹਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਦਹਿਸ਼ਤਗ਼ਰਦੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਾਂ ‘ਚੋਂ ਸਾਰੀ ਸੱਤਿਆ ਧੂਹ ਲਈ ਹੋਵੇ।.
ਅੱਜ ਸ਼ਾਮੀਂ ਉਹ ਚੁਬਾਰੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਚੁਬਾਰੇ ਦੇ ਅੱਗੇ ਖੜ੍ਹਾ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ‘ਚ ਗੁਆਚ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਇਹ ਚੁਬਾਰਾ ਉਸ ਦਾ ਇਕ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਸੰਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਹਮ –ਜਮਾਤੀਆਂ ਨਾਲ ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਪੜ੍ਹਨਾਂ, ਸ਼ਰਾਰਤਾਂ ਕਰਨੀਆਂ, ਹਾਸੇ, ਰੋਸੇ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਕੁਝ।
ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਸੱਜੇ ਖੱਬੇ ਨਜ਼ਰ ਘੁੰਮਾਈ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਲ ਦੇਖਿਆ। ਚੜ੍ਹਦੇ ਪਾਸਿਉਂ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ ਹੁਣ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ-ਵਾਰ ਫਿਰਨੀ ਕੰਢੇ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਸਕੂਲ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਕਈ ਸਾਲ ਖਾਲੀ ਪਈ ਰਹੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਥੇ ਤਿੰਨ ਮੰਜ਼ਲਾ ਮਕਾਨ ਉਸਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਪਾਣੀ ਵਾਲੀ ਟੈਂਕੀ ਉੱਪਰ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਅਜੇ ਉਧਰ ਦੇਖ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਸਰਬਜੀਤ ਵੀ ਪੋਲੇ ਪੋਲੇ ਪੈਰੀਂ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਦਾ ਆ ਗਿਆ। ਸਰਬਜੀਤ ਬੀ.ਏ. ਬੀ.ਐੱਡ. ਕਰ ਕੇ ਨਾਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੀ ਮਾਸਟਰ ਲਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਲਕਾਰ ਨੇ ਜਦੋਂ ਸਰਬਜੀਤ ਤੋਂ ਉਸ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਮਕਾਨ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ, “ ਵੀਰ ਜੀ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਲੋਂ ਆਏ ਇਕ ਬਹੁਤ ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਏ ਜੋਤਸ਼ੀ ਨੇ ਖਾਲੀ ਪਏ ਖੋਲ਼ੇ ਖ਼ਰੀਦ ਕੇ ਇਹ ਚੁਬਾਰੇ ਪਾਏ ਆ, ਬੜਾ ਡੰਕਾ ਐ ਇਹਦੇ ਜੋਤਸ਼ ਦਾ, ਬੜੇ ਬੜੇ ਲੋਕ ਇਹਦੇ ਪਾਸੋਂ ਪੱਤਰੀ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਆਉਂਦੇ ਐ।”
 “ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੜੇ ਬੜੇ ਲੋਕ ਆਉਂਦੇ ਐ?” ਬਲਕਾਰ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਵੀਰ ਜੀ, ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਦੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਤੇ ਸਿਆਸੀ ਲੀਡਰ ਵੀ ਹੱਥ ਦਿਖਾਉਣ ਆਉਂਦੇ ਐ।” ਸਰਬਜੀਤ ਨੇ ਬੜੇ ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਕਿਹਾ।
“ ਸੱਬੀ, ਤੇਰਾ ਕੀ ਖ਼ਿਆਲ ਐ ਪਈ ਇਹ ਸਾਰੇ ਪੱਤਰੀਆਂ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਈ ਆਉਂਦੇ ਐ,” ਬਲਕਾਰ ਨੇ ਬੜੀ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਨਾਲ ਸਰਬਜੀਤ ਵਲ ਦੇਖਦਿਆਂ ਉਹਨੂੰ ਉਹਦੇ ਛੋਟੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਬੁਲਾ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ ਵੀਰ ਜੀ, ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਕਿਹੜਾ ਖਲ਼- ਵੜੇਵੇਂ ਵੇਚਣੇ ਹੁੰਦੇ ਐ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪੱਤਰੀਆਂ ਟੇਵੇ ਈ ਦੇਖਣੇ ਹੁੰਦੇ ਐ ਤੇ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ,” ਸਰਬਜੀਤ ਨੇ ਛਿੱਥੇ ਪੈਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।
“ ਸੱਬੀ, ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਐ ਕਿ ਇਥੇ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਧੋ ਛੱਡੇ ਐ, ਜੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੇ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖਿਆਂ ਦਾ ਆਹ ਹਾਲ ਐ ਤਾਂ ਵਿਚਾਰੀ ਅਨਪੜ੍ਹ ਜੰਨਤਾ ਕਿੱਧਰ  ਨੂੰ ਜਾਊ,” ਬਲਕਾਰ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ‘ਚ ਰੋਹ ਸੀ।
“ ਵੀਰ ਜੀ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ਸਮਝਿਆ ਨਈਂ,” ਏਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਸਰਬਜੀਤ ਨੇ ਸਵਾਲੀਆ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਬਲਕਾਰ ਵਲ ਦੇਖਿਆ।
ਬਲਕਾਰ ਨੇ ਸਰਬਜੀਤ ਦੇ ਮੋਢੇ ‘ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, “ ਛੋਟਿਆ, ਤੈਨੂੰ ਪਤੈ ਪਈ ਪੰਜਾਬ ‘ਚ ਕਿਹੜੇ ਝੱਖੜ ਝੁੱਲ ਰਹੇ ਐ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਤੈ, ਤੁਸੀਂ ਰੋਜ਼ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡੇ ‘ਤੇ ਹੰਢਾਉਂਦੇ ਹੋ। ਨਾਲ਼ੇ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਤਾਂ ਮੁੱਢੋਂ ਹੀ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਧੁਰਾ ਰਿਹਾ। ਤੂੰ ਆਪ ਹੀ ਦੱਸਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਅੱਧੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਸ ਤੇ ਸੀ.ਅਰ.ਪੀ. ਵਾਲ਼ੇ ਪਿੰਡਾਂ ‘ਚ ਛਾਪੇ ਮਾਰ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਦੇ ਐ। ਨੌਜੁਆਨ ਮੁੰਡੇ ਬਿਨਾਂ ਕਾਰਨ ਹੀ ਫੜ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪੁਲਸ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਲੈ ਕੇ ਛੱਡਦੀ ਐ ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਕੋਈ ਗ਼ਰੀਬ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ, ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਈ ਐ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਬਣਦੈ! ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਝੱਖੜ ਝੁਲਾਉਣ ਲਈ ਨੈੱਟਵਰਕ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਐ ਤਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਤਾਲ-ਮੇਲ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਸਕੇ ਅਤੇ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੂੰ ਪਲ ਪਲ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲਦੀ ਰਹੇ।  ਤੈਨੂੰ ਪਤੈ ਨਾ ਪਈ ਗੋਰਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਲੋਕ ਟੋਡੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਦੇਸ਼ ਭਗਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸੂਹਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ੇ ਇਹ ਟੋਡੀ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਗੋਰੇ ਹਾਕਮ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੂਣ-ਹਰਾਮੀ ਬਦਲੇ ਅਹੁਦੇ ਅਤੇ ਜਾਗੀਰਾਂ ਦਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸੋ ਵੀਰ ਮੇਰਿਆ ਇਹ ਜੋਤਸ਼ੀ ਨਈਂ, ਇਹ ਕਿਸੇ ਏਜੰਸੀ ਦਾ ‘ਟਰਾਂਸਮੀਟਰ’ ਐ, ਸੋ ਬੜੇ ਬੜੇ ਅਫ਼ਸਰ ਤੇ ਸਿਆਸੀ ਲੀਡਰ ਹੱਥ ਦਿਖਾਉਣ ਨਈਂ ਆਉਂਦੇ, ਉਹ ਖ਼ਬਰਾਂ ਲੈਣ ਆਉਂਦੇ ਐ ਪਈ ਇਲਾਕੇ ‘ਚ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹੈ ਤਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਅਗਲੀ ਰਣਨੀਤੀ ਘੜ ਸਕਣ।”
“ ਟਰਾਂਸਮੀਟਰ! ਸਰਬਜੀਤ ਨੇ ਇਉਂ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹਦੇ ਕਪਾਟ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਏ ਹੋਣ।

ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਰਾਹ ਵਿਚ ਇਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੋਲ਼ ਲਾਰੀ ਦਾ ਐਕਸੀਡੈਂਟ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਕਾਰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ ਭਾਅ ਜੀ, ਇਸ ਐਕਸੀਡੈਂਟ ਹੋਏ ਨੂੰ ਤਾਂ ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਹੋ ਚੱਲੇ ਆ, ਇਹਦਾ ਕੀ ਦੇਖਣਾ।”
ਇਸ ਐਕਸੀਡੈਂਟ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।  
ਮੇਰੇ ਦੁਬਾਰਾ ਕਹਿਣ ‘ਤੇ ਉਹਨੇ ਕਾਰ ਰੋਕ ਲਈ। ਬੜਾ ਭਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸੀ। ਲਾਰੀ ਏਨੀ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਟਾਹਲੀ ‘ਚ ਵੱਜੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਟਾਹਲੀ ਦਾ ਤਣਾ ਤਕਰੀਬਨ ਚਾਰ ਫੁੱਟ ਲਾਰੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਧਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਸੜਕ ਦਾ ਕਾਫੀ ਸਾਰਾ ਹਿੱਸਾ ਰੋਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦੇਣ ਲਈ ਲਾਰੀ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਕੁਝ ਕੁ ਇੱਟਾਂ ਤੇ ਕੁਝ ਟਾਹਣੀਆਂ ਰੱਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਹਨ੍ਹੇਰੇ ‘ਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰਦਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਾਹਨ ਲੰਘਾਉਣ ਲਈ ਖ਼ਤਾਨਾਂ ਵਿਚੀਂ ਰਾਹ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਮੈਨੂੰ ਲਾਰੀ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਿਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਆ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਲਾਰੀ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸਾਂ ਜਾਂ ਐਕਸੀਡੈਂਟ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਅਫ਼ਸਰ। ਮੇਰੇ ਪੁੱਛਣ ‘ਤੇ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਸ ਐਕਸੀਡੈਂਟ ਵਿਚ ਡਰਾਈਵਰ ਸਣੇ ਛੇ ਸਵਾਰੀਆਂ ਤਾਂ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਹੀ ਦਮ ਤੋੜ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਦੋ ਹਸਪਤਾਲ ਜਾ ਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈਆਂ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਸੱਟਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਲਾਰੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਥੋਂ ਹਟਾਈ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਹੀ ਕਿ ਇੰਸ਼ੋਰੈਂਸ ਵਾਲੇ ਜਾਂ ਪੁਲਿਸ ਦਾ ਮਹਿਕਮਾ ਐਕਸੀਡੈਂਟ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ।
ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਬੜੇ ਅਚੰਭੇ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵਲ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਬੋਲਿਆ, “  ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਭੋਲ਼ੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਐਕਸੀਡੈਂਟ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਆਏ ਸਨ ਤੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀਆਂ ਨੂੰ  ਹਸਪਤਾਲ ਪਹੁੰਚਾ ਕੇ ਮੁੜ ਨਹੀਂ ਬਹੁੜੇ। ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੰਚਾਇਤ ਕਈ ਵਾਰੀ ਥਾਣੇ ਜਾ ਕੇ  ਬੇਨਤੀ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਲਾਰੀ ਸੜਕ ‘ਚੋਂ ਪਾਸੇ ਕਰਵਾਈ ਜਾਵੇ ਪਰ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਹੀਂ।”
“ਪਰ ਆਖਰ ਲਾਰੀ ਦਾ ਕੋਈ ਤਾਂ ਮਾਲਕ ਹੋਵੇਗਾ ਹੀ,” ਮੈਂ ਹੈਰਾਨੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਾਰ ਵਾਰ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਹਾਦਸਾ ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀਆਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼ ਸੜਕ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਚਾਲੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
 ਉਹ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲਾਰੀ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਿਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਸਮਝਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਲਾਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਆ ਗਏ ਹਨ। ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਕਹਿੰਦੇ ਆ ਜੀ ਕਿ ਇਹ ਲਾਵਾਰਿਸ ਲਾਰੀ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਮਾਲਕ ਨਹੀਂ।”
ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਸੁਣੀਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਲਾਵਾਰਿਸ ਲਾਸ਼ ਦਾ ਮਿਉਂਸੀਪਲ ਕਮੇਟੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਲਾਵਾਰਿਸ ਸਾਮਾਨ ਬਾਰੇ ਬੱਸ ਅੱਡਿਆਂ, ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਤੇ ਹਵਾਈ ਅੱਡਿਆਂ ਆਦਿ ‘ਤੇ ਮੁਸਾਫ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰਦਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕਦੀ ਲਾਵਾਰਿਸ ਲਾਰੀ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁਣਿਆਂ।”
ਮੈਂ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਰੂਹ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਮਨ ਵਿਚ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਾਰ ਵਿਚ ਆ ਬੈਠਾ। ਡਰਾਈਵਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ ਭਾਅ ਜੀ, ਇਥੇ ਸੈਂਕੜੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਲਾਰੀਆਂ ਬਿਨਾਂ ਕਾਗਜ਼ਾਂ-ਪੱਤਰਾਂ ਦੇ ਚਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਨਾ ਪਰਮਿਟ ਹਨ ਨਾ ਇੰਸ਼ੋਰੈਂਸ ਅਤੇ ਬਹੁਤੀਆਂ ਤਾਂ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ।”
“ਪਰ ਇਹ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਹਨ?” ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਸਿਆਸੀ ਪਹੁੰਚ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ, ਹੋਰ ਕੇਹਦੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਜੀ, ਹੋਰ ਹਮਾਤ੍ਹੜਾਂ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਚਲਾ ਲੈਣੀਆਂ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਆਹ ਟੈਕਸੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਾਗਜ਼- ਪੱਤਰ ਅੱਪ-ਟੂ-ਡੇਟ ਰੱਖੀਦੇ ਆ ਜੀ ਫੇਰ ਵੀ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਬਿਨਾਂ ਗੱਲੋਂ ਹੀ ਕਈ ਵਾਰੀ ਸਾਨੂੰ ਮੁੱਛ ਲੈਂਦੇ ਆ,” ਡਰਾਈਵਰ ਦੇ ਅੰਦਰਲਾ ਦਰਦ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ।
 ਮੈਨੂੰ ਲੰਡਨ ਰਹਿੰਦੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਦੀ ਦੱਸੀ ਹੋਈ ਗੱਲ ਚੇਤੇ ਆਈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇਕ ਵਾਰੀ ਜਦੋਂ ਉਹਨੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਜਾਣਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਭਰਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲ਼ੀ ਇਕ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ‘ਡੀਲਕਸ’ ਲਾਰੀ ‘ਚ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਤੜਕੇ ਜਦੋਂ ਅਜੇ ਕਾਫੀ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਸੀ ਤਾਂ ਲਾਰੀ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚੀ। ਅੱਡੇ ‘ਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਬਜਾਇ ਡਰਾਈਵਰ ਤੇ ਕੰਡਕਟਰ ਲਾਰੀ ਨੂੰ ਖਜੂਰਾਂ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਵਿਚਕਾਰ ਉਜਾੜ ਜਿਹੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਕੇ ਆਪ ਭੱਜ ਗਏ ਸਨ। ਸਾਰੀਆਂ ਸਵਾਰੀਆਂ ਤ੍ਰਾਹ ਤ੍ਰਾਹ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਚੀਕ-ਚਿਹਾੜਾ ਮਚ ਗਿਆ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੇ ਲਾਰੀ ਹਾਈਜੈਕ ਕਰ ਲਈ ਹੈ। ਏਨੀ ਦੇਰ ਨੂੰ ਥ੍ਰੀ ਵੀਲ੍ਹਰਾਂ ਵਾਲੇ ਸਵਾਰੀਆਂ ਦੀ ਭਾਲ਼ ‘ਚ ਉੱਥੇ ਆ ਗਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਲਾਰੀਆਂ ਬਿਨਾਂ ਪਰਮਿਟ ਅਤੇ ਇੰਸ਼ੋਰੈਂਸ ਦੇ ਚਲਦੀਆਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਫੜ ਹੋਣ ਦੇ ਡਰੋਂ ਅੱਡੇ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਅਸਲੀਅਤ ਸੁਣ ਕੇ ਸਵਾਰੀਆਂ ਦੀ ਜਾਨ ‘ਚ ਜਾਨ ਆਈ।
ਹੁਣ ਲਾਵਾਰਿਸ ਸ਼ਬਦ ਮੇਰੇ ਜ਼ਿਹਨ ਚੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਿੱਕਲ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਜੇ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰਾਂ ਚੋਂ ਇਕੋ ਇਕ ਕਮਾਊ ਬੰਦਾ ਤੁਰ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਸਹੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵਿਚਾਰੇ ਪਰਵਾਰ ਹੀ ਲਾਵਾਰਿਸ ਹੋਏ। 

ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਕਾਫੀ ਮੱਠੀ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਬਹੁਤੇ ਸਿਆਸੀ ਮਾਹਰਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਦਾ ਸੱਪ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਕੱਢਿਆ ਸੀ ਤੇ ‘ਟੀਚੇ’ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ ਆਪ ਹੀ ਪਟਾਰੀ ਵਿਚ ਪਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ‘ਚ ਸਬੱਬ ਨਾਲ਼ ਪਰਵਾਰ ਸਮੇਤ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਜਾਣ ਦਾ ਸਾਡਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੁਝ ਸੱਜਣ ਮਿੱਤਰ ਅਜੇ ਨਾ ਜਾਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਵੀ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ‘ਚ ਅਜੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਜਾਣ ਦਾ ਪੱਕਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ ਤੇ ਰਾਜ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ਪੰਜਾਬ ਪਹੁੰਚ ਗਏ।
ਇਕ ਦਿਨ ਮਨ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਵਲ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ। ਪੰਜਾਬ ਜਾ ਕੇ ਗੱਡੀ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਕਾਇਦੇ- ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਗੱਡੀ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਆਦੀ ਹਾਂ ਪਰ ਉੱਥੇ ਧੱਕੇਸ਼ਾਹੀ ਚਲਦੀ ਹੈ। ਸੋ, ਸਲਾਹ ਕਰ ਕੇ ਦਿਨ ਮਿਥ ਲਿਆ ਤੇ ਇਕ ਟੈਕਸੀ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਾਹ ਵਿਚ ਡਰਾਈਵਰ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਹੀ ਐਨ.ਆਰ.ਆਈ. ਪਰਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਧਰ ਮੁਕਤਸਰ ਵਲ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਗੇੜਾ ਲਗਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਮੈਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਹੀ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਕਾਲਜ ਦਾ ਇਕ ਹਮਜਮਾਤੀ ਅੱਜ ਕਲ ਮੁਕਤਸਰ ਵਿਖੇ ਹੀ ਉੱਚ ਪੁਲਸ ਅਫ਼ਸਰ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਇੰਜ ਏਨੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ, ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਵੀ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬਾਰੇ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਰਾਇ ਜਾਣਾਂਗੇ। ਸਾਰੇ ਰਾਹ ਮੈਂ ਡਰਾਈਵਰ ਨਾਲ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਟੈਕਸੀ ਡਰਾਈਵਰ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਪਾਸ ਹੋਈਆਂ ਬੀਤੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਸ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਈਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ‘ਚੋਂ ਕੁਝ ਕੁ ਉਸ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡੇ ‘ਤੇ ਹੰਢਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਟੈਕਸੀ ਡਰਾਈਵਰ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਗੁਰਸਿੱਖ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ। ਜਦੋਂ ਮੁਕਤਸਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਮਜਮਾਤੀ ਪੁਲਸ ਅਫ਼ਸਰ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਆਪਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਣਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ਼ੇ ਉਹਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵੀ ਉਸ ਨਾਲ ਕਰਵਾ ਦਿਆਂਗਾ ਤਾਂ ਕਿ ਕਿਤੇ ਲੋੜ ਪੈਣ ‘ਤੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਮਦਦ ਲਈ ਜਾ ਸਕੇਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਨਾਕਿਆਂ ‘ਤੇ ਪੁਲਸ ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਕਰਦੀ ਐ।
ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ ਬੜੀ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ਼ ਬੋਲਿਆ, “ ਨਾ ਵੀਰ ਜੀ, ਇਹ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰਿਓ, ਤੁਸੀਂ ਜੰਮ ਜੰਮ ਮਿਲੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿਣਾ।”
ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਉਹਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਕਿ ਲੋਕ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਅਫਸਰ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਨੀ ਲੋਚਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਲੋੜ ਪੈਣ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਅੜਿਆ ਹੋਇਆ ਕੰਮ ਕਰਵਾ ਸਕਣ ਪਰ ਇਹ ਸ਼ਖ਼ਸ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰਿਓ। ਮੈਂ ਜਦ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਬੜੇ ਸਹਿਜ ਨਾਲ਼ ਬੋਲਿਆ, “ ਵੀਰ ਜੀ, ਨਾਕੇ ਉੱਤੇ ਪੁਲਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸੌ ਦੋ ਸੌ ਦੇ ਕੇ ਖਹਿੜਾ ਛਡਾਉਣਾ ਸਸਤਾ ਸਾਡੇ ਲਈ ਪਰ ਜੇ ਵਗਾਰ ਦਾ ਢੋਲ ਇਕ ਵਾਰੀ ਮੇਰੇ ਗਲ਼ ਪੈ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਨਿਆਣੇ ਵੀ ਭੁੱਖੇ ਮਰ ਜਾਣਗੇ, ਵੀਰ ਜੀ ਗੁੱਸਾ ਨਾ ਕਰਿਓ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਦਾ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸਾਰੇ ਪੁਲਸ ਵਾਲ਼ੇ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਪਰ ਜੀ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਆ ਨਾ ਕਿ, ਵਾਹ ਪਿਆਂ ਜਾਣੀਏਂ ਜਾਂ ਰਾਹ ਪਿਆਂ ਜਾਣੀਏਂ।“
“ ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਗੁੱਸਾ ਕਰਾਂਗਾ। ਤੂੰ ਤਾਂ ਸਗੋਂ ਇਕ ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਕੀਕਤ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਵਾਏ ਐ ਮੈਨੂੰ,” ਮੈਂ ਕਿਹਾ। ਉਸ ਦੀ ਸਾਫ਼ਗੋਈ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਉਰਦੂ ਦਾ ਸ਼ੇਅਰ ਯਾਦ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ:
ਹੁਸੀਨੋਂ ਸੇ ਫ਼ਕਤ ਸਾਹਬ ਸਲਾਮਤ ਦੂਰ ਕੀ ਅੱਛੀ,
ਨਾ ਇਨ ਕੀ ਦੁਸ਼ਮਨੀ ਅੱਛੀ ਨਾ ਇਨ ਕੀ ਦੋਸਤੀ ਅੱਛੀ।
ਕਈ ਵਾਰੀ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਸ ਬਾਰੇ ਇਸ ਸ਼ੇਅਰ ਦੀ ਪੈਰੋਡੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਬਸ ਸਿਰਫ਼ ‘ਹੁਸੀਨੋਂ’ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ‘ਪੁਲਸ ਵਾਲੋਂ’ ਕਰ ਦਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਕੰਧਾਲਵੀ  

ਕੰਮ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦਿਆਂ ਬਲਬੀਰ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਕਿਉਂ ਨਾ ਟਰੈਵਲ ਏਜੰਟ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰੋਂ ਟਿਕਟ ਵੀ ਲੈਂਦਾ ਜਾਵੇ। ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਉਹਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਪੰਜਾਬ ਜਾਣ ਦਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਟਰੈਵਲ ਏਜੰਟ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਤੀਹ ਬੱਤੀ ਸਾਲ ਦਾ ਨੌਜੁਆਨ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਟਰੈਵਲ ਏਜੰਟ ਜੋ ਕਿ ਬਲਬੀਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂੰ ਸੀ, ਉਹਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ ਵੀਰ ਜੀ, ਏਹ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਬੜੇ ਮਿੱਤਰ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਦਾ ਕੋਈ ਚੱਕਰ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਹਿਕਮੇ ਵਾਲ਼ੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦਾ ਬਰਥ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਮੰਗਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਹੈ ਨਹੀਂ ਤੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਲਾਇਲਪੁਰ ਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਜੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਬਣਵਾ ਲਿਆਵੋਂ ਤਾਂ ਬੜੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਹ ਇੱਥੇ ਯੂ.ਕੇ. ਦੇ ਜੰਮੇ ਪਲ਼ੇ ਹਨ। ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਕਦੀ ਗਏ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਉੱਥੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਏਦਾਂ ਦੇ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਆ, ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਾ ਕਰਿਉ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਲੱਗਣਗੇ ਮੈਂ ਦੇ ਦੇਵਾਂਗਾ[“
“ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਭਾ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਪੂਰਾ ਵੇਰਵਾ ਲਿਖ ਦਿਉ, ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਾਂਗਾ,” ਬਲਬੀਰ ਨੇ ਬੜੀ ਅਪਣੱਤ ਨਾਲ਼ ਕਿਹਾ।       
ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ ਕਾਗਜ਼ ਉਪਰ ਸਾਰਾ ਵੇਰਵਾ ਲਿਖ ਕੇ ਜਦੋਂ ਬਲਬੀਰ ਨੂੰ ਫੜਾਇਆ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਹ ਪੌਂਡ ਦਾ ਇਕ ਨੋਟ ਵੀ ਬਲਬੀਰ ਵਲ ਵਧਾਇਆ। ਬਲਬੀਰ ਨੇ ਨੋਟ ਗੁਰਮੀਤ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ ਭਾ ਜੀ ਪੈਸੇ ਕਿਤੇ ਭੱਜੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ, ਜਿੰਨੇ ਲੱਗਣਗੇ ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਲੈ ਲਵਾਂਗਾ,” ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਮੱਲੋ-ਮੱਲੀ ਗੁਰਮੀਤ ਦੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਨੋਟ ਪਾ ਦਿਤਾ।  
ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਬਲਬੀਰ ਆਪਣੇ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਮਿਉਂਸੀਪਲ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਜਾ ਪਹੁੰਚਾ ਤੇ ਨੇਮ-ਪਲੇਟਾਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਜਿਸਟਰਾਰ ਦੇ ਕਮਰੇ ‘ਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਬਲਬੀਰ ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਅੰਦਰ ਆਇਆ ਦੇਖ ਕੇ ਇਕ ਬਾਬੂ ਨੇ ਅੱਭੜਵਾਹੇ ਜਿਹੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ ਹਾਂ ਜੀ, ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੱਸੋ, ਕੀ ਕੰਮ ਐ?”
     “ ਬਾਬੂ ਜੀ, ਸਾਡੇ ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ਼ ਲਾਇਲਪੁਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ‘ਚ................” ਬਲਬੀਰ ਨੇ ਅਜੇ ਫ਼ਿਕਰਾ ਵੀ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਕਿ ਬਾਬੂ ਚਹਿਕਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ, “ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਰਥ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਚਾਹੀਦੈ ਜੀ, ਮਿਲ ਜਾਏਗਾ, ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਬਜ਼ੁਰਗ਼ ਭਾਵੇਂ ਨਾ ਵੀ ਜੰਮਿਆਂ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਏਗਾ। ਪੂਰਾ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪੱਈਆ ਲੱਗੂ। ਐਥੇ ਕਾਗਜ਼ ‘ਤੇ ਸਾਰੀ ਡੀਟੇਲ ਲਿਖ ਦਿਉ ਜੀ। ਤੁਸੀਂ ਠੰਡਾ-ਸ਼ੰਡਾ ਪੀ ਆਉ ਬਾਜ਼ਾਰੋਂ ਤੇ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਲੈ ਲਈਉ ਆ ਕੇ।”
ਬਲਬੀਰ ਨੇ ਪੰਜ ਪੰਜ ਸੌ ਦੇ ਦੋ ਨੋਟ ਬਾਬੂ ਨੂੰ ਫੜਾਏ ਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦਾ ਗੇੜਾ ਮਾਰਨ ਚਲਾ ਗਿਆ।
ਜਦ ਉਹ ਅੱਧੇ ਕੁ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤਾਂ ਬਾਬੂ ਨੇ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਤਿਆਰ ਕਰ ਕੇ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ ‘ਚ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਲਬੀਰ ਜਦੋਂ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਾ ਲੈ ਕੇ ਤੁਰਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਬਾਬੂ ਬੋਲਿਆ, “ ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਇਕ ਵਾਰੀ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਚੈੱਕ ਕਰ ਲਉ, ਕਈ ਵਾਰੀ ਕੋਈ ਸਪੈਲਿੰਗ ਆਦਿ ਦੀ ਮਿਸਟੇਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਐ, ਅਸੀਂ ਉਲਾਂਭੇ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।”
ਬਲਬੀਰ ਨੇ ਕਾਗਜ਼ ‘ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਵੇਰਵਾ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਨਾਲ ਮਿਲਾਇਆ, ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ ਸੀ।
ਲਿਫ਼ਾਫ਼ਾ ਜੇਬ ‘ਚ ਪਾ ਕੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਦਫ਼ਤਰ ‘ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ‘ਚੋਂ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਨਿਕਲ ਗਿਆ, “ ਮੇਰਾ ਭਾਰਤ ਮਹਾਨ ”                      
“ ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਮੈਨੂੰ ਕਿਹੈ ਕੁਛ,” ਬਾਬੂ ਨੇ ਉਹਦੇ ਵਲ ਟੀਰਾ ਜਿਹਾ ਝਾਕਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨ ਦਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਚੇਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ,” ਬਲਬੀਰ ਨੇ ਮੁਸਕੜੀ ਲੈਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।
“ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਜੀ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਜੰਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਬੈਠੇ ਆਂ ,” ਕਹਿ ਕੇ ਬਾਬੂ ਆਪਣੀ ਸੀਟ ‘ਤੇ ਜਾ ਬੈਠਾ ਤੇ ਬਲਬੀਰ ਸਾਰੇ ਰਾਹ ‘ ਸੇਵਾ ’ ਦੇ ਅਰਥ ਲੱਭਦਾ ਰਿਹਾ।

ਵਾਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰਵਾਰ, ਕਹਾਵੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦਾ ਦਾਨੀ
ਕੋਈ ਹੈਗਾ ਏ ਤਾਂ ਦੱਸੋ, ਗੁਰੂ  ਦਸਵੇਂ ਦਾ ਸਾਨੀ

ਦੁਖੀ ਆਏ ਜਾਂ ਦੁਆਰੇ, ਗੁਰ ਪਿਤਾ ਇਹ ਉਚਾਰੇ
ਕੋਈ ਦੇਵੇ ਬਲੀਦਾਨ, ਦੁਖ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਰੇ
ਗੋਬਿੰਦ ਮੁਸਕਾਇਆ, ਇੰਜ ਉਹਨੇ ਅਲਾਇਆ
ਮੇਰੀ ਕਰਿਓ ਨਾ ਚਿੰਤਾ, ਜਾ ਕੇ ਦੇਵੋ ਕੁਰਬਾਨੀ
ਵਾਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰਵਾਰ, ਕਹਾਵੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦਾ ਦਾਨੀ
ਕੋਈ ਹੈਗਾ ਏ ਤਾ ਦੱਸੋ, ਗੁਰੂ ਦਸਵੇਂ ਦਾ ਸਾਨੀ
    
ਮੱਲਾਂ ਜੰਗਾਂ ਵਿਚ ਮਾਰੇ, ਆਕੀ  ਰਣ 'ਚ ਸੰਘਾਰੇ
ਨਾਲ਼ੇ ਰਚੇ ਉਹ ਸਾਹਿਤ, ਕਦੀ  ਕਵੀਆਂ  ਨੂੰ ਤਾਰੇ
ਜਿੱਵੇਂ ਵਾਹੀ ਉਹਨੇ ਤੇਗ਼, ਏਵੇਂ ਵਾਹੀ ਉਹਨੇ ਕਾਨੀ
ਵਾਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰਵਾਰ,  ਕਹਾਵੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦਾ ਦਾਨੀ
ਕੋਈ  ਹੈਗਾ  ਏ ਤਾਂ ਦੱਸੋ,  ਗੁਰੂ ਦਸਵੇਂ ਦਾ  ਸਾਨੀ

ਹੱਥੀਂ ਸਾਜ ਕੇ ਪਿਆਰੇ, ਗੁਰ  ਚੇਲਾ  ਉਹ ਕਹਾਵੇ
'ਕੱਲਾ ਲੱਖ ਨਾ' ਲੜਾ ਕੇ, ਬਾਜ਼ ਚਿੜੀ ਤੋਂ ਤੁੜਾਵੇ
ਕਰਨਾ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦਾ ਨਾਸ, ਇਹੋ ਦਿਲ ਵਿਚ ਠਾਣੀ
ਵਾਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰਵਾਰ, ਕਹਾਵੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦਾ ਦਾਨੀ
ਕੋਈ ਹੈਗਾ  ਏ  ਤਾਂ ਦੱਸੋ, ਗੁਰੂ ਦਸਵੇਂ ਦਾ ਸਾਨੀ

ਦੋ ਵਾਰੇ ਸਰਹੰਦ, ਦੋ ਵਾਰ ਦਿੱਤੇ ਵਿਚ ਚਮਕੌਰ
ਠੰਡੇ ਬੁਰਜ 'ਚ ਉਡਿਆ, ਮਾਂ ਗੁਜਰੀ ਦਾ ਭੌਰ
ਆਖਦਾ ਜਹਾਨ ਸਾਰਾ,ਇਹ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਲਾਸਾਨੀ
ਵਾਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰਵਾਰ, ਕਹਾਵੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦਾ ਦਾਨੀ
ਕੋਈ ਹੈਗਾ ਏ ਤਾਂ ਦੱਸੋ,  ਗੁਰੂ ਦਸਵੇਂ ਦਾ ਸਾਨੀ

ਕਦੀ ਮਖ਼ਮਲੀ ਸੇਜਾਂ,  ਕਦੀ ਟਿੰਡ ਦਾ ਸਰ੍ਹਾਣਾ
ਪੈਰ ਕੰਡਿਆਂ ਪਰੁੰਨ੍ਹੇ,  ਮਿੱਠਾ ਮੰਨਦਾ ਏ ਭਾਣਾ
ਹੱਥ ਫੜੀ ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ,  ਅਤੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਬਾਣੀ
ਵਾਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰਵਾਰ, ਕਹਾਵੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦਾ ਦਾਨੀ
ਕੋਈ ਹੈਗਾ ਏ ਤਾਂ ਦੱਸੋ, ਗੁਰੂ ਦਸਵੇਂ ਦਾ ਸਾਨੀ

ਵਿਚ ਚਮਕੌਰ ਜੀਹਨੇ, ਅਜੀਤ ਜੁਝਾਰ ਨਾ ਸੰਭਾਲ਼ੇ
ਖਿਦਰਾਣੇ ਵਾਲ਼ੀ ਢਾਬ ਉੱਤੇ, ਰੰਗ ਅਜਬ ਦਿਖਾਲੇ
ਸਿਰ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਗੋਦੀ, ਵਹਾਵੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ
ਵਾਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰਵਾਰ, ਕਹਾਵੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦਾ ਦਾਨੀ
ਕੋਈ ਹੈਗਾ  ਏ ਤਾਂ ਦੱਸੋ, ਗੁਰੂ ਦਸਵੇਂ ਦਾ ਸਾਨੀ

ਘਰ ਮਿਹਰਾਂ ਦੇ ਆ ਕੇ, ਗਲ਼ ਵਿਛੜੇ ਉਹ ਲਾਵੇ
ਮੂੰਹ  ਮੰਗੀਆਂ ਮੁਰਾਦਾਂ, ਫਿਰ  ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਪਾਵੇ
ਕਦੀ ਦੇਖੀ ਨਾ ਸੁਣੀ,  ਐਸੀ ਜੱਗ 'ਤੇ ਕਹਾਣੀ
ਵਾਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰਵਾਰ, ਕਹਾਵੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦਾ ਦਾਨੀ
ਕੋਈ ਹੈਗਾ ਏ ਤਾਂ ਦੱਸੋ, ਗੁਰੂ  ਦਸਵੇਂ ਦਾ ਸਾਨੀ।

ਚੜ੍ਹਿਆ ਵੀਹ ਸੌ ਬਾਈ ਸਾਲ    
ਲਿਆਵੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਖੇੜੇ ਨਾਲ਼
ਸੁਖ-ਸਾਂਦ ਹੋਵੇ ਹਰ ਪਾਸੇ
ਹਰ ਕੋਈ ਹੋਵੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ
ਨਹੀਂ ਕਰੋਨਾ ਪਿੱਛਾ ਛੱਡਦਾ
ਇਕੀ ਲੰਘਿਆ ਇਸਦੇ ਨਾਲ਼
ਆਪੂੰ ਡੈਲਟੇ ਕੀ ਜਾਣਾ ਸੀ
ਹੋਰ ਲੈ ਆਇਆ ਭਾਈ ਨਾਲ਼
ਕਹਿੰਦੇ ਇਹਨੂੰ  ਓਮੀ ਓਮੀ
ਫੜ ਲਈ ਇਹਨੇ ਤਿਖੀ ਚਾਲ  
ਰੰਗ ਤਮਾਸ਼ੇ ਕਰ ‘ਤੇ ਫਿੱਕੇ
ਮੂੰਹ ‘ਤੇ ਮਾਸਕ, ਰੱਖੋ ਦੂਰੀ
ਰੱਖੋ ਸੇਨੇਟਾਈਜ਼ਰ ਵੀ ਨਾਲ਼
ਮੌਲਾ ਕਰਦੇ ਕਰਮ ਬੰਦੇ ‘ਤੇ
ਆਈ ਬਲਾ ਨੂੰ ਤੂੰ ਹੀ ਟਾਲ਼
ਮਹਿਫ਼ਲ ਸਾਡੀ ਹੋਈ ਵੀਰਾਨ
ਫੇਰ ਸਜਾਈਏ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨਾਲ਼

ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਆਏ ਵੇ ਲੋਕਾ

ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਆਏ

ਪੰਜ ਸਾਲ ਨਾ ਸਾਨੂੰ ਲੱਭੇ ਜੀ

ਰਹੇ ਲੱਭਦੇ ਸੱਜੇ ਤੇ ਖੱਬੇ ਜੀ

ਘਰ ਸਾਡੇ ਹੁਣ ਆਏ ਵੇ ਲੋਕਾ

ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਆਏ।

ਬੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਉਂਦੀ ਸਾਥੋਂ ਸੀ           

ਜੋ ਵੱਟ ਲੈਂਦੇ ਪਾਸਾ ਸਾਥੋਂ ਸੀ

ਅੱਜ ਲਿਬੜੇ ਬਾਲ ਖਿਡਾਏ

ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਆਏ ਵੇ ਲੋਕਾ

ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਆਏ।

ਨੋਟ, ਨਾਗਣੀ, ਦਾਰੂ, ਭੁੱਕੀ ਜੀ

ਕਹਿੰਦੇ ਰੱਖੋ ਨਾ ਸੰਗ ਉੱਕੀ ਜੀ

ਸਾਨੂੰ ਹਰੇ ਹਰੇ ਨੋਟ ਦਿਖਾਏ

ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਆਏ ਵੇ ਲੋਕਾ

ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਆਏ।

 ਕਹਿੰਦੇ ਅਸੀਂ ਹਾਂ ਦਾਸ ਤੁਹਾਡੇ ਜੀ

ਬੂਹੇ ਰਹਿਣਗੇ ਸਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਸਾਡੇ ਜੀ

ਉਹਨੀਂ ਝੁਕ ਝੁਕ ਸੀਸ ਨਿਵਾਏ,

ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਆਏ ਵੇ ਲੋਕਾ

ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਆਏ।

 ਤੁਸੀਂ ਲੋਕੋ ਜਾਗਦੇ ਰਹਿਣਾ ਜੀ

ਵੋਟ ਲੋਕ ਰਾਜ ਦਾ ਗਹਿਣਾ ਜੀ

ਕੋਈ ਲਾਲਚ ਵਿਚ ਨਾ ਆਏ

ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਆਏ ਵੇ ਲੋਕਾ

ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਆਏ।

 ਪੁੱਛੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਜੀ

ਗੱਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਪੁੱਛੋ ਸਾਰੀ ਜੀ

ਵੇਲਾ ਲੰਘਿਆ ਹੱਥ ਨਾ ਆਏ

ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਆਏ ਵੇ ਲੋਕਾ

ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਆਏ।

 ਪੁੱਛੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੋ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਜੀ

ਕਿਉਂ ਬਦਲੇ ਫੇਰ ਇਰਾਦੇ ਜੀ

ਕਿਉਂ ਝੂਠੇ ਲਾਰੇ ਲਾਏ।

ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਆਏ ਵੇ ਲੋਕਾ

ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਆਏ।

 ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਕੰਧਾਲਵੀ

ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਦਾ ਫ਼ਰੀ ਬੱਸ ਪਾਸ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਉਹ ਭੰਬੀਰੀ ਵਾਂਗ ਘੁੰਮਦਾ ਫਿਰਦਾ ਸੀ।ਬੱਸ ਪਾਸ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਢੇ ਨੌਂ ਵਜੇ ਤੋਂ ਚਾਲੂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਸੋ ਉਹ ਸਵਾ ਕੁ ਨੌਂ ਵਜੇ ਹੀ ਬੱਸ ਸਟਾਪ 'ਤੇ ਜਾ ਖੜ੍ਹਦਾ।ਨਾਲ ਦੇ ਟਾਊਨ ਸੈਂਟਰਾਂ ਜਾਂ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਦੇ ਟਾਊਨਾਂ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਚੱਕਰ ਮਾਰ ਆਉਂਦਾ।ਕਿਸੇ ਪੁਰਾਣੇ ਬੇਲੀ ਨੂੰ ਮਿਲ ਆਉਂਦਾ।ਕੰਮ-ਕਾਰ ਤੋਂ ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਚਿਰਾਂ ਦਾ ਹੀ ਵਿਹਲਾ ਸੀ।ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੀ 'ਮਿਹਰਬਾਨੀ' ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੇ ਉਹ ਕੰਮ-ਕਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਰਹੇ।ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਹੋਰ ਕਈਆਂ ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ ਨਵਾਂ ਕੰਮ-ਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੋਈ ਸਿੱਖਿਆ।ਬਿਨਾਂ ਕੰਮ-ਕਾਰ ਤੋਂ ਸਮਾਂ ਪਾਸ ਕਰਨਾ ਉਸ ਲਈ ਇਕ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।ਆਪਣੇ ਧੀਆਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਕੋਲੋਂ ਲਿਫ਼ਟ ਦੀ ਆਸ ਰੱਖਣੀ ਝੋਟੇ ਵਾਲੇ ਘਰੋਂ ਲੱਸੀ ਭਾਲਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸੀ।ਜੇ ਕਿਤੇ ਭੁੱਲਿਆ ਚੁੱਕਿਆ ਉਹ ਕਹਿ ਹੀ ਬੈਠਦਾ ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਗੱਡੀ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋਣ ਦਾ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਬਹਾਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਟਾਲ਼ ਦਿੰਦੇ।ਉਧਰੋਂ ਬੱਸਾਂ ਦੇ ਕਿਰਾਏ ਏਨੇ ਵਧ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਦੋ ਕੁ ਸਟਾਪ ਜਾਣ ਦਾ ਵੀ ਬੱਸ ਡਰਾਈਵਰ ਡੇਢ ਪੌਂਡ ਰਖਵਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ।ਹੁਣ ਫਰੀ ਬੱਸ ਮਿਲਣ ਨਾਲ਼ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਕ ਆਜ਼ਾਦ ਪੰਛੀ ਸਮਝਦਾ ਸੀ।
ਇਕ ਦਿਨ ਉਹ ਬੱਸ ਦੀ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਇਕ ਜਾਣਕਾਰ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ,'' ਬਈ ਸ਼ੰਗਾਰਾ ਸਿਆਂ ਜਿੱਦਣ ਦਾ ਬੱਸ ਪਾਸ ਮਿਲਿਐ, ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਇਉਂ ਲਗਦੈ ਪਈ ਜਿਵੇਂ ਕੈਦ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਮਿਲਿਆ ਹੋਵੇ।ਆਹ ਸਾਲ਼ੇ ਨਿਆਣੇ ਸਹੁਰੀ ਦੇ ਆਪ ਤਾਂ ਗੱਡੀਆਂ ਸਟਾਟ ਕਰ ਕੇ ਝੱਟ ਭੂੰਡ ਆਂਗੂੰ ਔਹ ਜਾਂਦੇ ਆ, ਮੇਰੀ ਵਾਰੀ ਕਦੀ ਗੱਡੀ ਖ਼ਰਾਬ ਤੇ ਕਦੇ ਟੈਕਸ ਹੈ ਨੀਂ, ਕਦੇ ਕੁਸ਼ ਹੈ ਨੀਂ।''
'' ਓ ਭਾਈ ਗੰਡਾ ਸਿਆਂ ਜਮਾਨੇ ਬਦਲ ਗਏ ਐ ਹੁਣ, ਅੱਜ ਦੇ ਜੁਆਕ ਤਾਂ ਬੁੜ੍ਹੇ ਬੁੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰ ਈ ਸਮਝਦੇ ਐ।ਅਜੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਚਲਦੇ ਫਿਰਦੇ ਆਂ, ਜਿੱਦਣ ਚੱਲਣੋਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਦੇਖ ਲਈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਮ 'ਚ ਸੁੱਟ ਆਉਣੈ।'' ਉਹਦਾ ਜਾਣਕਾਰ ਸ਼ਿੰਗਾਰਾ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਆਪਣੀ ਔਲਾਦ ਤੋਂ ਔਖਾ ਸੀ।
ਏਨੀ ਦੇਰ ਨੂੰ ਬੱਸ ਆ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਪਾਸ ਦਿਖਾ ਕੇ ਰਵਾਂ ਰਵੀਂ ਸੀਟਾਂ ਵਲ ਨੂੰ ਵਧੇ।ਬੱਸ ਦੀਆਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਸੀਟਾਂ 'ਤੇ ਦੋ ਸਵਾਰੀਆਂ ਬੈਠੀਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਦੇ ਟਾਊਨ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਕਮੇਟੀ ਮੈਂਬਰ ਗੇਜਾ ਸਿੰਘ ਸੀ।ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਫਤਿਹ ਬੁਲਾਈ ਤੇ ਨਾਲ ਦੀ ਖ਼ਾਲੀ ਸੀਟ 'ਤੇ ਜਾ ਬੈਠਾ।ਸੁਖ-ਸਾਂਦ ਪੁੱਛਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਗੇਜਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, '' ਬਈ ਗੇਜਾ ਸਿਆਂ, ਗੁਰਪੁਰਬ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਮੈਂ ਥੋਡੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਆਇਆ ਸੀ, ਤੁਹਾਡੇ ਸੈਕਟਰੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਨੀ ਸੀ ਪਤਾ ਪਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਿਹਾੜਾ ਕਿਹੜੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਐ।ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਹ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਈ ਕਹੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।ਇਕ ਵਾਰੀ ਨਈਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਕਿਹਾ ਉਹਨੇ।ਫਿਰ ਸੰਗਤ 'ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜਾ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਪਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਿਹਾੜਾ ਦਸਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਐ।ਕਿਥੋਂ ਏਦਾਂ ਦੇ ਵਿਦਮਾਨ ਲੱਭ ਕੇ ਲਿਆਉਂਨੇ ਐਂ ਤੁਸੀਂ?'' ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁੱਝੀ ਮਸ਼ਕਰੀ ਕੀਤੀ।
ਗੇਜਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਐਸੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਸੰਭਲ ਗਿਆ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, '' ਗੰਡਾ ਸਿਆਂ ਐਂਵੇਂ ਨਾ ਬਹੁਤੀਆਂ ਨਘੋਚਾਂ ਕੱਢਿਆ ਕਰ।ਗੁਰਪੁਰਬ ਤਾਂ ਸੀਗਾ ਨਾ, ਕਿਸੇ ਗੁਰੂ ਸ੍ਹਾਬ ਦਾ ਹੋਇਆ, ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਪੈਂਦੈ, ਸਾਰੇ ਗੁਰੂ ਸ੍ਹਾਬਾਂ 'ਚ ਇਕੋ ਈ ਜੋਤ ਵਰਤਦੀ ਐ।''
ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ, ਗੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦਲੀਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, '' ਆਹ ਤਾਂ ਉਹ ਗੱਲ ਹੋਈ ਪਈ ਤੇਲੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਜਾਟ ਰੇ ਜਾਟ ਤੇਰੇ ਸਰ ਪੇ ਖਾਟ ਤੇ ਜੱਟ ਕਹਿੰਦਾ ਤੇਲੀ ਰੇ ਤੇਲੀ ਤੇਰੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਕੋਹਲੂ ਤਾਂ ਲਾਗੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਜੱਟ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਾਫ਼ੀਆ ਨਹੀਂ ਰਲ਼ਿਆ ਤਾਂ ਜੱਟ ਕਹਿੰਦਾ, '' ਕਾਫ਼ੀਏ ਨੂੰ ਮਾਰ ਗੋਲ਼ੀ, ਸਾਲ਼ਾ ਤੇਲੀ ਭਾਰ ਨਾਲ ਤਾਂ ਮਰੂ।''
 ''ਐਂਵੇਂ ਟਿੱਚਰਾਂ ਨਾ ਕਰ ਤੂੰ ਗੰਡਾ ਸਿਆਂ, ਤੈਨੂੰ ਇਹੋ ਗੱਲ ਲੱਭੀ ਸਾਡੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ, ਸਾਡੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਰਗਾ ਲੰਗਰ ਛਕਿਆ ਤੈਂ ਕਿਧਰੇ ਹੋਰਥੇ, ਵੇਲ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟਦੀਆਂ ਟੁੱਟਦੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਬਣਦੀਆਂ ਰੋਜ਼, ਕਿਤੇ ਜਲੇਬੀਆਂ ਦੇਖੀਂ ਖਾ ਕੇ, ਨਾਲ਼ੇ ਹੋਰ ਸੁਣ ਸਾਡੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਰਗਾ ਪੀਜਾ ਤੈਨੂੰ ਸਾਰੀ ਵਲੈਤ 'ਚ ਨੀਂ ਮਿਲਣਾ।ਐਸ ਐਤਵਾਰੀਂ ਅਦਰਕ ਤੇ ਧਨੀਏ ਵਾਲਾ ਪੀਜਾ ਬਣਨੈ, ਜਰੂਰ ਆਈਂ।ਨਾਲੇ ਹੁਣ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਬੱਸ ਪਾਸ ਵੀ ਹੈਗਾ, ਘੌਲ਼ ਨਾ ਕਰੀਂ,'' ਗੇਜਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੁਣ ਟੋਨ ਬਦਲ ਲਈ ਸੀ।ਉਹਦਾ ਬੱਸ ਸਟਾਪ ਵੀ ਆ ਗਿਆ ਸੀ।ਉਹ ਬੱਸ 'ਚੋਂ ਉਤਰਦਿਆਂ ਵੀ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਬੋਲ ਕੇ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਐਤਵਾਰ ਸ਼ਾਮੀਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਪੀਜ਼ੇ ਦੀ ਦਾਅਵਤ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਵਾਰੀਆਂ ਗੁਆਚੀ ਹੋਈ ਗਾਂ ਵਾਂਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹਾਂ ਵਲ ਡੌਰ-ਭੌਰ ਹੋਈਆਂ ਦੇਖ਼ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

(ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ ਕੰਧਾਲਵੀ)

ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਬਾਹਰ ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮਾਰਚ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਸੀ ਤੇ ਗਰਮੀ ਨੇ ਅੰਗੜਾਈਆਂ ਲੈਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਰਤ ਕੇ ਘੜਿਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਬਦਲ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਟੂਟੀਆਂ ਲਾਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀਆਂ ਸਨ। ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ‘ਤੇ ਫਰਿੱਜ ਨਾਲ਼ ਠੰਢੇ ਕੀਤੇ ਪੀਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਵਾਪਸ ਘੜੇ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਲ ਮੁੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਬਚਪਨ ਦਾ ਉਹ ਸਮਾਂ ਯਾਦ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਆਮ ਹੀ ਘੜੇ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਲੰਬੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿਚ ਕਈ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਕੋਲ਼ ਸੁਰਾਹੀ ਵੀ ਰੱਖ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਫੇਰ ਫਰਿੱਜਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ਼ ਪਾਣੀ ਲਈ ਸੁਰਾਹੀਆਂ, ਘੜੇ ਅਤੇ ਗੈਸ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਆਉਣ ਕਰ ਕੇ ਤੌੜੀਆਂ, ਹਾਂਡੀਆਂ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਹੋਰ ਭਾਂਡੇ ਅਲ਼ੋਪ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਚੀਨ ਤੋਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਲੜੀਆਂ ਨੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਦੀਵਿਆਂ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਤਕਰੀਬਨ ਠੱਪ ਹੀ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਖ਼ੈਰ ਕੁਝ ਲੋਕ ਮੁੜ ਪਰਤ ਰਹੇ ਹਨ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਵਲ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਲੱਗੀ ਇਕ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਵਿਚ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਫਰਿੱਜ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਸੀ।
ਅਸੀਂ ਸੜਕ ਕਿਨਾਰੇ ਗੱਡੀ ਰੋਕੀ ਤੇ ਭਾਂਡੇ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਗਾਹਕ ਆਏ ਦੇਖ ਕੇ ਭਾਂਡੇ ਵੇਚਣ ਵਾਲ਼ੀ ਬੀਬੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ਼ ਆਈ ਤੇ ਪੁੱਛਣ ਲਗੀ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਚੰਗਾ ਜਿਹਾ ਟੂਟੀ ਵਾਲ਼ਾ ਘੜਾ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਘੜੇ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਦਿਖਾ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਇਕ ਮਰਸੇਡੀਜ਼ ਕਾਰ ਇਤਨੀ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ਼ ਬਰੇਕ ਮਾਰ ਕੇ ਰੁਕੀ ਕਿ ਸਾਡਾ ਤ੍ਰਾਹ ਕੱਢ ਦਿਤਾ। ਕਾਰ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਉੱਚਾ ਲੰਮਾ ਸਰਦਾਰ ਨਿਕਲਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਗਾਹਕ ਭਾਂਡਿਆਂ ਵਾਲ਼ੀ ਬੀਬੀ ਨਾਲ਼ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਬੜੀ ਰੁੱਖੀ ਭਾਸ਼ਾ ‘ਚ ਉਸ ਬੀਬੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਆਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਿਆਲੇ ਹਨ। ਉਹ ਬੀਬੀ ਸਾਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪਿਆਲੇ ਦਿਖਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲੇ ਗਾਹਕ ਨੂੰ ਨਿਬੇੜ ਕੇ ਫਿਰ ਅਗਲੇ ਗਾਹਕ ਨੂੰ ਅਟੈਂਡ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾ ‘ਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਜੇ ਪੰਜ ਗਾਹਕ ਦੁਕਾਨ ਵਿਚ ਹਨ ਤਾਂ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸੌਦਾ ਵੇਚਣ ‘ਚ ਰੁੱਝਾ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਖੈਰ, ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਇਕ ਪਿਆਲਾ ਪਸੰਦ ਕਰ ਕੇ ਜਦੋਂ ਕੀਮਤ ਪੁੱਛੀ ਤਾਂ ਬੀਬੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵੀਹ ਰੁਪਏ ਦਾ ਹੈ ਇਕ। ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਬਟੂਏ ‘ਚੋਂ ਦਸ ਰੁਪਏ ਦਾ ਇਕ ਨੋਟ ਕੱਢਿਆ ਤੇ ਪਿਆਲਾ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਫੜ ਕੇ ਦਸਾਂ ਦਾ ਨੋਟ ਉਸ ਵਲ ਇਉਂ ਸੁੱਟਿਆ ਜਿਵੇੰ ਕਿਸੇ ਮੰਗਤੇ ਵਲ ਪੈਸੇ ਸੁੱਟ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕਿ ਬੀਬੀ ਕੁਝ ਬੋਲਦੀ. ਉਹ ਉਸੇ ਹੀ ਰੁੱਖੇ ਢੰਗ ਨਾਲ਼ ਬੋਲਿਆ, “ ਠੀਕ ਐ, ਠੀਕ ਐ ਦਸ ਰੁਪਏ, ਜਨੌਰਾਂ ਨੂੰ ਈ ਪਾਣੀ ਪਾਉਣਾ ਇਹਦੇ ‘ਚ, ਅਸੀਂ ਕਿਹੜਾ ਆਪ ਪੀਣੈ।“
ਏਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਉਹ ਅੱਖ ਪਲਕਾਰੇ ‘ਚ ਕਾਰ ‘ਚ ਜਾ ਬੈਠਾ ਤੇ ਧੂੜ ਉਡਾਉਂਦਾ ਔਹ ਗਿਆ, ਔਹ ਗਿਆ। 

ਜੰਗ ਹਿੰਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹੋਣ ਲੱਗਾ, ਦੋਵੇਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਫੌਜਾਂ ਭਾਰੀਆਂ ਨੇ’ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਨੇ ਆਪਣੇ ‘ਜੰਗਨਾਮਾ’ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾ ਦੀ ਜੰਗ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਕਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮਿਆਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ‘ਜੰਗ’ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਮਿਆਰ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਬੜਾ ਲਾਡਲਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਇਹ। ਦੋਨਾਂ ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਲਿਖਤੀ ਸਬੂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਗਟ ਸਿੰਘ ਹੋਰੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਚੁਣੌਤੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ ਪਰ ਫੇਰ ਇਰਾਦਾ ਬਦਲ ਲਿਆ। ਉਧਰ ਸਿਸੋਦੀਆ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ‘ਤੇ ਛਾਪੇ ਮਾਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੇ ਤਾਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਗ਼ਲਤ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਦਿਅਕ ਮਹਿਕਮੇ ਨੇ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਵਫ਼ਦ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ‘ਚ ਨਾ ਵੜਨ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇ। ਹੁਣ ਦੇਖਣ ਵਾਲ਼ੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਸਿਸੋਦੀਆ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਛਾਪੇ ਮਾਰ ਕੇ ਸਕੂਲ ਚੈੱਕ ਕਰਨੇ ਜਾਇਜ਼ ਕੰਮ ਹੈ? ਕੀ ਸਿਸੋਦੀਆ ਸਾਹਿਬ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੰਘੋਂ ਹੇਠੋਂ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਉਤਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ?
ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਹੈ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਹੀ ਗ਼ਲਤ ਹੈ। ਦੋਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵੱਖ
ਵੱਖ ਹਨ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਕਿ ਜੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦਾ ਮਿਆਰ ਉੱਚਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੀ ਪਰਗਟ ਸਿੰਘ ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ
ਹੈ? ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮਹਿਕਮਾ ਸੰਭਾਲਿਆਂ ਮਸਾਂ ਦੋ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਹੀ ਹੋਏ ਹਨ। ਪਰਗਟ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗ਼ਲਤੀ ਇਹ ਹੋਈ ਕਿ
ਉਸ ਨੇ ਸਿਸੋਦੀਆ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ। ਉਹ ਇੱਥੇ ਮਾਰ ਖਾ ਗਏ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਾਹ ਸ਼ਹਿਰੀਏ
ਬਾਬੂਆਂ, ਐਨ.ਜੀ.ੳਜ਼. ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ਼ ਹੈ। ਪਰਗਟ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਿੱਧਾ-ਸਾਧਾ ਪੇਂਡੂ ਪਿਛੋਕੜ ਤੇ ਉੱਪਰੋਂ
ਇਕ ਖਿਡਾਰੀ ਦਾ ਦਿਲ। ਬਸ ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਮਾਰ ਖਾ ਲਈ ਉਸ ਨੇ।
ਆਉ ਹੁਣ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿਦਿਅਕ ਸਿਸਟਮ ਦਾ ਵੀ ਕਰ ਲਈਏ। ਇਸ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ਼ ਦਿਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਧੀਮਾ ਜ਼ਹਿਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਵਪਾਰੀ ਲੋਕ ਸਿਆਸਤ ਵਿਚ ਆ ਵੜੇ ਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਖੇਤਰ, ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਬੜੇ ਕਮਾਊ ਲੱਗੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੌਲ਼ੀ ਹੌਲ਼ੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧੀਮਾ ਜ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸੈਕਟਰ ਉਭਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ ਤੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਤੰਦੂਆ ਜਾਲ ਵਿਛਾ ਲਿਆ। ਇਹ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਸਨ ਕਿ ਕਿ ਇਹ ਭੇਡ-ਚਾਲ ਦੇ ਬੜੇ ਦੀਵਾਨੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਟੌਹਰ (ਸਟੇੱਟਸ) ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਅੱਡੀਆਂ ਚੁੱਕ ਚੁੱਕ ਕੇ ਵੀ ਬੱਚੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੂਲਾਂ ‘ਚ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਵਾਉਣੇ ਹਨ। ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀਕਰਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮਾਧਿਅਮ ‘ਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦਾ ਢੰਡੋਰਾ ਪਿੱਟਿਆ, ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਮੰਨੇ ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਵਿਦਿਅਕ ਮਾਹਰ ਚੀਕ ਚੀਕ ਕੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬੱਚੇ ਦੀ ਮੁਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤ-ਭਾਸ਼ਾ ‘ਚ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਪਰ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿਖਾਉਣ ਦਾ ਭੂਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸੈਕਟਰ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਪੈਸੇ ਦਾ ਭੂਤ ਸਵਾਰ।
ਪਰਗਟ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇਕ ਰਿਪੋਰਟ ਜਿਸ ‘ਚ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆ ‘ਚ ਪਹਿਲੇ ਨੰਬਰ ‘ਤੇ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ, ਉਸ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ। ਜੇ ਮੈਂ ਗ਼ਲਤ ਨਹੀ ਤਾਂ ਇਹ ਰਿਪੋਰਟ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਯੋਗਤਾ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਹੈ ਵਿਦਿਅਕ ਮਿਆਰ ਦੀ ਨਹੀਂ। ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿ ਗਲੇ ਸੜੇ ਫਲ਼ਾਂ ਨੂੰ ਚਿਣ ਚਿਣ ਕੇ ਸਜਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੀ ਉਹ ਫਲ਼ ਖਾਣ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਣਗੇ?
ਪਰਗਟ ਸਿੰਘ ਹੋਰੀਂ ਸੀਮਿਤ ਸਾਧਨਾਂ ਨਾਲ ਜੋ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ‘ਚ ਉਲਝਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜਵਾਬ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਹੁਣੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੱਚੀ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਖ਼ਾਲੀ ਪਈਆ ਸਹਾਇਕ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਮੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਠਾ ਤੇ ਨੀਅਤ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਆਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਸਮੇਂ ‘ਚ ਪਰਗਟ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਆਸਾਂ ਹਨ।